Son günlər Rusiya-Ukrayna müharibəsində döyüşlərin miqyası və vüsəti artır. Min kilometrlərlə uzanan cəbhə boyu ağır silahlar gecə-gündüz susmaq bilmir. Artilleriya və raket zərbələri intensiv xarakter alır. Nəticədə isə itki və dağıntılar kəskin çoxalır.
Bu humanitar fəlakətin sonu olacaqmı?! Bakı Dövlət Universitetinin İqtisadi-siyasi coğrafiya və turizm kafedrasının müdiri, professor Aydın İbrahimovla redaksiyada söhbətimiz məhz bu mövzudadır. Hörmətli alimə ilk sualımız belə idi:
– Aydın müəllim, sizcə Rusiya-Ukrayna savaşına nə vaxt və hansı şərtlərlə son qoyula bilər?
– Bu, İkinci Dünya müharibəsindən sonra Avropada baş verən ən böyük silahlı münaqişədir. Rusiya-Ukrayna müharibəsi il yarımdan çoxdur ki, davam edir. Çoxları onun tez bitəcəyini düşünürdü. Göründüyü kimi, belə olmadı. Müharibə tamam başqa bir ssenari ilə davam edir. Tərəflər nəyin bahasına olursa-olsun, bir-birilərinin texniki və canlı resurslarını tükətməyə çalışırlar. Beləliklə, savaş uzun çəkən bir münaqişəyə çevrilib.
Müharibənin nə vaxt və hansı şərtlərlə bitəcəyi sualına konkret cavab verməkdə isə çətinlik çəkirəm. Məncə, hər iki tərəfi haldan və gücdən salan bu münaqişə hələ xeyli vaxt davam edə bilər. Təəssüf ki, hələlik üfüqdə sülhün işartıları belə görünmür.
– Müharibənin qarşısını vaxtında almaq olardımı?
– Əlbəttə, olardı. Bəs münaqişə niyə başladı? Hesab edirəm ki, bu ağır silahlı qarşıdurma son 20-30 ildə planetimizin ictimai-siyasi həyatında baş verən özbaşınalığın və anarxiyanın nəticəsidir. Necə deyərlər, qanunlar işləməyən yerdə, güc, zor meydanda at oynadır.
İlk baxışda Rusiyanın öz qonşusu olan digər bir slavyan xalqına qarşı belə genişmiqyaslı hərbi əməliyyata başlaması gözlənilmirdi. Ola bilər ki, Moskvanı buna təhrik etdilər. Hər halda, bu, çox riskli bir addım idi. Sağlam düşüncə də deyir ki, bu qanlı müharibə Rusiya və Ukrayna dövlətlərinin və xalqlarının mənafelərinə ziddir.
– Siz müsahibələrinizin birində deyibsiniz ki, Rusiya ilə Ukrayna arasında hazırkı savaşa hələ 1940-cı illərdə sovet hökumətinin səhv siyasəti səbəb olub. Bunu necə izah edərdiniz?
– Gəlin həmin tarixi dönəmə qısa ekskurs edək. 1939-cu ildə Almaniya Polşanı işğal etdi. Bunu görən Stalin dedi ki, Polşada yaşayan ukraynalıları və rusları qorumaq üçün o torpaqları mən alıram. Beləliklə, Polşanın, eləcə də Macarıstan və Rumıniyanın şərq əraziləri Sovet qoşunları tərəfindən işğal olundu. İkinci Dünya müharibəsi qurtarandan sonra isə Şərqi Avropada sosialist dövlətləri yarandı.
Lakin Moskva Macarıstan, Polşa və Rumıniyadan zor gücünə qopararaq Ukraynaya qatdığı torpaqları geri qaytarmadı. Burada bir incə məqam var. Stalinin belə bir geopolitik baxışı var idi. O, Qərb ölkələrini sovet ittifaqının sərhədlərindən mümkün qədər uzaqda saxlamaq istəyirdi. Kreml öz mövqeyindən bu gün də əl çəkməyib.
Hətta sonrakı dönəmdə SSRİ dağılanda Qorbaçov məsələni belə qoydu ki, keçmiş sosialist düşərgəsində olan dövlətlər NATO üzvlüyünə qəbul edilməsinlər. Qərb liderləri Qorbaçova bu məsələ ilə bağlı şifahi söz vermişdilər. Bununla bərabər, heç bir rəsmi protokol imzalamamışdılar.
Rusiyanın indi ən böyük problemlərindən biri budur ki, NATO üvzləri olan Rumıniya, Bolqarıstanın hərbi gəmiləri Qara dənizdədir. Rusiya bu reallığı qəbul etmək istəmir. Ukraynanın da həmin ölkələrin sırasına qoşulması ideyasını Rusiya yaxın buraxmaq belə istəmir. Yaxud qəbul edirsə, çətin qəbul edir.
– NATO-dan söz düşmüşkən, alyansın Rusiya-Ukrayna müharibəsinə birbaşa müdaxiləsi gözlənilirmi?
– Məncə, yox. NATO bu münaqişəyə birbaşa qatılmaq niyyətində deyil. Bu, olduqca böyük bir fəlakətə yol aça bilər. Qərb siyasətçiləri bu məsələdə çox ehtiyatlı davranırlar. Düz edirlər.
Albert Eynşteyn deyirdi ki, planetin taleyini qumara qoymaq olmaz. Siyasətçilər, dövlət xadimləri atdıqları hər bir addımın fərqində olmalıdırlar. Eskalasiyaya yol vermək olmaz.
Bu kontekstdə Türkiyə dövləti, onun lideri Rəcəb Tayyib Ərdoğan müdrik yol tutub. O, Rusiya və Ukrayna prezidentlərini sülh danışıqlarına başlamağa səsləyir və bunun üçün real işlər görür.
– Müharibənin davam etməsinin böyük güclərin marağında olduğunu iddia edənlər də az deyil...
– Əlbəttə. Müharibənin mümkün nəticələri əvvəlcədən hesablanıb. Qərb, xüsusilə Birləşmiş Ştatlar Avropada baş verən hadisələri idarə etməklə öz maraqlarını təmin etməyə çalışırlar. Vaşinqton Avropanı özünün bir nömrəli rəqibi hesab etdiyi Çinə qarşı öz ətrafında birləşdirmək niyyətindədir.
Bundan başqa, böyük iqtisadi maraqlar var. Avropa İttifaqı faktiki olaraq dünyanın ən böyük iqtisadi bazarıdır. Bu bazarı Pekinə güzəştə getmək ABŞ-ın milli maraqlarına ziddir.
– Hesab olunur ki, Rusiya-Ukrayna müharibəsi yaxın onilliklər üçün dünyada qüvvələr nisbətinin müəyyənləşdirəcək. Bu barədə fikirlərinizi bilmək maraqlı olardı...
– Hələlik, müharibənin bitməsi gözlənilmir. Məncə, Rusiyanın öz ssenarisi var. Moskva gözləyir ki, Ukraynada dövlət çevrilişi olsun. Yəqin ki, Ukrayna da eyni ümidlərlə yaşayır. Geniş ictimaiyyət üçün açıqlanmayan, bizim bilmədiyimiz şeylər də var.
O ki qaldı yeni dünya düzəni ilə bağlı sualınıza, bununla bağlı onu deyə bilərəm ki, həqiqətən, planetin gələcək nizamı hazırda Ukraynadakı proseslərin nəticələrindən asılı olacaq. Böyük ehtimalla, Ukraynanın tərəfdarları və əleyhdarları iki böyük qütbə bölünəcəklər.
Yəqin ki, xatırlayırsınız, “Soyuq müharibə” dönəmində dünyada bir-birilə kəskin düşmənçilik edən sosialist və kapitalizm düşərgələri vardı və onların arasında ciddi rəqabət yaranmışdı. Sovet ittifaqı bu yarışda uduzdu.
Bu dəfə də dünyanın siyasi meridianlarında iki böyük qütb formalaşa bilər. Eyni zamanda, Rusiyanın kimin tərəfində, Qərbin, yaxud Çinin yanında olmasından çox şey asılıdır. Bundan başqa, digər siyasi, hərbi güc mərkəzləri meydana çıxa bilər. Ümid etmək istərdik ki, türk dövlətlərini birləşdirən Böyük Turan real təsirlərinə malik olsun.
– Sizcə, münaqişəyə cəlb olunan tərəflərdən hansının qələbə şansı daha yüksəkdir?
– Hər bir müharibə ilk növbədə maliyyə resurslarından asılıdır. Napoleon deyirdi ki, müharibəni udmaq üçün 3 şey lazımdır: pul, pul və pul.
Görünən budur ki, Rusiya iqtisadi cəhətdən zəifləyir. Türklərin sevimli bir rəvayəti var: “Meymun oturur dağın başında. İki pələng birgə hasilə gətirdikləri şikar uğrunda vuruşur. Nəhayət, hər ikisi yorulub əldən düşür. Ondan sonra meymun enir aşağı və şikarı həzm-rabedən keçirir”.
Bəlkə Çin oturub baxır bunlara. Qərb, yoxsa Rusiya taqətdən düşəcək? Onu da anlamaq lazımdır ki, Amerika olduqca zəngin ölkədir. Türklər demişkən, Amerika heç zaman çökməz. Bir sözlə, Rusiyanın vəziyyəti o qədər də yaxşı deyil.
– Amma, deyilənlərə görə, ABŞ Rusiyanın tam çökməsini istəmir. Qorxur ki, Çin Şərqi Sibirdə böyük əraziləri tuta bilər və bundan sonra super gücə çevrilər...
– Çin, sözsüz ki, Rusiyadan daha təhlükəlidir. Amma texnoloji baxımdan Çin ABŞ-dan xeyli zəifdir. Anqlosaksların bu rəqabətdə uduzacağına inanmıram. Böyük ehtimalla, ümumi məxrəcə gələcəklər. Bu, bəşəriyyətin xeyrinə olardı.
Hər halda, bu gün dünyamız böyük dəyişikliklərə hamilədir. Rusiya–Ukrayna müharibəsinin nəticələri çox şeyi dəyişəcək. Zamana ehtiyac var.
Söhbəti qələmə aldılar:
Ceyran CƏFƏRLİ,
Məsaim ABDULLAYEV,
Elşən AĞALAR (foto),
XQ
