“Yaşıl enerji”yə keçid kimi xarakterizə olunan qlobal enerji siyasəti xüsusi aktuallığı ilə diqqət çəkir. Artıq dünyanın əksər qabaqcıl ölkələrində mədən yanacağından tədricən “yaşıl enerji”yə keçid edilir. 

Bu məqsədlə ən müasir texnologiyaların tətbiqi ilə mövcud potensial hərəkətə gətirilir, alternativ və bərpaolunan enerji istehsalına mühüm önəm verilir. Bərpaolunan enerji texnologiyalarının tətbiqi ilə “ya­şıl enerji”yə keçid isə öz növbəsində dünya ölkələ­rinin qarşıya qoyduqları iqlim hədəflərinə çatmağı sürətləndirir.

Elə Dünya İqtisadi Forumunun son hesabatların­da da planetimizin bu sahədəki potensialı yüksək qiy­mətləndirilir, günəş və külək enerjisi istehsalının həc­minin karbohidrogen əsaslı elektrik enerjisi istehsalı ilə müqayisədə ilbəil artdığı vurğulanır. Xatırladaq ki, dünyada ekoloji cəhətdən təmiz “yaşıl enerji”yə keçidi sürətləndirən amillər sırasında texnologiyanın inkişafı və qiymətin ucuzlaşması mühüm yer tutur. Digər tərəfədən, son illər “yaşıl enerji” istehsalına qoyulan özəl sərmayələrdə də artım müşahidə olu­nur. Bu baxımdan Beynəlxalq Enerji Agentliyinin son açıqlamalarında bərpaolunan enerji mənbələri üzrə investisiyaların ilbəil artdığı qeyd edilir.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan da bərpaolunan enerji mənbələrindən isti­fadənin inkişaf etdirilməsi üzrə geniş po­tensiala malik olan ölkələrdəndir. Belə ki, araşdırmalara əsasən, ölkəmizin “yaşıl” mənbələri üzrə potensialı təqribən 27,5 min meqavat həcmində qiymətləndirilir. Bunun da 3 min meqavatı külək enerji­sinin, 23 min meqavatı günəş enerjisinin, 380 meqavatı bioenerjinin, 520 meqava­tı isə dağ çaylarının payına düşür. Artıq bu potensialın hərəkətə gətirilməsi üçün dünyanın bir sıra dövlətləri ilə müva­fiq danışıqlar aparılır, tanınmış şirkətlər ölkəmizə dəvət olunur. Azərbaycan–Bir­ləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ), xüsusən də bu ölkənin bərpaolunan enerji sahə­sində dünyaca məşhur “Masdar” şirkəti ilə əməkdaşlıq bu baxımdan diqqət çə­kir... 

Azərbaycanın Şərqdə mötəbər tərəfdaşı 

“Masdar” şirkətinin Azərbaycanda uğurla həyata keçirdiyi layihələr haqqın­da söhbət açmazdan əvvəl onun ölkə­mizdə fəaliyyət göstərmək istəyinin tə­sadüfi olmadığını qeyd etmək istərdik. Bunun üçün şirkətin Bakıya ilk gəlişində, paytaxtımızda yeni ofisinin açılışı mə­rasimində Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin (BƏƏ) rəsmi nümayəndələrinin, həmçi­nin qurumun rəhbər şəxslərinin çıxışla­rından bəzi məqamları xatırlatmaq yerinə düşərdi: 

– Azərbaycanda varlığımızı ge­nişləndirmək və burada bərpaolunan enerjinin inkişafına dəstəyimizi güc­ləndirmək üçün biz Bakıya gələrək burada da dünya səviyyəli layihələri davam etdirmək istəyirik; 

– BƏƏ və Azərbaycan iqtisadiyyatı­nın şaxələndirilməsi, sabitlik və inkişaf üçün bərpaolunan enerjiyə sərmayə qoymağın vacibliyini dərk edir, eləcə də bütün dünyada karbonsuzlaşma və davamlı inkişafı dəstəkləməyə sadiq­lik nümayiş etdirməyi qarşıya mühüm məqsəd kimi qoyuruq; 

– “Masdar”ın Azərbaycanda fəa­liyyətə başlaması bu ölkədə bərpa­olunan enerjiyə artan diqqətin və Azərbaycanın elan etdiyi enerji keçidi hədəfi – “yaşıl enerji”nin 2030-cu ildə payının 30 faizə çatdırılması öhdəliyi ilə yanaşı, şirkətin bərpaolunan enerji sahəsində qlobal portfelinin 100 qiqa­vata çatdırlması strategiyasıdır;

– Azərbaycanın zəngin bərpaolu­nan enerji potensialının inkişaf etdiril­məsi strateji prioritetdir və “Masdar" kimi tərəfdaşlarla işləmək bu ölkə üçün daha parlaq, daha davamlı gələ­cək yaratmağa kömək edir.

Xatırladaq ki, “Masdar” bərpaolunan enerjinin istehsalı, külək və günəş elekt­rik stansiyalarının, geotermal, tullantı­dan-enerjiyə və “yaşıl” hidrogen layihələ­rinin idarə edilməsi sahələrində fəaliyyət göstərən BƏƏ-nin nüfuzlu şirkətidir. Qu­rum son illər ərzində təmiz enerji tutumu­nu və CO2-nin yerdəyişməsini təxminən iki dəfə artırıb. Bununla da, 2030-cu ilə qədər dünyanın ən böyük bərpaolunan enerji şirkətlərindən biri olmaq ambisiya­sını yerinə yetirmək yolunda uğurlu ad­dımlar atıb. 

“Masdar” son illərdə Azərbaycan, Özbəkistan, Misir, İordaniya, Qırğızıs­tan, Türkmənistan və Tanzaniya da daxil olmaqla yeni və mövcud bazarlarda bir sıra mühüm müqavilələr imzalayıb. Yaxın Şərqdə ilk kommersiya miqyaslı tullantıdan enerji əldə edilməsi layihə­si olan “Sharjah: Tullantıdan enerjiyə” təşəbbüsünü gerçəkləşdirib və dünyanın ən böyük günəş enerji mənbəyi olan “Al Dhafra” Günəş Fotovoltaik (PV) Müstəqil Enerji İstehsalçısı Layihəsi üzərində işləri davam etdirib.

“Masdar” bu dövrdə borc kapitalı ba­zarlarında “yaşı istiqraz”ların emitentli planları da daxil olmaqla bütün gələcək maliyyə fəaliyyətlərini istiqamətləndir­mək, habelə davamlılıq və ən yaxşı maliy­yə sənayesi təcrübələri ilə uyğunlaşmaya əhəmiyyətli töhfə vermək məqsədilə “Ya­şıl maliyyə çərçivəsi”ni də işləyib hazır­layıb. Nəhayət, şirkət səmərəli fəaliyyəti ilə dünyanın ən böyük bərpaolunan enerji investorlarından və enerji keçidinin aparı­cılarından biri kimi tanınıb. 

Şirkət təmiz enerji hədəflərinə nail ol­maq, həmçinin qabaqcıl texnologiyalara uyğun bərpaolunan enerji sektorunun ar­tımını sürətləndirmək məqsədilə 2019-cü ildən etibarən Azərbaycanda hökumət və digər tərəfdaşlarla sıx əməkdaşlığa baş­layıb. Qısa bir müddətdə respublikamızın təmiz enerji sektorunun inkişafına artan marağını hədəfləyən layihələrin icrasını diqqətdə saxlayıb. Təbii ki, Azərbaycan da “Masdar”ın bu fəaliyyətini dəstəkləyib. Bu, həm də onunla bağlı olub ki, ölkəmiz iqtisadiyyatını şaxələndirməsini və istixa­na qazı emissiyalarını azaltmağı qarşıya mühüm vəzifə kimi qoyub. Başqa sözlə, Azərbaycan hökuməti ölkədə iqtisadi in­kişafı təşviq etmək və “yaşıl enerji”nin istehsalçısı və ixracatçısı kimi mövqeyini möhkəmlətmək məqsədilə strateji priori­tet kimi bərpaolunan enerji mənbələrinin inkişafına xüsusi önəm verib. 

Qeyd edək ki, ötən il yanvarın 15-də Prezident İlham Əliyevin BƏƏ-yə işgüzar səfəri çərçivəsində Əbu-Dabi şəhərində SOCAR ilə “Masdar” şirkəti arasında 2 qiqavat gücündə dənizdə külək və hid­rogen layihələrinin işlənməsinə dair Bir­gə İşlənmə Sazişi, həmçinin 1 qiqavat gücündə Günəş Fotovoltaik və 1 qiqavat gücündə quruda külək layihələrinin işlən­məsinə dair Birgə İşlənmə Sazişi imza­lanıb.

Yeri gəlmişkən, bu ilin iyun ayında Energetika Nazirliyində nazir Pərviz Şah­bazov və BƏƏ-nin sənaye və yüksək texnologiyalar naziri, “Masdar” şirkəti­nin idarə heyətinin sədri Sultan Əhməd Əl-Cabirin rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyətləri arasında görüş olub. Görüşdə “Masdar” şirkəti ilə quruda və dənizdə “yaşıl enerji” layihələrinin icrası, hər iki ölkənin apstrim sektorunda dövlət şirkət­lərinin iştirakı, həmçinin COP29 çərçivə­sində əməkdaşlıq məsələləri müzakirə edilib. 1000 meqavat gücündə günəş və külək enerjisi stansiyalarının inşası ölkələrimizin “yaşıl enerji” keçidinə birgə töhfəsi kimi dəyərləndirilib.

Görüşün yekununda Energetika Na­zirliyi və ”AzərEnerji” ASC ilə Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin “Masdar” şirkəti ara­sında 445 meqavat gücündə Biləsuvar, 315 meqavat gücündə Neftçala günəş elektrik stansiyaları və 240 meqavat gü­cündə Abşeron–Qaradağ külək elektrik stansiyası layihələri üzrə “İnvestisiya müqaviləsinə Əlavə”, “Enerji alqı-satqı müqaviləsi”, “Ötürücü şəbəkəyə qoşulma müqaviləsi” və “Torpaq icarə müqavilə­si” imzalanıb. Müqavilələri Azərbaycan tərəfindən energetika naziri Pərviz Şah­bazov və “Azərenerji” ASC-nin prezidenti Baba Rzayev, “Masdar” şirkəti tərəfindən isə baş icraçı direktor Məhəmməd Cəmil Əl-Ramahi imzalayıb. 

Qarabağ və Şərqi Zəngəzur günəşdən enerji alacaq 

Xatırladaq ki, 2022-ci il martın 15-də “Qaradağ” Günəş Elektrik Stansiyası­nın təməlqoyma mərasimi çərçivəsində “Masdar” şirkəti ilə dörd anlaşma memo­randumu imzalanıb. Energetika Nazirliyi ilə “Masdar” arasında imzalanan “Dəniz­də inteqrasiya edilmiş bərpaolunan enerji sahəsində əməkdaşlığa dair” Anlaşma Memorandumunda Azərbaycanda bər­paolunan enerjinin tətbiqini dəstəkləmək, eyni zamanda dənizdə külək enerjisin­dən istifadə, bu enerji hesabına “yaşıl hidrogen” istehsalı, karbon tutulması, istifadəsi və saxlanması, həmçinin digər tədbirləri əhatə edən interqrasiya olun­muş həllərə dair potensial əməkdaşlıq imkanları öz ifadəsini tapıb. 

Energetika Nazirliyi ilə şirkət arasın­da imzalanan “Qarabağ və Şərqi Zən­gəzur iqtisadi rayonlarında bərpaolunan və təmiz enerji sahəsində əməkdaşlığa dair” Anlaşma Memorandumunda isə Azərbaycanın işğaldan azad edilmiş ərazilərində bərpaolunan enerji mən­bələrinin tətbiqi sahəsində potensial əməkdaşlıq imkanları müəyyən edilib. Sənəddə “Masdar” şirkəti sənaye həcmli külək və günəş elektrik stansiyaları, da­müstü günəş elektrik sistemləri və s. kimi istiqamətlərdə investisiya imkanlarını adıçəkilən nazirliklə koordinasiyalı şəkil­də araşdırmaq niyyəti qərara alınıb. Hər iki memorandum çərçivəsində həyata ke­çirilən fəaliyyətləri istiqamətləndirmək və onlara nəzarət etmək məqsədilə Rəhbər Komitənin yaradılması nəzərdə tutulub.

Şuşa şəhərində 2022-ci il iyunun 4-də imzalanan iki müqavilə isə quru­da ümumi qoyuluş gücü 2 qiqavat olan külək-günəş enerjisi və dənizdə 2 qiqavat olan külək və “yaşıl” hidrogen layihələri üzrə İcra Müqavilələri çərçivəsində is­tehsal olunacaq enerjinin müəyyən bir qisminin ölkənin enerji sisteminə ötürül­məsi üçün şəbəkə imkanlarının müfəssəl araşdırılması, şəbəkənin gücləndirilməsi üzrə lazımi tədbirlərin görülməsi, həmçi­nin elektrik enerjisinin və “yaşıl” hidroge­nin ixracı məqsədilə müvafiq araşdırma­ların və tətqiqatların aparılması nüfuzlu beynəlxalq məsləhətçi şirkətlər tərəfin­dən AzərEnerji, SOCAR və BOEMDA mütəxəssisləri ilə birlikdə keçirilir.

Dəmir yollarında “yaşıl” əməkdaşlıq 

2022-ci il martın 15-də Gülüstan sa­rayında keçirilən 230 meqavat gücündə “Qaradağ” Günəş Elektrik Stansiyası­nın təməlqoyma mərasimi çərçivəsində BƏƏ-nin “Masdar” şirkəti ilə “Azərbay­can Dəmir Yolları” QSC arasında “Bər­paolunan enerji və enerji səmərələliyi sahəsində əməkdaşlığa dair” Anlaşma Memorandumu imzalanıb. Memorandu­mun əsas məqsədi tərəflərin dəmir yolu sektorunda bərpaolunan enerji mənbələ­rindən istifadə imkanlarının araşdırılması niyyətini rəsmiləşdirmək və inteqrasiya edilmiş enerji səmərəliliyi proqramını hə­yata keçirmək olub.

Əməkdaşlığın əsasını “Masdar” şirkəti tərəfindən “Azərbaycan Dəmir Yol­ları” QSC ilə koordinasiya və tərəfdaş­lıq əsasında Azərbaycan dəmir yolları sektorunda bərpaolunan və təmiz enerji layihələrinin (günəş və külək enerjisi) po­tensial inkişafının araşdırılması, texniki və kommersiya cəhətdən mümkün olan bərpaolunan enerji layihələrinin müəyyən edilməsi təşkil edəcək.

Tullantı enerji mənbəyidir…

2022-ci il martın 15-də “Masdar” şirkəti və “Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti” (AİŞ) ASC arasında “Tullantıdan enerji” layihəsinə dair Anlaşma Memorandu­mu imzalanıb. Memorandumda ekoloji cəhətdən təmiz texnologiyalardan isti­fadə etməklə tullantıların utilizasiyası zamanı enerji istehsal edilməsi təşəbbü­sünün gerçəkləşdirilməsi qarşıya əsas məqsəd qoyulub. “Masdar” şirkətinin AİŞ ilə apardığı ilkin təhlil əsasında tikintisi qərb regionunda (Gəncə–Şəmkir) nəzər­də tutulmuş zavodun emal gücü (tullan­tıların utilizasiyası) ildə 300 min ton eh­timal olunur.

Yeri gəlmişkən, iyulun 12-də Gəncə Şəhər İcra Hakimiyyətində AİŞ və dün­yanın bərpaolunan enerji sahəsində ən sürətlə inkişaf edən şirkətlərindən olan Emirates to Veyst Enerji və “Masdar”ın nümayəndə heyətləri arasında görüş ke­çirilib. Görüşdə “Tullantılardan enerjiyə” layihəsi çərçivəsində Qərb bölgəsində eyniadlı zavodun tikilməsinin planlaşdırıl­dığı qeyd edilib. Müəssisədə 11 inzibati rayon və şəhərdən olan illik 300 min ton tullantıların utilizasiyasının həyata keçiril­məsi və ildə 108 min mV/saat enerjinin istehsal edilməsi nəzərdə tutulub.

Beləliklə, “Masdar”ın Azərbaycanla birgə həyata keçirdiyi layihələr respub­likamızın Avropanın enerji təminatında etibarlı tərəfdaş mövqeyini möhkəm­ləndirir və tərəflər arasında imzalanan anlaşma memorandumları da ölkəmizin qarşı tərəfə həm elektrik enerjisi, həm də “yaşıl” hidogen ixrac etmək məqsədini şərtləndirir... 

Qaradağda GES – ilk birgə uğurlu addım 

“Masdar” şirkətinin ölkəmizdəki uğur­lu fəaliyyətinin nəticəsi olan “Qaradağ” Günəş Elektrik Stansiyasının iş rejimi, qurğunun ölkəmizin enerji sisteminə verdiyi töhfələrlə yaxından tanış olmaq məqsədilə əraziyə baş çəkirik. Qızmar iyul günəşinin cansıxıcı şüalarının tə­sirindən yer-göy sanki od tutub yanır. Buna rəğmən insan ağlının zəkası ilə bu bomboz çöllərdə yaradılmış elektrik stan­siyası isti, bürkülü havanın gətirdiyi na­rahatlığı bir qədər unudur. Ətrafa nəzər yetirdikcə geniş bir ərazidə sıralanmış günəş panelləri göz oxşayır. Qobustan qəsəbəsindən 15–16 kilometr aralıda, bomboz təpəliklərlə əhatə olunmuş çöllə­rin ortasında geniş bir ərazidə inşa olun­muş bu heyrətamiz qurğu energetiklərin yaratdıqları çoxsaylı xariqələrin daha bir nümunəsidir. 

Stansiyanın həyətində bizi Masdar şirkətinin Azərbaycan üzrə ölkə mene­ceri və “Masdar–Azərbaycan” şirkətinin direktoru Murad Sadıxov qarşılayır. O bizi ərazidə yaradılmış mərkəzi idarəet­mə binasına dəvət edir. Birmərtəbəli, ən müasir texnologiyalarla təchiz olunmuş binada stansiyanın idarə olunması üçün hər cür şərait yaradılıb. Belə bir stansi­yada ən azından yüzlərlə işçinin: mü­həndis, texnik, opreator və digər peşə sahiblərinin çalışdığını zənn etsək də, ilk baxışdan gördüklərimiz bizi heyrətləndi­rir. Mərkəzi idarəetmə otağında dispetçer pultu arxasında oturan 3 nəfər opera­tor gərgin iş rejimində çalışır. Öyrənirik ki, stansiyanın cəmi 24 nəfər işçisi var. Ümumilikdə, hazırda stansiya tam olaraq yerli mütəxəssislər tərəfindən idarə olu­nur. Açığı, bu qədər işçi qüvvəsi ilə belə nəhəng, iri bir ərazini əhatə edən elektrik stansiyasının idarə edilməsini təsəvvür etmək çətin olsa da, bu, reallıqdır. Çün­ki burada enerjinin istehsalından tutmuş, onun nəqlinədək olan bütün proseslər tam avtomatlaşdırılıb. Bu barədə bir qə­dər sonra.

“Masdar–Azərbaycan” şirkətinin direktoru Murad Sadıxov Azərbaycan–Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri dostluq və əməkdaşlıq münasibətlərinin təcəssümü olan “Qaradağ” Günəş Elektrik Stansiya­sı (GES) layihəsinin ərsəyə gəlməsi, ha­zırda ölkə enerjisisteminə “yaşıl” töhfəsini verən qurğunun tikintisi sahəsində hə­yata keçirilən tədbirlər barədə məlumat verir. Deyir ki, 2018-ci ildə Azərbaycan hökuməti ölkədə bərpaolunan enerji üzrə pilot layihələr üçün tender elan edəndə Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin “Masdar” şirkəti də həvəslə prosesə qoşulub. Ten­der elanı əsasında təkliflərini hökumətə təqdim etmiş 14 iştirakçıdan biri də məhz “Masdar” şirkəti olub. Beləliklə, 2020-ci ilin yanvar ayında şirkət Azərbaycan Respublikasında sənaye miqyaslı günəş fotovoltaik (PV) layihəsinin inkişafı üçün icra sazişi imzalayıb. 230 meqavatlıq (MWac) Qaradağ Günəş PV stansiya­sı ölkənin dövlət–özəl tərəfdaşlığı kimi strukturlaşdırılmış ilk xarici investisiya­ya əsaslanan müstəqil sənaye miqyaslı günəş layihəsidir.

Ölkə ərazisində külək və günəş ener­jisi üzrə pilot layihələrin icrası üçün ma­raqlı təkliflərin yer aldığı tender elanında “yaşıl enerji” stansiyalarının tikintisi üçün ayrılmış iki ərazidən biri də məhz bura olub. Günəş enerjisinin istehsalı üçün se­çilmiş bu ərazinin adı torpaq kadastrında 60-cı sahə kimi qeyd edilib. Onu da qeyd edək ki, bu geniş sahə hasilatın pay böl­güsü sazişinə əsasən Qobustan Əməliy­yat Şirkətinə məxsus olub. Sonradan bu­rada neftçıxarma işləri yekunlaşdıqdan sonra ərazi dövlətin balansına qaytarılıb. Beləliklə, Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə yaşayış və kənd təsərrüfatı üçün yarar­sız olan bu torpaqların əvvəlki təyinatı dəyişdirilərək əraziyə bərpaolunan enerji zonası statusu verilib. 

M. Sadıxovun dediyinə görə, təmsil etdiyi şirkətin təklifləri qiymət baxımından əlverişli hesab olunduğundan 2021-ci il aprelin 6-da Azərbaycan Respubli­kası hökuməti ilə investisiya sazişi və “AzərEnerji” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti ilə elektrik enerjisinin alqı-satqısı və ötürül­məsi üzrə müqavilələr imzalanıb. Elə hə­min aydan da işlərə start verilib. Bununla belə, COVID-19 pandemiyasının yaratdı­ğı çətinliklərlə əlaqədar olaraq işlər xeyli ləngiyib. Çünki stansiyanın inşasında istifadə ediləcək qurğu və avadanlıqların istehsal olunduğu Çin Xalq Respublika­sı ilə idxal-ixrac əməliyyatlarında böyük çətinlik yaranıb. Xüsusən də həmin döv­rdə bu ölkədə yarımkeçiricilərin ixracı ilə bağlı, eləcə də konteyner çatışmazlığın­dan irəli gələn logistik məhdudiyyətlər mövcud idi. Hətta Çin tərəfi günəş panel­lərinin göndərilməsi sahəsində yaranmış çətinliklərlə bağlı şirkətə rəsmi məlumat ünvanlayıb. Dünyada gedən pandemiya və ondan irəli gələn səbəblərə baxma­yaraq, “Masdar” stansiyanın tikintisinə başlanmanın gecikdirilməsini minimuma salaraq bu çətinlikləri uğurla dəf edib. 

Nəhayət, 2022-ci ilin martın 15-də “Gülüstan” sarayında Azərbaycan Pre­zidenti İlham Əliyevin və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin energetika və infrastruk­tur naziri Suhali Mazroueinin iştirakı ilə “Qaradağ” GES-in təntənəli təməlqoyma mərasimi keçirilib. İyun ayında ilkin hazır­lıq işlərinin aparılması üçün Azərbaycan hökumətinə bildiriş göndərilib. Avqustun 2-də isə Asiya İnkişaf Bankı, Avropa Ye­nidənqurma və İnkişaf Bankı, Yaponiya­nın Cayka Fondu və Abu-Dabi İnkişaf Fondu ilə kredit müqavilələri imzalanıb. Direktorun dediyinə görə, ümumi dəyəri 262 milyon dollar təşkil edən layihənin maliyyələşdirilməsinə ayrılan vəsaitin 153,7 milyon dolları “Masdar” şirkətinin öz sərmayəsidir. Bu da ümumi maliy­yələşmənin təqribən 55 faizi deməkdir. Yerdə qalan 108,3 milyon dollarlıq vəsait isə banklardan alınmış kreditlərin payına düşür. Yeri gəlmişkən, bu, Azərbaycanın dövlət zəmanəti ilə maliyyələşdirilməyən ilk layihəsidir. Layihənin yeganə zəmanə­ti “AzərEnerji” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti ilə imzalanmış alqı-satqı müqaviləsidir. Daha bir diqqətçəkən məqam ondan ibarətdir ki, “Qaradağ” GES investisiya layihəsinin müqavilələri Azərbaycan qa­nunvericiliyi ilə tənzimlənən ilk layihədir. Eyni zamanda Azərbaycan hökuməti tərəfindən layihənin vergidən azad olun­ması üçün “Masdar” şirkətinə investisiya təşviqi sənədi verilib. Sözügedən sənədə əsasən ölkəyə gətirilən qurğu və ava­danlıqların idxal rüsumlarından azad olunması üçün xüsusi mexanizmlər tət­biq olunur. 

2022-ci il avqustun 9-da stansiya­nın tikintisinə başlanılmasının rəsmən elan olunduğunu xatırladan direktor de­yir ki, həmin vaxtdan etibarən hərtərəfli layihələndirmə və razılaşdırma işlərinə başlanılıb. İlk növbədə, Qobustan qəsə­bəsindən bura 16 kilometrlik yol çəkilib, bir sıra zəruri infrastruktur yaradılıb, ərazi tikinti üçün hazır vəziyyətə gətirilib. Daha sonra stansiyanın tikintisi üçün xaric­dən alınan zəruri qurğu və avadanlıqlar sahəyə daşınıb. Beləliklə, 2023-cü il ma­yın 16-da stansiyada ilk günəş panelləri­nin quraşdırılmasına başlanılıb. Energe­tika naziri Pərviz Şahbazov və “Masdar” şirkətinin baş direktoru Mohamed Jameel Al Ramahi tədbirdə iştirak edib, ərazidə ağaclar əkiblər. 

Stansiyanın tikintisi ilə yanaşı, “AzərEneji” ASC “Cənub” stansiyasın­dan 330 kilovoltluq təkdövrəli elektrik ve­riliş xəttinin tikintisinə başlayaraq 45 kilo­metr uzunluğunda elektrik verilişi xəttini dünya praktikasında nadir hallarda rast gəlinən sürət və keyfiyyətlə qrafikdən bir neçə ay öncə stansiyanın sahəsinə qə­dər çəkib. 

İşlərin sürətləndirilməsi və stansiya­nın nəzərdə tutulmuş vaxtda təhvil veril­məsi üçün bütün imkanlar səfərbər olu­nub. Hətta tikintinin pik vaxtlarında işlərə 2 min nəfərdən artıq şəxs cəlb edilib ki, onların da 90 faizi yerli işçilər olub. Stan­siyanın tikintisində çalışan yerli mütəxəs­sislərin təqribən 40 faizi vaxtilə ölkəmizin elektroenergetika sahəsində çalışanlar təşkil edib. Əcnəbi mütəxəssislərin xid­mətindən isə, əsasən, müəyyən qurğu və avadanlıqların quraşdırılması zama­nı istifadə olunub. Bütün bu işlərin nə­ticəsində bir vaxtlar çox nadir hallarda insan ayağı dəyən bomboz çöllər əsl tikinti meydançasına çevrilib. Layihənin ümumi icra müddəti 14 ay çəkib. Bura la­yihəndirmə, hazırlıq işləri, infrastrukturun yaradılması, yolun çəkilməsi, ərazinin hasarlanması və avadanlıqların sahəyə gətirilməsi və s. işlər daxildir. 

Beləliklə, cəmi 8 ay ərzində inşa­atçıların, energetiklərin və digər peşə sahiblərinin fədakar əməyi sayəsində Azərbaycan elektroenergetikasının daha bir parlaq səhifəsinə imza atılır. 2023-cü il oktyabrın 26-da ölkə energetikasının, enerjisistemin, hələlik, ən böyük “yaşıl” stansiyası istismara verilir. Həmin gün Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin iş­tirakı və xeyir-duası ilə “Qaradağ” Günəş Elektrik Stansiyasının təntənəli açılış mərasimi keçirilib. Mərasimdə Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin sənaye və qabaqcıl texnologiyalar naziri Sultan Əhməd Əl Cabir və digər rəsmi şəxslər iştirak edib­lər.

Azərbaycan dövlətinin dünyanın elan etdiyi” yaşıl keçid” platformasına mühüm töhfəsi sayılan stansiya 550 hektar ərazi­ni əhatə edir. Enerji istehsal edən hər bir stansiyanın öz xüsusiyyətləri olduğu kimi, “Qaradağ” GES-in də fərqli iş prinsipi var. Stansiyanın direktoru Nihad Zalov deyir ki, sözügedən stansiyanın faydalı iş əmsalı günəşin təsir gücündən asılı oldu­ğu üçün o yalnız günün işıqlı saatlarında fəaliyyət göstərir. Stansiyada quraşdırı­lan əsas qurğu və avadanlıqlara gəldikdə isə, onların, demək olar ki, hamısı Çinin dünyaca məşhur şirkətlərinin istehsalıdır. Burada quraşdırılmış 570 min 720 ədəd günəş paneli də məhz bu ölkədən alınıb. Həmin panellərin səmərəli iş əmsalını təmin etmək üçün onlar xüsusi dəqiq­liklə yerləşdirilib. Panellərin yerləşdiyi cərgələrin arasında isə təqribən 5 metr məsafə saxlanılıb. Bu da onunla bağlı­dır ki, günəş şüalarını tam qəbul etməsi üçün cərgələr bir-birinə kölgə salmasın. Panellərin ən özəl cəhətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, onların hər iki üzü eyni vaxtda enerji istehsal etmək imka­nına malikdir. Belə ki, qurğunun bir üzü günəş enerjisini birbaşa qəbul edirsə, digər üzü torpaqdan əks olunan şüaları udaraq enerjiyə çevirə bilir. Bu da onların istehsal gücünün iki dəfə artması demək­dir. Standart ölçüdə olan panellərin hər biri 2,5 kvadratmetrdir. Traker sistem ti­pinə malik olan panellərin əymə bucağı günəşin istiqamətinə görə dəyişir. Yəni Günəş hərəkət etdikcə panellər də ona tərəf dönür. Bunu gözlə müşahidə et­mək mümkün olmasa da, ətrafa yayılan səsdən bunu aydın hiss etmək olur. Eyni zamanda küləyə davamlılığı təmin etmək məqsədilə panellər təqribən 1,5–2 metr dərinlikdə torpağa basdırılıb. 

Tam avtomatik rejimdə çalışan stan­siyanın müxtəlif yerlərində sensorlar və metostansiyalar quraşdırılıb. Bu da hava şəraitinə tam nəzarət etməyə imkan ya­radır. Hava şəraiti dəyişdiyi təqdirdə isə stansiyanın iş rejimi avtomatik olaraq ona uyğunlaşdırılır. Gecə saatlarından fərqli olaraq tutqun hava şəraitində stansiyanın işində fasilə yaranmır. Çünki günəş şüası buludları keçərək panellərə düşür. Gün batandan sonra isə stansiya istehsalını tam dayandirir. Bütün sistem şəbəkəyə qoşulu olduğu üçün səhər erkən saat­larından başlayaraq stansiya avtomatik olaraq şəbəkə ilə sinxronlaşır və enerji istehsalına başlayır. Şəbəkəyə təsirlə­ri azaltmaq üçün ilkin sinxronlaşmadan enerji istehsalı minimal həcmdə olur və təqribən, 5 dəqiqə ərzində proses maksi­muma çatır. Onu da öyrənirik ki, yay ay­larında panellər daha çox günəş şüaları qəbul etsə də, temperatur yüksək oldu­ğundan transformatorlarda, invertorlarda və kabellərdə itkilər çox olur. Yəni sözü­gedən avadanlıqlar qızdığından onların faydalı iş əmsalı aşağı düşür. Stansiyada enerji istehsalının səmərəliliyi baxımın­dan ən münasib dövr isə yaz-payız ayları hesab olunur. 

Bir məqamı da qeyd edək ki, stansi­yanın ərazisi vaxtaşırı olaraq əsən güc­lü küləklərin təsirinə məruz qaldığından panellərin səthi toz qatı ilə örtülür. Buna görə də onların həftədə ən azından iki dəfə təmizlənməsinə ehtiyac yaranır. Tə­mizlik işləri robot sistemi vasitəsilə həya­ta keçirilir. Onların sayı isə 631 ədəddir. Bu da ən son, müasir texnologiya sayı­lır. Həmin qurğulara quraşdırılmış günəş panelləri onları elektrik enerjisi ilə təchiz edir. Təmizləmə prosesindən öncə bütün panellər eyni səviyyəyə gətirilir. Mərkəzi idarəetmə otağından panellərin təmiz­lənməsi ilə bağlı siqnal daxil olan kimi robotlar avtomatik olaraq işə düşür. Belə­cə, cərgə boyu hərəkət edən robotlar panelləri toz təbəqəsindən təmizlədikdən sonra əvvəlki yerinə qayıdaraq növbəti proses üçün enerji toplamağa başlayır. Təmizləmə prosesi, adətən, günün so­nunda, istehsal prosesi başa çatdıqdan sonra həyata keçirilir.

Yeri gəlmişkən, günəş panellərinin hər birinin gücü 545–550 vatt təşkil edir ki, bu da stansiyanın tikintisi dövrü üçün ən müasir panellər hesab olunurdu. İs­tehsalçı şirkətin verdiyi yazılı zəmanətə əsasən, həmin panellər hər hansı fizi­ki təsirə məruz qalmayacağı təqdirdə 25–30 il ərzində istismar oluna bilər. Yəni “Masdar” şirkəti panelləri alanda, sadəcə, qiyməti deyil, həm də keyfiyyəti nəzərə alıb. Bu da təsadüfi deyil. Çünki günəş panelləri stansiyanın əsas enerji və fayda mənbəyidir. 

Panellərin yerləşdiyi sahədə 28 blok transformator və 820 ədəd invertor qu­raşdırılıb. Blokların girişi və invertorların çıxışı 0,8 kilovolt təşkil edir. İnvertorla­rın da əsas funksiyası Günəşdən əldə olunan sabit cərəyanı dəyişən cərəya­na çevirməkdən ibarətdir. İnvertorlarin çıxışından əldə olunan dəyişən enerji isə stansiyanın ərazisində inşa olunmuş 8,8 meqavoltamper gücündəki 28 ədəd bloktransformatora ötürülür. Həmin qur­ğular 0,8 kilovoltluq gərginliyi 35 kilovol­ta yüksəldərək 14 ədəd fider vasitəsi ilə stansiyanın ərazisindəki 330/35 kilovolt­luq yarımstansiyaya ötürülür. 35 kilo­voltluq bölmə ilə əlaqələndirilən həmin 14 fider 140 meqavoltapmperlik iki əsas transformatora birləşdirilir. Bu transfor­matorlar da öz növbəsində 35 kilovoltluq gərginliyi 330 kilovolta yüksəldir. Beləlik­lə də, avtomatlaşdırılmış istehsal prosesi nəticəsində əldə olunmuş təmiz energi 330 kilovoltluq birdövrəli xətlə “Cənub” Elektrik Stansiyasına ötürülür. 

İstismara verildiyi gündən indiyədək stansiyada 309 milyon kilovat-saat təmiz enerji istehsal edilərək şəbəkəyə ötürü­lüb. Qeyd etdiyimiz kimi, stansiyanın bü­tün fəaliyyətinə mərkəzi idarəetmə ota­ğından nəzarət olunur. Belə ki, buradakı birləşmə sxemi vasitəsilə bütün istehsal prosesi diqqətlə izlənilir. Burada stan­siyanın fəaliyyət göstərdiyi bütün dövr ərzində istehsal olunan elektrik enejisi anbaan qeydə alınır. Məlumat lövhəsin­də qeydə alınmış göstəriciyə əsasən, stansiyada olduğumuz gün səhər saat­larından 16.30-dək 942 min kilovat-saat elektrik enerjisi istehsal edilmişdi. Mərkə­zi idarəetmə otağında qurğu və avadan­lıqların işi ilə yanaşı, küləyin sürətini, havanın temperaturunu və rütubəti tam ölçmək mümkündür.

Buradan, həm də vizual olaraq 28 blokun hamısını 360 dərəcə görmək mümkündür. Panellərdə yarana bilə­cək problemlə bağlı birbaşa siqnal gəlir. Burada problem test edilir. Əgər həmin problemin həlli burada mümkün olmasa, onda opreator tərəfindən əraziyə mühən­dis və ya texniki heyət göndərilir. Texniki personal problemin növünə uygun sınaq­lar aparır və problemin həlli üçün lazımi tədbirləri həyata kecirir. Mərkəzi idarəet­mə otağından cərəyan, gərginlik, güc, hətta sayı yarım milyon ədəddən çox olan panellərin hamısını görmək, bütün göstəriciləri qeydə almaq mümkündür.

Yeri gəlmişkən, M. Sadıxov deyir ki, “Qaradağ” GES istehsal gücünə görə “Masdar”ın istismar etdiyi orta səviyyəyə olan stansiyalardandır. Məsələn, şirkətin Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində 800 meqa­vat gücündə günəş stansiyası uzun illər­dir ki, uğurla fəaliyyət göstərir. Hazırda isə şirkət ölkəsində 2 min meqavatlıq daha bir nəhəng stansiyanın inşasını həyata keçirir. “Masdar”ın Özbəkistanda istisma­ra verdiyi analoji stansiya 100 meqavat­lıqdır. Hazırda isə şirkət Gürcüstanda 98 meqavatlıq günəş stansiyası inşa edir. 230 meqavatlıq “Qaradağ” GES isə, is­tismara verilən zaman MDB-nin ən böyük günəş stansiyası olub. Bu yaxınlarda isə MDB məkanında birincilik Özbəkistanda təhvil verilmiş 450 meqavatlıq stansiyaya keçib. Bununla belə “Qaradağ” GES ha­zırda Xəzər regionunun ən böyük bərpa­olunan enerji stansiyası sayılır.

Nəzərə alsaq ki, bir neçə ildən son­ra Biləsuvarda 445 meqavatlıq günəş elektrik stansiyasının istismara verilmə­si nəzərdə tutulur. Bu da o deməkdir ki, Xəzər regionu üzrə birincilik hələ uzun il­lər Azərbaycana məxsus olacaq. Bunun­la belə, gələcəkdə stansiyanın ərazisinin genişləndirilməsi ehtimalı da böyükdür. Çünki stansiyanın ətrafında kifayət qədər boş ərazi var. Hətta bununla bağlı Ener­getika Nazirliyinə müraciət də olunub. “AzərEnerji” ASC tərəfindən şəbəkədə lazımi təkmilləşdirmə və gücləndirmə işləri aparıldıqdan sonra bu məsələyə baxıla bilər. Bu həm də stansiyanın is­tismar müddətini bir neçə il artırmağa imkan yaradacaq. Çünki ərazidə lazımi infrastruktur yaradılıb: yol çəkilib, idarəet­mə təşkil olunub, yarımstansiya tikilib. Stansiyanın ərazisini genişləndirməklə kifayət qədər səmərə əldə etmək müm­kündür. Eyni zamanda stansiyanın geniş­ləndirilməsi həm onun istismar müddətini uzadar, həm də burada ən azı 150–200 meqavatlıq əlavə güc əldə etməyə imkan yaradar. “Masdar–Azərbaycan”ın rəhbəri onu da dedi ki, stansiya nə qədər böyük olsa, enerjisistemə təsiri də bir o qədər çox olar. Neqativ təsiri azaltmaq məqsə­dilə “AzərEnerji” şəbəkə ilə bağlı, eləcə də enerji saxlanc sistemlərinin tətbiqi və digər müasir texnoloji həllərin hesabına təkmilləşdirmə işlərinə start verib. Eyni zamanda hazırda “AzərEnerji” Dünya Bankı ilə birlikdə AZURE layihəsini icra edir. Layihənin reallaşdırılması ilə ölkə enerjisisteminin dayanıqlılığı artacaq.

Göründüyü kimi, “Qaradağ” GES-in istismara verilməsi Azərbaycanın ener­getika sistemi üçün əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Təkcə onu qeyd etmək ki­fayətdir ki, bu həcmdə elektrik enerjisinin “AzərEnerji” ASC-nin stansiyalarında is­tehsal etmək üçün əlavə qaz istifadə et­mək lazım gələcəkdi. Bərpaolunan enerji əsasında fəaliyyət göstərən bu stansiya­da isə heç bir təbii qaza ehyiyac duyul­mur. Bunun da nəticəsində il ərzində, ən azı, 110 milyon kubmetr “mavi yanacağ”a qənaət olunur. Bunu da ixraca yönəltmək hesabına kifayət qədər əlavə vəsait əldə olunur. Bundan əlavə, stansiyanın digər faydası odur ki, ildə 200 min ton karbon emissiyasının azaldılmasına nail olmaq­la tullantı olmadan təmiz enerji istehsal edir. Bu da karbon-dioksid qazlarının, tullantıların azaldılmasına gətirib çıxarır. Bunun da nəticəsində dövlət “yaşıl” enerji keçidinə böyük fayda verir. Çünki dövlə­tin karbon emissiyalarının azaldılması ilə bağlı öhdəliyi var. Stansiyanın Azərbay­cana digər faydası da ondan ibarətdir ki, o sırf xarici investisiya hesabına tikilib. Bununla belə Azərbaycan dövləti tərəfin­dən infrastrukturun yaradılmasına vəsait xərclənib. Həmin vəsait hesabına 330 ki­lovoltluq 46 kilometr xətt çəkilib. 

Muğanı Günəş gecələr də nurlandıracaq

“Masdar” şirkəti yaxın zamanlarda ölkəmizdə daha üç “yaşıl enerji” layihə­sinin icrasına başlayacaq. Bu il iyunun 4-də Bakı Enerji Həftəsinin rəsmi açılış mərasimində Azərbaycanın dövlət baş­çısı İlham Əliyevin iştirakı ilə hər üç stan­siyanın təməli qoyulub. Biləsuvar Günəş Elektrik stansiyanının layihə gücü 445 meqavat təşkil edir. Burada il ərzində 897 milyon kilovat-saat təmiz enerji is­tehsalı nəzərdə tutulur. Bu da 179 min evin elektrik enerjisi ilə təchizatına im­kan yaradacaq. Layihənin dəyəri isə təxminən 390 milyon ABŞ dolları təşkil edəcək. Stansiyanın fəaliyyəti nəticə­sində il ərzində 193 milyon kubmetr tə­bii qaza qənaət olunacaq ki, bu da 367 min ton karbon emissiyasının azaldılma­sı deməkdir. Biləsuvar Günəş Elektrik Stansiyasının ümumi ərazisi isə 1454 hektar təşkil edəcək.

Neftçalanın Bankə qəsəbəsinin ərazi­sində inşa olunacaq günəş elektrik stan­siyasının layihə gücü 315 meqavat təşkil edəcək ki, bunun da hesabına ildə 641 milyon kilovat-saat elektrik enerjisi isteh­sal olunacaq. Stansiya işə düşdükdən sonra 128 min evi təmiz elektrik enerjisi ilə təmin edəcək. Dəyəri təxminən 280 milyon dollar ehtimal edilən layihənin işə düşməsi nəticəsində ildə 138 milyon kubmetr təbii qaza qənaət ediləcək. Bu­nun da hesabına atmosferə atılan karbon dioksidin miqdarı 262 min ton azalacaq.

Abşeron–Qaradağ Külək Elektrik Stansiyasının layihə gücü isə 240 meqa­vat təşkil edəcək. Layihənin dəyəri 285 milyon dollardır. Stansiyada il ərzində istehsal ediləcək 2305 kilovat-saat təmiz enerji istehsal olunacaq ki, bu da 165 mil­yon kubmetr təbii qaza qənaət etməyə imkan verəcək. Eyni zamanda stansi­yanın işə düşməsi ilə il ərzində 314 min ton karbon emissiyası azalacaq. 153 min evin elektrik enerjisi ilə təchizatı da məhz bu stansiya vasitəsilə həyata keçiriləcək. Abşeron–Qaradağ Külək Elektrik Stan­siyasının inşası üçün 105 hektar torpaq sahəsi ayrılıb. 

“Masdar”ın SOCAR-GREEN şirkəti ilə əməkdaşlıqda həyata keçirəcəyi ilk iki layihə üzrə təmiz enerjinin ötürülməsinə 2026-cı il aprelin 26-na, Abşeron-Qara­dağ Külək Elektrik Stansiyası üzrə isə hə­min ilin oktyabrın 26-na nəzərdə tutulub. Yeri gəlmişkən, müqavilənin şərtlərinə əsasən, SOCAR–GREEN şirkəti hər üç layihədə 25 faiz iştirak payına malikdir…

Hazırladılar:
Vaqif BAYRAMOV,
Mirbağır YAQUBZADƏ,
Elşən AGALAR (foto)
XQ