Xəbər verdiyimiz kimi, ötən günlərdə ölkəmizin qonağı olmuş tanınmış türkoloq, Türkiyənin İzmir şəhərindəki Egey Universiteti Türk Dünyası Araşdırmaları İnstitutunun yaradıcısı, professor Fikrət Türkmənlə redaksiyamızda görüşüb müsahib olmuşduq. Qardaş ölkədə həmişə “Can Azərbycan!” deyənlərin ön sırasında olmuş böyük dostumuzla söhbətimizin bir önəmli mövzusu da tarixdən gələn Turan mənəvi ortaqlığından çağdaş Türk Dövlətləri Təşkilatına uzanan yolun gerçəkləri və hədəfləri olmuşdu. Uzman araşdırmaçı ilə II müsahibəni də oxucularımıza təqdim edirik.

– Fikrət bəy, necə deyərlər, göydə axtardığımız vaxt yerdə əlimizə düş­müsünüz. Görüşləriniz çox, vaxtınız az olsa da, ölkələrimizdə gündəm təşkil edən, üstün mövzu sayılan Turan sev­damızdan da danışaq. Türk dövlətləri birliyinin aktual yönlərinə nəzər salaq. Sohbətimizə ulu öndər Heydər Əliyevin sözləri ilə başlayaq: Biz bir kökdənik, birdilli xalqlarıq, bunlar xalqlarımızı hə­mişə bir-birinə bağlayıb.

– Bir zamanlar çox görmək istədi­yimiz, burnumuzun ucu göynəyən türk ellərinə getmək üçün hansı hissləri ke­çirdiyimizi söyləmək çox çətindir. Stali­nin ölümündən sonra mədəni əlaqələ­rin qurulması, sovetlərə gəlmək xeyli asanlaşsa da, bir çox çətinliklər uzun illər qaldı və sovetlər dağılana kimi davam etdi. O illərdə sovetlərə səfər və qazax, özbək, azərbaycanlı, türk­mən, qırğız qardaşlarımızla görüşmək mənə də nəsib oldu. Amma səfərlərin marşurutu Moskvadan keçirdi və kimin haraya getmək məsələsini də Moskva həll edirdi. 

Açıq deyim ki,Türkiyədən gəlmiş bütün nümayəndə heyətlərinin Azər­baycana səfərlərinə elə bir etiraz olmurdu, 60-cı illərdən başlayan ilk səfərlərdən sonra da Azərbaycana gəlmək-getmək hər halda mümkün idi. Amma digər türk respublikaları bura aid edilə bilməz. Mənin özüm də belə bir qadağa ilə üzləşmişdim. 80-ci illə­rin əvvəllərində Moskva mənə Türk­mənistana getməyə icazə verməmiş­di, səbəb də soyadımı göstərmişdilər. Nə düşüncə, nə təfəkkür idi? Bu gün də anlaya bilmirəm. Halbuki, “Türk­mən” soyadımın Türkmənistanla yada gələn, ortada olan bir əlaqəsi yox idi. Bunun heç fərqində belə olmamışam. Ola bilsin ki, ulu babalarımın doğuldu­ğum Yozqat vilayətinə gəlişindən öncə Türkmənistanla hansısa əlaqələri olu­bmuş.

– Türkmənistana səfəriniz nə vaxt alındı?

– Nəhayət ki, 1984-cü ildə Türkmə­nistana səfər edə bildim. Bu, Türkmə­nistana ilk səfərim oldu. Görüşdüyüm adamlar, xüsusən də uşaqlar Türkmən soyadını eşidən kimi elə bir sevinc hissi keçirirdilər ki, mən özüm çaşır­dım. Uşaqlar səs-səsə verib soyadımı ucadan deyərək şadyanalıq edirdilər. Adamlar, sanki, çox doğma və əziz bir adamı ilə qarşılaşmışdılar. Nə qə­dər təəccüblü görünsə də, bu mənim üçün çox doğma və başadüşüləndir. Çünki insan övladı doğulduğu gündən həmişə qarşısındakı adamlarda bir doğmalıq axtarıb, onu tapanda, sanki, həyatı yenidən başlanıb. 

Çünki könül verib bağlandığın, vu­rulduğun bir şeyin fövqəl bir doğmalığı var. Bir misal çəkim, ilk dəfə olduğunuz bir ölkədə qaldığınız hoteli yada salın. Bir müddət sonra oraya dönəndə yeni­dən o hoteli axtarırsan, onun çevrəsin­də qalmaq istəyirsən. Qarşılaşdığım adamları sevindirən də hesab edirəm ki, qan yaddaşından gələn bir doğma­lıq idi. Mən bunun başqa bir cavabını nə qədər axtarsam da, başqa cür an­laya bilmirəm, ona görə də başqa cür anlada da bilmirəm. Mən türkmənlər­də doğmalığı gördüyüm kimi, onlar da eyni hissi keçirirdilər.

– Əslində, bizləri bir-birinə bağ­layan köklər, adətlər, din və dil birli­yi ilə yanaşı, həmin genetik yaddaş da var.

– Bəli, bizləri bir birimizə bağlayan o qədər köklər, tellər var ki, onlar­dan ayrılmaq mümkün deyil. Adətlər, ənənələr, tarixi bağlılıq, hətta sözlər və kəlmələr bu bağlılığı özündə elə yaşa­dır ki, sən ayrılmaq istəsən belə, qopa bilmirsən. Çünki bizləri bir-birimizə bağlayan bu çazibədən çıxa bilmirik. Baxın, haqqında danışdığımız bu birlik – yaxın və ortaq tariximiz, mədəniyyə­timiz, məişətimiz, sözlərimiz... bunla­rın hamısının toplamı Turandır. Bunları əsaslandıran o qədər saysız-hesabsız misallar var ki, günlərlə danışsan bitə­si deyil və bunlar bu birliyin – Turan aləminin təməli və təntənəsidir. 

Bütün Türk dünyasının hər yerində bu bağlılığı görürsən. Gedin, bizə mə­safəcə ən uzağı olan yakut-saklara, orada da bunu görəcəksən. Təməlləri arayanda hər şeyi apaydın görə bilir­sən. Yenə bir misala üz tutaq: böyüklə­rimizdə belə bir inam olub ki, dədə-ba­baların adını yeni doğulan övladlara verməklə həm onları yaşatmış olur­san, həm də nəslin yeni üzvünü adını qoyduğun insan kimi görmək istəyir­sən. Ona görə bunu əks etdirən məra­simlər keçirilmiş, hətta azan oxunmuş ki, sən müsəlmansan, övladım. Bu, əslində, adla şəxsiyyət arasında quru­lan əlaqədir. Bizlərə də köklərimizdən gələn tarixi mirasdır.

– Haqlısız, ad vermək həm də yeni doğulana bir kimlik proqramı vermək kimi analaşılıb: səni adını verdiyimiz insan kimi görmək istə­yirik...

– Ad veriləndə, həqiqətən, şəxsiy­yətlə bir əlaqə qurulmuş, adı verilənin igidliyi, qeyrəti, vətənpərvərliyi və digər dəyərli xüsusiyyətlərı nəzərə alınırmış. Yaxud birinin yeni doğulan övladı qal­mayanda növbəti övlada hələ doğul­mamış Yaşar, Dursun, Durmuş kimi adlar qoyurmuşlar. Digər birinin dal­badal qızı olanda oğlan istəyirmiş, son doğulan qıza nə ad verirmişlər? Sizdə də var bu: Yetər, Qızyetər, Bəsti... 

Baxın Turan fikri budur. Hesab edirəm ki, siyasi sərhədlərimizin bir olması önəmli deyil, hətta belə olan­da bəzi fikir ayrılıqları da ortaya gələ bilər. Onun üçün də fikir və məslək birliyinə xüsüsi önəm verilməlidir. Mən türk dünyasının inkişafında gənclərin bir-birini yaxından tanımasını, hətta onların evlənib ailə qurmasını daha böyük və sarsılmaz bağlılıq kimi gö­rürəm. Çünki hər bir evlilik təkcə iki insanı, iki ailəni yox, həm də ulusları bağlayır. 

Ona görə də Turan fikrindən bö­yük gözləntim var. Bilirsiniz ki, Turan böyük bir coğrafiyadır, həm də türklə­rin məskunlaşdığı geniş çoğrafiyadır. Türklər dünyada ən geniş çoğrafiyada yayılan millətlərdəndir, bəlkə də, birin­cisidir. Bu böyük çoğrafiyanı isə, ca­nımızda mayası, ruhumuzda cazibəsi olan mənəvi bağlar ortaqlaşdırmalıdır.

– Dünyada qloballaşmadan da­nışılır, amma hər kəsə doğma olan gerçək də var. Bu duyğu-düşün­cələr ümumən eyni, ayrılıqda özəl­dir. Türklərdə necə?

– Bir məsələni də xatırladım, ümumən, insan xislətində içəridən gələn bir hiss də var. Bir də hər kəsin doğma və əziz bildiyi nələrsə var. Ola bilsin, qeyri-birisinə bu təəccüblü gö­rünə bilər. Mən sovet dövründə uzun illər türk məmləklətlərinə gəlirdim və hər dəfə də Moskvadan keçirdim. Moskvaya hər gəlişimdə də ya Azər­baycan, ya da özbək mətbəxi olan res­toranlar axtarırdım. Açığı, özüm üçün önəmli bildiyim və ciddi hesab etdiyim səbəblər vardı. Birincisi, yeməklər bi­zimki kimi idi: dadlı, ləzzətli. İkincisi, orada məni rahat anlayırdılar, rahatca, heç bir tərcüməçi-filan olmadan çörək, su istəyirdim. Üçüncüsü, mən xeyrimi niyə özgəsinə verməli idim? Qoy bir az baha olsun, amma özümünkü qazan­sın. Bu səbəblərin hər birinin başında anlaşa bilmək, bir olmaq fəlsəfəsi da­yanır. Hesab edirəm ki, bu da Turan məsləkidir.

– Azərbaycan və Türkiyə müna­sibətlərinin bu anlamda xüsusi yeri var. Ulu öndər Heydər Əliyev “Bir millət, iki dövlət” deyəndə də bu fi­kiri nəzərdə tuturdu.

– İllər öncə qarlı-çovğunlu bir gündə Türkiyənin 9-cu prezidenti Süleyman Dəmirəlin başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti ilə Qırğızıstana getmişdik. Bizi çox böyük qonaqpər­vərliklə qarşıladılar. O dönəmin qır­ğız prezidenti səmimi bir xoşgəldin nitqi söylədi. Dedikləri indiki kimi qu­laqlarımdadır: “Buradan qıyıq gözlərlə getdiniz, açıq gözlə döndünüz. Atları minib getdiniz, təyyarələrlə geri qayıt­dınız. Amma fərq etməz, yenə də siz bizsiniz, biz sizik!”

Eyni ilə Azərbaycan. İndi türk xalq­ları və dövlətlərinin birliyinin ən yük­sək məqamını yaşayırıq. Bir zaman­lar xəyal etdiklərimiz indi həyatımızın reallığıdır. Bu birliyin istər təməllərinin qoyulmasında, istərsə də yüksəlişində Azərbaycan–Türkiyə münasibətlərinin xüsusi önəmi vardır. Əbəs yerə deyil ki, bu birlik əvəzi olmayan hadisə kimi dəyərləndirilməkdədir. Azərbaycan və Türkiyə əlaqələrinin bütün sahələrdə yüksək səviyyəyə çatdırılması digər Türk dövlətləri üçün də yol xəritəsi, ör­nək rolunu oynayır. 

Avropa və Asiyanı əhatə edən Türk dövlətləri böyük iqtisadi və siyasi po­tensiala sahibdir. Müasir dövrün real­lıqları göstərir ki, Türk dünyası birgə addımlamalı, birlikdə böyüyüb, inkişaf etməli, əngəllərə qarşı birgə mübarizə aparmalıdırlar. Eyni zamanda, heç də təsadüfi deyil ki, Türk dünyasının böyük oğlu Heydər Əliyev türk birliyi­nin möhkəmlənib inkişaf etməsində Türkiyənin rolunu həmişə yüksək qiy­mətləndirmişdir. O, Türkiyə Cümhu­riyyətinin yaradıcısı Mustafa Kamal Atatürkün tarixi fəaliyyətini də dönə-dönə dəyərləndirmiş, onu “XX əsrin bəşəriyyətə verdiyi böyük düha”lardan saymışdır.

– Qırğızıstan səfərinizi xatırlat­maqla türk qardaşlarımızın dediyi bir fikiri də yada saldınız: qızıl so­yumuzun məskəni Türküstandır.

– Keçmişə sayğı insanlıq borcu­dur, başqa yolu da yox. Dədə Qorqud görün nə deyir, “Atasına hörmət et­məyənin uşaqlarına hörmət edilməz”. Vaxtilə mən tək bu kəlamın fəlsəfəsini anlada bilən bir məqalə də yazmışdım. Çox zəngin kökümüz, min illəri əhatə edən, dünya sivilizasiyasına möhür vuran qədim və zəngin tariximiz var. 

– Dünyanın yeni bir dövrə qə­dəm qoyması sovetlərin dağılması ilə başladı və sizin dediyiniz tarixi miraslara sahiblənən türk birliyi ideyası gerçəyə çevrildi.

– Yadınıza düşürsə, Atatürk bu barədə danışıb, hələ 100 il öncə sovet­lərin dağılacağını deyib. Dağıldı da... Türk birliyinin yaradılması ideyası da bundan sonra yarandı və təbii ki, ya­ranmalı idi də. İlk addımlar da o vaxt­dan başlayır. Görülən işlərin səmərəsi böyükdür, çox önəmlidir. Amma bir işin də görülməsi vacibdir. Biz uşaqlarımı­zı, böyüməkdə olan nəsilləri bir-birinə daha yaxından tanıtmalıyıq. Düzdür, zaman da bu işi görməkdədir, amma birlik bağlarının möhkəmlənməsinə, gedişatın sürətlənməsinə yardımçı ol­malıyıq. 

Deyək ki, Azərbaycandakı bir mək­təblə mənim doğma şəhərim İzmir­dəki bir məktəbin qardaşlaşması və dost olması lazımdır. Bu məktəblərdə oxuyan uşaqların, ailələrinin qarşılıqlı razılığı ilə, izmirli bir uşağın azərbay­canlı ailəsində bir həftə, ya da bir ay qalması və o birinin İzmirdə olması gərəkdir. Deyim ki, Amerikanın belə bir təcrübəsi var və bununla Amerika­nı dünyaya xeyli əlçatan edə bilmişlər. Bildiyim qədər onların belə bir layihəsi Azərbaycanda da həyata keçirilib. Biz niyə etməyək bunu?! 

Uşaq qonaq olduğu yeni yaşayış yerində oynayacaq, yıxılacaq, dura­caq və yeni dostlar qazanacaq, həm də zəngin bir xatirəyə sahib olacaq. Bir qayanın yanından ötüb keçəndən sonra, yadında o qaya ilə bağlı nələr­sə qalacaq. Bu qayanın dibində otu­rarsan, dincələrsən, bir-birinizə qar­daş, dost kimi sarılarsan, ya qayaya dırmaşarsan, dizin, barmağın qanayır və səni bu yerə onlarla xatirə bağ­layar. Bu gün bu addımları atmağa ehtiyac var. Bir qazax, türkmən və ya başqa bir türk soylu uşağın digər bir türk köklü ailədə olmasına böyük Tu­rana aparan yolun yeni üfüqləri kimi baxmalıyıq.

(ardı var)

Söhbəti apardılar:
Namiq QƏDİMOĞLU,
Tahir AYDINOĞLU,
“Xalq qəzeti”