Xalq yazıçısı Anar özəl fikir mövqeyi, görüşlər sistemi olan sənətkardır. Bu baxımdan onun “Söz dünyası” adlı çoxcildliyi dəyərli tədqiqat materialıdır. 

Seçkin ziyalı, əsl xalq adamı olan yazıçı Anar millətin ruhuna, koloritinə, arxeologiyasına, etnoqrafiyasına, mənə­viyyatına və dünyagörüşünə çox yaxın­dır. Yazı mətnlərinin mənbəyində estetik duyğu, qavrayış, təsəvvür, təxəyyül, anlayış, mühakimə və əqli nəticələr da­yanır. 60-cılar nəsli və nəsrinin görkəmli təmsilçisinin əsərlərində milli mənlik, özünəqayıdış ruhu, mənəvi dəyərlərin vüsəti, sənətkar– şəxsiyyət və zaman diqtəsi özünü qabarıq göstərir. 

Anar ictimai xadim, xalq adamı ol­duğundan, onun şüur və məfkurəsinin keçidləri həm Azərbaycanla (”Nizami bizimlədir, burdadır”, “Şairin hünəri”, “Şairin zəfəri”, “Şairin kədəri”, “Dilimizi yaşadanlar”, ”Sübhün səfiri”, “Dildə, fi­kirdə, işdə birlik”, “Aşıq gördüyünü çağı­rar”, “Ümmətdən millətə”, “Cənub işıq(lı) ları,” “Anlamaq dərdi”, “Molla Nəsrəd­din–80”, “Dəryada duran qocaman dağ”, “Faciələr müəllifinin faciəsi”, “Ucundadır dilimin həqiqətin böyüyü”, “Bu yoldan 30 il öncə də keçdim”, “Güneydən gələn səslər”, “Vurğunluq”, “Bəxtiyarlıq”əsər­ləri...), həm azərbaycançılıqla (5 təməl prinsipi: azadlıq, müstəqillik, bərabərlik, qardaşlıq, dostluq), həm də türk xalqları, dövlətləri (“Min beş yüz ilin Oğuz şeiri”, “Min ilin 100 şairi”, “Dədə Qorqud dün­yası”, “Manas”, “Türkçülüyün banisi”, “Xoşbəxtliyin açarı”, “Əhməd Yəsəviliklə bağlı düşüncələr”,“Çağdaşımız Mövla­na”, “Gəl, gör məni eşq neylədi”, “Türk­mən xalqının milli şairi”,...) ilə möhkəm bağlıdır. Anarın sözü bizimlə və bütün türk dünyasıyla ortaqdır. Ortaq məkan Orxon–Yenisey, Dədə Qorqud, Manas, Alpamış dünyasına aiddir. Təsadüfi de­yil ki, Anar Azərbaycan–Türkiyə Dostluq və Mədəni Əlaqə Cəmiyyətinin sədridir.

Anar milli ədəbiyyatımızı “Kitabi-Də­də Qorqud”la başlamağı iddia edənlərin birincilərindəndir. Elmi-nəzəri görüşləri­nin təşəkkülü, başlanğıcı “Kitabi-Dədə Qorqud”la, “Manas”la, “Alpamış”la bağ­lıdır. Və təkamülü bütün Azərbaycan, bütün türk ədəbiyyatları – bədii fikir tarixi boyuncadır. Anar özəl fikirlərini, düşün­cələrini– başqa sözlə, fərdiləşdirmələ­rini ümumiləşdirəndə monoloji dialoqu, ayrı-ayrı xalqları, dilləri Azərbaycan ideyasına, Azərbaycançlığa kökləyən­də isə dialoji monoloqu müəyyənləşir. Hər iki halda Anar konseptual görünür. Məsələn, deyir ki, bütün türk ölkələrinin “Dədə Qorqud”u öyrənilməklə düzgün elmi sistem qurula, tamamlana bilər və daha çox gizlinlər Dədə Qorqud dərkin­də müəyyənlik tapa bilər. 

Anar Azərbaycan və türk xalqlarının ədəbiyyat tarixi ilə irəliləyib – müha­zirələr oxuyub, icmallar yazıb (“Odlar yurdunun söz və sənət sərvəti”, “Tarixi­mizin şeir yaddaşı”, “Türkün sözü”, “Ən əski yazılarımız”...), osmanlı türkcəsinə uyuşdurub 5 cildlik elmi-nəzəri və ədə­bi-tənqidi görüşlərini ehtiva edən “Söz dünyası” kitabını çap etdirib. Beləliklə, Anarın poetikası deyilən elmi tədqiqat əsərinin yazılmasına ehtiyac yaranıb.

Anarın yaradıcı təfəkkürü zəngin olduğundan həmişə üstün mövqe ifa­də edib, mühakiməli, anlayışlı, məntiqli görünüb, yəni, hissi və məntiqi idrakın imkanlarına əsaslanıb. Belə olanda o, əsasən, mənbəsiz, fəqət, ənənə im­kanları əsasında yenilikçi kimi görünüb. Bəzən isə mənbəşünaslığın, mətnşü­naslığın imkanlarından istifadə edib. Mühakimələrində mənbəşünaslığa əsaslanıb. Azərbaycan, türk və rus mən­bələrinə rəvac verib, həm də daha çox sovet elmşünaslığı dövrünə istinad edib.

İdeya, konseptual yanaşmalar Ana­rın mətn estetikasının əsasında daya­nıb. O, formalizmə yox, kökə, mənə­vi-əxlaqi olanlara, milli formaya, milli koloritə istinad edib, modernist və post­modernist ünsürlər onun nəsri, yaradı­cılığı və görüşlərinə yad olmayıb, fəqət, milli ruh, milli kolorit, mif, folklor, etnoq­rafiya və məfkurəvi şüur Anar estetikası üçün vacib amildir.

Anar portret-oçerklərin, monoqrafik tədqiqatların, məqələ və ressenziya­ların müəllifidir. Bütün ədəbi dövrlə­rin ədəbi salnaməsi, söz dünyası, söz səltənəti Anar üçün bəllidir, bəlgəlidir. Anar poeziya, nəsr, dramaturgiya və ədəbi tənqid sahəsində ardıcıl, dövr­lər üzrə və problematik səpkidə yazıb. O, əsərlərini müəllif, yazıçı tənqidi, el­mi-nəzəri fikri, publisist düşüncəsi ilə, realist və romantik təxəyyül və memuar şərtilikləri ilə mətn müəyyənliyi edən zi­yalıdır. Bəzən modal sözlərlə “filankəsə görə” deyib, ara söz və cümlələrlə mö­tərizələr açıb, faktlar, misallar gətirib, bəzən də başqalarının sözlərini vasitəli nitqə çevirib mühakimə yürüdüb. Ən əsası budur ki, Anar mühakiməli, anla­yışlı, əqli nəticəli ziyalıdır...

Beləliklə, Anar (və ədəbi nəsli) so­sialist realizmi yaradıcılıq metodunun çərçivələrini dağıdıb, bədii fikrimizin, düşüncəmizin panoramını açıb, bədii nəsrin fəzasını nişan verib. Özünün mənəvi-əxlaqi və tənqid pafosunu for­malaşdırıb, mükəmməlləşdirib. Anar es­tetikası əlvan rənglərə malikdir. Biz isə onlardan yalnız bir neçəsinin üzərində dayandıq.

Əlizadə ƏSGƏRLİ,
AMEA Ədəbiyyat İnstitutu baş direktorunun müşaviri, filologiya elmləri doktoru