Keçmişdən bu günə qədər yaranmış cəmiyyətlərin əksəriyyəti multikultural quruluşa malik olub. Ən azından müharibə, köç, ticarət kimi amillərə görə müxtəlif cəmiyyətlərin bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi fərqli mədəniyyətlərin birgə yaşadığı sosial modellərin yaranmasına zəmin yaradıb. 

Məqalənin adından göründüyü kimi, burada üç önəmli məfhum yer alır; yaşıl dünya (biosfera), həmrəylik və çoxmədə­niyyətlilik. Bu yazıda cari ildə ölkəmizdə keçiriləcək COP29 tədbirinin məzmun və mahiyyətini, o cümlədən multikultural–fəl­səfi yöndən əhəmiyyətini göstərməyə ça­lışacağıq. 

İlkin olaraq biosferin (yaşıl dünyanın) fəlsəfi-etik təsvirinə nəzər yetirək. XX əs­rdə sürətli texniki inkişafla bərabər dünya əhalisinin artması, şəhərləşmə və sə­nayeləşmənin təbiət üzərindəki təsiri ilə təhlükəli problemlər ortaya çıxdı. XVII əs­rdən etibarən fəlsəfə tarixində və elmdə “təbiətə hakim olma” istəyi sənayeləşmə inqilabı ilə birlikdə təbiəti nəzarət altına almaq istəyinə çevrildi. Nəticədə, özünü təbiətin “ağası” sayan bəşər övladı təbiət ilə uzlaşmanın labüdlüyü fikrini qəbul etdi. Bu baxımdan müasir filosofların daha çox vurğuladıqları məfhum “organic” aləm məfkurəsidir. Onlara görə, bizim bir dün­yamız vardır və onun başına nə gələr­sə, bizim də başımıza gələcək. Buna görə insanın ətraf mühitə qarşı laqeyd qalması nəticəsində özü də zərər çəkə­cək. Ekoloji şüur bizə insanların fatehlər olmaqdan çox canlı cəmiyyətin üzvlərin­dən mütəşəkkil “bio yurddaşlar” olduğunu göstərir. Bu anlayış eko-sistemlərdə in­sanın imtiyazlı vəzifəyə sahib olmadığını qəbul edir. 

İkincisi həmrəylik anlayışıdır; tarix bo­yunca insanlar ortaq məxrəcə, həmrəyliyə və uzlaşmağa gəldikləri zaman daha çox fayda əldə etmiş və bu mənada sivilizasi­yaların inkişafı labüd hala gəlmişdir. Bura­da önəmli olan həmrəyliyə aparan yolun çoxsəslilikdən və fərqlilikdən keçməsidir. Qədim yunan filosofu Platon cəmiyyətin inkişafının həmrəyliyə dayandığını iddia edirdi. Ancaq onun şagirdi Aristotelə görə, cəmiyyətin inkişafı fərqliliklərə istinad edərək çoxyönlü inkişafı zərurətə çevirir. Bu mənada fərqliliklər və bu fərqliliklərə söykənən uzlaşma cəmiyyətin və mədə­niyyətlərin əsasını təşkil edir. 

XX əsrin məşhur alman filosofu H.Q.Qadamerə görə, cəmiyyət daxilin­də insani münasibətlərdə anlaşmaya əsaslanan “üfüqlərin qovuşması” ideyası çoxmədəniyyətliliyin əsasını təşkil edir. Bu baxımdan məqalədə nəzərdən keçi­rilən üçüncü anlayış – çoxmədəniyyətlilik birbaşa həmrəylik anlayışı ilə əlaqəlidir. Məhz çoxmədəniyyətlilik (multikultura­lizm) birdən çox mədəni qrupu təmsil edən strukturların mövcud olduğu cəmiyyətə istinad edir və bu kontekstdə o özündə həm konkret, həm də mücərrəd olan kim­likləri, dəyərləri və simvolları ehtiva edir. Məşhur multikulturalizm tədqiqatçısı Bixu Parexin təbirincə desək, multikultural cə­miyyət iki və ya daha çox mədəni icmanı özündə birləşdirən cəmiyyətdir.

Məlum olduğu kimi, Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə 2024-cü il ölkəmiz­də “Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili” elan edilib. BMT-nin COP29 –“Conference of the Parties”, yəni Tərəflərin Konfransının sayca 29-cu olduğuna işarə edir. Azər­baycan 2030-cu ilə qədər bərpaolunan enerji potensialını 30 faizə çatdırmaq və mövcud enerji sistemini şaxələndirmək niyyətində olduğunu elan edib. Prezident İlham Əliyev işğaldan azad olunmuş tor­paqları “Yaşıl enerji” zonası elan edib və 2022–2026-cı illər üzrə tədbirlər planı təsdiqlənib. 2050-ci ilədək bu ərazilərin “Netto sıfır emissiya” zonasına çevrilməsi nəzərdə tutulur.

Ümumiyyətlə, COP tədbirlərinin məqsədi Paris Sazişinin tələbi olaraq dünyada karbon qazının (CO2) miqda­rını, qlobal istiləşməni sənayeləşmədən əvvəlki dövrdə olduğu kimi, 1,5 dərəcə Selsi ilə məhdudlaşdırmaq üzrə irəliləyişə nail olmaqdır. Bu kontekstdə qeyd etməli­yik ki, iqlim dəyişikliyi ilə bağlı belə qlobal tədbirin keçirilməsi birbaşa miqrasiya, kö­çün qarşısının alınması ilə yerli xalqların və icmaların öz yurdlarında yaşamasını təmin etməkdir. Məhz yerli xaqların və yerli icmaların platforması, Birləşmiş Mil­lətlər Təşkilatının İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyası (UNFCCC) nəzdin­də yer alan 17 platformadan biridir. Digər tərəfdən, inkişaf etmiş və inkişaf etmək­də olan ölkələrə iqlim dəyişikliyinin təsi­rini azaltmaq və uyğunlaşmaqda kömək etmək məqsədilə maliyyə yardımı üçün fond yaradılır. Bu həm də məqsədsiz miqrasiyanın qarşısını almaq üçün edilən təşəbbüsddür. Yerli icmalar və yerli xalq­lar platforması açıq və əhatəli məkandır. O, iqlimə davamlı dünya qurmaq üçün in­sanları və onların təcrübələrini bir araya gətirir. 

BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçi­və Konvensiyası (UNFCCC) Katovitse mütəxəssislər komitəsi tərəfindən cari ilin 28 iyun tarixində yeni hesabatı dərc olu­nub. Hesabat həssas qruplar üçün həm imkanları, həm də riskləri araşdırır, daha inklüziv iqlim siyasətinin hazırlanmasının önəmini vurğulayır. 

Sənəddə dörd əsas yumşaldıcı si­yasət araşdırılır: karbon ticarəti və enerji səmərəliliyi, kömürdən mərhələli şəkildə imtina, bərpaolunan enerjinin qəbulu və meşə sektorunda islahatlar. O, hər bir si­yasətin müxtəlif həssas qruplara, o cüm­lədən qadınlar, yerli icmalar, yerli xalqlar, gənclər, qocalar, uşaqlar, əlillər və yox­sullar üzərində potensial müsbət və mənfi təsirlərini təhlil edir. Bu kontekstdə hesa­batda vurğulanan əsas məsələlərdən biri də yerli icmalar və yerli xalqların ənənəvi təcrübələrini pozan və ya onları öz tor­paqlarından sıxışdıran bərpaolunan ener­ji layihələrindən mənfi şəkildə təsirlənə bilmə istiqamətidir. Bununla belə, bu ic­malar təmiz enerjiyə çıxışı təmin edən və iqtisadi imkanlar yaradan bərpa olunan enerji layihələrindən də faydalana bilər. 

Ümumiyyətlə, sonuncu COP tədbirlə­rinə nəzər yetirdikdə aydın olur ki, iqlim dəyişiklikləri insanların dünyagörüşlərinə və paradiqmalarına əsaslı təsir göstə­rir. Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin Dubay şəhərində keçirilən COP28 tədbirində elm, texnoloji inkişaf, gender məsələsi və s. 17 platforma-mövzunun yer alması, eyni zamanda yerli xalqlar və yerli icma­lar platformasının yaradılması, multikultu­ralizm aspektindən də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu, onu göstərir ki, iqlim dəyi­şikliyinə, eyni zamanda qlobal müstəvi­də milli azlıqlar və icmalar da məcburən miqrasiya etməyə məcbur olurlar. Bu isə qlobal xaosa, eko-sistemin pozulmasına gətirib çıxarır. Bunun qarşısının alınması isə müxtəifliyə, fərqliliyə və çoxsəsliliyə istinad edərək eko-sistemin mühafizəsinə səbəb olacaq. 

Rəşad İLYASOV,
Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin şöbə müdiri, fəlsəfə doktoru