Akademik Nizami Cəfərov – 65

Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi, akademik, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü Nizami Cəfərov Türk dünyasında tanın­mış alimdir. O vaxtilə fərqlənmə diplomu ilə bitirdiyi Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində ümumi dilçilik kafed­rasının müdiridir, 2022-ci ildən ADA Universitetində “Azərbaycan­çılıq” kursunu tədris edir.

Ömrünün 65-ci ilini başa vuran aka­demik Nizami Cəfərov ölkəmizdə “Azər­baycanşünaslığın əsasları”nın yaradılma­sına öz töhfələrini vermiş mütəfəkkir elm xadimidir. Müxtəlif illərdə çap edilmiş “Azərbaycan mədəniyyəti məsələləri”, “Azərbaycanşünaslığa giriş”, “Azərbay­canlılar: etnokulturoloji birliyin siya­si-kulturoloji əsasları”, “Azərbaycan: Dil, Ədəbiyyat və Mədəniyyət”, “Azərbay­canşünaslıq məsələləri”, “Heydər Əliyev və Azərbaycan”, “Azərbaycanşünaslığın əsasları”, “Atatürkün Azərbaycan si­yasəti”, “Azərbaycan xalqının tarixi və tərcümeyi-halı”, ADA Universitetində oxuduğu mühazirələr əsasında nəşr olun­muş “Azərbaycanşünaslıq mühazirələri” və sair kitabları azərbaycanşünaslığın ədəbi-mədəni və elmi-nəzəri əsaslarını müəyyən edən və dəyərləndirən əhəmiy­yətli tədqiqatlardır. Nizami Cəfərov elmi fikirdə ümumtürk mənşəli Azərbaycan­çılıq ideologiyasının və nəzəri əsaslara malik Azərbaycanşünaslıq təliminin əsas tədqiqatçılarından biridir.

Görkəmli elm xadiminin, ümumilikdə, elmi əsərlərinin sayı 500-dən, xaricdə çıx­mış əsərləri isə 50-dən artıqdır. Rus, ingilis və fars dillərini bilir. Akademiyada, “Ədə­biyyat və incəsənət” qəzetində çalışdığı ilk vaxtlardan ciddi araşdırmalar aparmaq ənənəsinə sadiq qalan yubilyarı geniş mə­nada ziyalı mühitimiz universal düşüncəli alim kimi qəbul edir. O, elmi-ictimai fikri­mizin, humanitar düşüncəmizin ən azı bir neçə sahəsində tam professionaldır.

Hazırda ortaq türk əlifbası məsələ­si elmi-ictimai mühitdə gündəmdə olan, həm akademik səviyyədə, həm də kütlə­vi tədbirlərdə müzakirə edilən mövzudur. Bu məsələdə Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyasının üzvü Nizami Cəfərovun tutduğu mövqe böyük turançılıq təəssüb-keşliyi və qardaş xalqların elmi-mədəni inteqrasiyası baxımından prinsipiallığı ilə seçilir. Bu barədə sualımıza cavabı ilə aka­demik özünün dərin düşüncə və məfkurəvi zənginliyini bir daha ortaya qoydu:

– Əslində, ortaq əlifba türk xalqlarında həmişə olub. Əksər türk boyları Orxon-Ye­nisey yazılarındakı runik əlifbasından isti­fadə edirdilər. Onlar ərəb işğalından son­ra islamlaşdılar. Ərəblərin gəlişi ilə runik əlifbası sıradan çıxarıldı. XIX əsrdə Mirzə Fətəli Axundzadə latın qrafikası əsasında əlifba yaratdı. O zaman bu, alınmadı. 

Nəhayət, ilk dəfə latın qrafikalı əlifba­ya Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə keçildi. Onu deyim ki, ruslar buranı işğal edəndən sonra da həmin əlifba işlənirdi. Daha sonra 1926-cı ildə Bakıda ilk Türkoloji Qurultay keçirildi. Onun əsas məqsədi türk xalqları üçün ortaq əlifba ya­ratmaq idi. Bu məqsədə nail olundu. Belə ki, 1939-cu ilə qədər latın qrafikalı ortaq türk əlifbası istifadə olundu. 

– Amma 1939-cu ildə Stalin bu əlif­banı qadağan etdi və rus, yəni kiril əlif­basından istifadə olundu. 

– Elədir.Vaxtilə Rusiyanın işğalı altında olan türk ölkələrinin çoxunda hələ də kiril əlifbasından istifadə olunur. Ancaq burada bir məsələ var idi ki, bu, ortaq əlif­ba deyildi. Yəni eyni səs ayrı-ayrı xalqla­rın əlifbasında müxtəlif işarələrlə verilirdi. Bunun da məqsədi o idi ki, onlar bir-birilə­rinin yazılarını oxuya bilməsinlər.

Və nəhayət, hələ sovetlər dağılmamış­dan qabaq –1990-cı illərdə ortaq türk əlif­bası fikri yenidən gündəmə gəldi. 1990-cı ildə İstanbulda Ortaq Türk Əlifbası Simpo­ziumu keçirildi. Orda bütün türk dövlətlə­rindən alimlər, professorlar, akademiklər toplaşmışdı. 3 gün keçən həmin simpozi­umda, nəhayət ki, Ortaq Türk Əlifbası qə­bul olundu. Onu da deyim ki, o zamanlar mən həm həmin Ortaq Türk Əlifbası Ko­missiyanın, həm də Parlamentdə Elm, təh­sil, mədəniyyət komissiyasının sədri idim. Orda qəbul olunmuş əlifbanı da Azərbay­can parlamentinə elə mən təqdim etmişəm. 1991-ci ildə bu əlifba qəbul olundu. O gün­dən bu günə ölkəmizdə ortaq türk əlifbası istifadə olunur. Yəni bizim bu 30 ildən çox işlətdiyimiz əlifba ortaq türk əlifbasıdır.

– Ortaq türk əlifbası müzakirələri, nəhayət, finişə çatdı.

– Dünyada 25-ə qədər türk dövləti var. Bunlardan yalnız 6-sının – Azərbay­can, Türkiyə, Özbəkistan, Türkmənistan, Qazaxıstan və Qırğızıstanın bu əlifbanı qəbul etmək imkanı var. Çünki yalnız bu türk dövlətləri müstəqildirlər. Bəs, ortaq türk əlifbasına keçməkdə məqsəd nədir? Öncə onu qeyd edim ki, bu əlifba 34 hərf­dən ibarət olacaq. Səbəblərə gəlincə isə, ilk səbəb türk ölkələri arasında mədəni birlik, mədəni inteqrasiyanın yaranması­dır. İkincisi isə, eyni səslərin bütün türk xalqları arasında eyni hərflərlə yazılması­dır. Yəni necə? Özbəklər “ş” hərfini “sh”, “ç” hərfini isə “ch” kimi yazırlar. Baxın, eyni səs, fərqli hərflərdir. Ona görə də bu əlifba vasitəsilə bu cür fərqliliklər aradan qaldırılacaq.

Mən bir məsələni də qeyd etmək istə­yirəm. Bilirsiniz ki, ortaq türk əlifbasında hərflərin qarşısında mötərizədə kiril hərf­ləri ilə qarşılığı yazılır. Sovet İttifaqının tabeliyində yaşayan və əlifbası kiril qra­fikasına əsaslanan türk xalqlarına izah et­mək üçün bu vasitədən istifadə edilib. Belə ki, kiril əlifbası vaxtilə Sovet İttifaqının tabeliyində yaşayan türk xalqları üçün so­nuncu əlifba olub. Onlar uzun müddət bu əlifbadan istifadə etdiklərinə görə, səslərin qarşılığı kimi beyinlərində kiril əlifbasının işarələri var. Odur ki, həmin xalqlara izah etmək üçün bu vasitədən istifadə edilib. Yəni indiyə qədər istifadə etdiyiniz hərflə­rin hansı işarələrlə əvəzlənməsi sırf praktik məqsədlərdən irəli gəlir, heç bir təhlükəsi yoxdur. Gələcəkdə beynəlxalq transkrip­siya hazırlanacaq. Həmin transkripsiyada hərflərin bir-birinə müvafiqliyi göstərilə­cək. Artıq bununla xüsusi mütəxəssislər məşğul olurlar. Bu, daha çox akademik məsələdir deyə cəmiyyət üçün elə də əhə­miyyət kəsb etmir. Yəni hərflərin kiril qar­şılığı həmin xalqların yaxşı anlaması üçün qeyd olunmuş vasitədir.

– Nizami müəllim, belə görünür ki, ortaq türk əlifbası əksər türk dövlətlə­rinin yazısı ilə uzlaşdığından ciddi dəyi­şikliklər olmayacaq. Onsuz da Türkiyə, Azərbaycan, Özbəkistan və Türkmənis­tanda bu əlifba öyrədilir, tədris olunur. 

– Doğrudur. Türk dövlətlərində istifadə edilən əlifbalarla bizim təqdim etdiyimiz ortaq türk dili əlifbası arasında ciddi fərq yoxdur. Beynəlxalq Türk Akademiyasının, Türk Dil Qurumunun rəhbərliyi ilə hazır­lanmış ortaq əlifba Türk Dövlətləri Təşki­latı katibliyində nəzərdən keçiriləcək və hansı türk dövlətinin əlifbasında ortaq türk əlifbası ilə xırda fərq varsa, həmin fərq ara­dan qaldırılacaq. Bundan sonra hər bir türk dövləti bu ümumtürk əlifba bazasına isti­nad edərək öz əlifbasını təsdiq edəcək. Bir məsələ qalır ki, bu da qazax və qırğızların nə vaxt latın əlifbasına keçmələridir. Ümid edirik ki, onlar da yaxın zamanlarda ortaq əlifbaya qoşulacaqlar.

Nəhayət, biz türklər ortaq məxrəcə gələrək əlifbamızın ortaqlığını təmin etdik. Bu isə deyərdim ki, bizim qələbəmizdir. Bugünkü türk dünyasında-diferensasiya olunmuş türk dünyasında inteqrasiya me­yillərini gücləndirmək bizim hər birimizin borcudur...

Sonda qeyd edək ki, Cəfər Cabbarlı adına Respublika Gənclər Kitabxanasında görkəmli alimin anadan olmasının 65 illiyi münasibətilə geniş məlumat bazası hazır­lanıb. Bu elektron baza akademikin zən­gin elmi, ictimai-siyasi fəaliyyətini əhatə etməklə özündə “Nizami Cəfərovun Ədə­biyyat söhbətləri”, “Həyat və yaradıcılığı­nın əsas tarixləri”, “Nizami Cəfərov dünya kitabxanalarında” kimi bölmələri cəmləyir. Elektron bazada Nizami Cəfərov haqqında akademiklər Yaqub Mahmudovun “Zi­yalılığımızın Nizami Cəfərov ünvanı”, İsa Həbibbəylinin “Çağdaş elmi-ictimai fikrimizin Nizamisi”, Abel Məhərrəmo­vun “Görkəmli alim, böyük ziyalı”, Misir Mərdanovun “Alimliklə kamilliyin vəhdə­ti”, Xalq şairi Nəriman Həsənzadənin “İki zirvə çələngi... Şair Nizamidən – alim Ni­zamiyə...” kimi məqalələrinin tam mətni, bir sıra görkəmli şəxslərin onun haqqında söylədikləri dəyərli fikirlər yer alır.

Məlumat bazasında Nizami Cəfərovun müəllifi, elmi rəhbəri və məsləhətçisi, re­daktoru olduğu kitabların, elmi-publisistik məqalələrin, dissertasiya işlərinin siyahı­sı, müsahibə və tərcümələri təqdim edilir. Müəllif haqqında qələmə alınan kitab və məqalələrin yer aldığı elektron bazada aka­demikin kitablarının virtual sərgisi, video və fotoqalereyası da sərgilənir.

“Şöhrət” ordenli akademik Nizami Cəfərov özünün cəfakeşliyi ilə, həqiqətən də Azərbaycan elminə şöhrət gətirən alim­dir.

Əli ƏLİYEV
XQ