Belə getsə, bu “qayçı” ölkənin gəlirlərini “doğrayacaq”
Vaşinqton 20 ildən artıqdır ki, davam edən büdcə kəsirini ödəmək üçün borc pul alır. Bu da dövlət borcunun ildən-ilə və daha sürətlə artmasına gətirib çıxarır. Son vaxtlar Birləşmiş Ştatların tanınmış iqtisadçıları, maliyyə ekspertləri, politoloqları və iqtisadi mövzuda şərhlər yazan jurnalistləri ölkənin dövlət borcunun sürətlə artmasından ciddi narahatlıqlarını bildirirlər. Məsələn, “Fox News” qəzeti bu günlərdə dərc etdyi məqalədə bildirir ki, ABŞ-ın dövlət borcu kəskin sıçrayışlarla artır və bu, ölkənin iqtisadi gələcəyinin qaranlığa düşdüyündən xəbər verir. Nəşrin qeyd etdiyinə görə, dövlət xərclərinə diqqətin artmasına baxmayaraq, dövlət borcunun artım sürətini aşağı salmaq perspektivi yoxdur.
Xəzinədarlıq Departamentinin nümayəndələri bildiriblər ki, martın 20-də günorta saatlarına kimi Amerikanın kreditorlara borcu 34 trilyon dollara yüksəlib. Bu, bir gün əvvəl açıqlanan rəqəmdən təxminən 21,1 milyard azdır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, cəmi 40 il əvvəl ABŞ-ın dövlət borcu 907 milyard dollar səviyyəsində olub.
Xatırlayırsınızsa, 2021-ci ildə ABŞ hökuməti borc tavanını (hökumətin toplaya biləcəyi borcun ümumi məbləğinin qanunvericiliklə təsdiq edilmiş limiti) 31,4 trilyon dollar səviyyəsində müəyyən etdi. Amma bir il keçər-keçməz ölkənin borcu bu həddə çatdı. Belə olanda ABŞ-ın Maliyyə Nazirliyi limitin qaldırılmadığı təqdirdə defolt təhlükəsi ilə bağlı xəbərdarlıq etdi. Prezident Cozef Bayden və demokratlar heç bir şərt irəli sürmədən Konqresi borc tavanını qaldırmağa çağırdılar. Respublikaçılar isə öz növbəsində limitin artırılması müqabilində büdcə xərclərinin azaldılmasında israr etdilər. Nəticədə kompromis əldə olundu və yayda Bayden qanun imzaladı, ona görə də dövlət borcunun tavanı 2025-ci ilin yanvarına qədər ləğv edildi. Elə hər şey də bundan sonra başladı.
Bu gün iqtisadçılar Konqres və Ağ evin xərcləri ilə bağlı həyəcan təbili çalaraq gələcəyə dair çox bədbin proqnozlar verirlər. Büdcə idarəsinin son məlumatları göstərir ki, əhalinin qocalması və səhiyyə xərcləri fonunda növbəti onillikdə dövlət borcu heyrətamiz dərəcədə artaraq 54 trilyon dollara yüksələcək. Bu vəziyyət faiz dərəcələrinin artması ilə daha da ağırlaşır.
Mütəxəssislər bildirirlər ki, əgər bu borc maddiləşərsə, Amerikanın dünyadakı iqtisadi mövqeyi risk altına düşəcək. “Vəziyyət nəzarətdən çıxır və artıq Konqresin oyanma vaxtıdır”, – deyə ekspertlər xəbərdarlıq edirlər.
Federal kəsirin azaldılmasının tərəfdarı olan “Peter Peterson Fondu”nun baş direktoru Maykl Peterson bəyan edib ki, “Amerikanın büdcə perspektivləri həmişəkindən daha təhlükəli və qorxuncdur. Bizim iqtisadiyyatımız və gələcək nəsillərin həyatı risk altındadır. Bu, bizim hər birimizin istədiyi gələcək və bizim ölkəmiz kimi böyük bir dövləti idarə etmək yolu deyil”.
ABŞ-ın dövlət borcunun bu sürətlə artması gözlənilmədən “Fitch Ratings” agentliyinin hələ 2023-cü ilin ortalarında ölkənin uzunmüddətli kredit reytinqini aşağı salmağa vadar etmişdi. Agentlik ABŞ-ı AA+ səviyyəsinə endirərək ən yüksək AAA pilləsindən məhrum etmişdi. “Fitch” ölkənin getdikcə pisləşən maliyyə vəziyyəti və hökumətin kəskin siyasi fikir ayrılıqları fonunda artan borc yükünün öhdəsindən gələ biləcəyindən narahatlığını ifadə edirdi.
Bu narahatlığa əsas göz qabağında idi və elə ona görə də Mərkəzi Florida Universitetinin iqtisadçısı Şon Sneyt açıqlamasında bildirmişdi: "Bu, Amerika hökumətinə maliyyə vəziyyətini düzəltməli olduğu barədə xəbərdarlıq atəşidir. Siz hər il trilyonlarla dollar daha çox gəliri xərcləyib hər şeyin yaxşı olacağına ümid edə bilməzsiniz”.
Maliyyəçilər qeyd edirlər ki, dövlət borcunun artması prezident Co Baydenin və demokrat qanunvericilərin xərcləri artırmağa uyandan sonra baş verib. Büdcə defisitinin azaldılması təklifləri ilə çıxış edən Federal Büdcə Məsələlərində Məsuliyyətli Yanaşma Komitəsinin (CRFB) məlumatına əsasən, 2022-ci ilin sentyabr ayına olan vəziyyətə görə, Bayden artıq 4,8 trilyon dollar, o cümlədən, “Amerikanın xilası planı” adı altında COVID-lə mübarizə tədbirləri üçün 1,85 trilyon dollar və hər iki partiyanın təsdiq etdiyi infrastruktur qanun layihəsi üçün 370 milyon dollar borc almağı təsdiqləyib.
Bu, keçmiş prezident Donald Trampın hakimiyyətdə olarkən kəsirə əlavə etdiyi 7,5 trilyon dolların təxminən yarısına bərabər olsa da, o vaxt eks-prezidentin təsdiqlədiyi 2,5 trilyon dollardan daha çoxdur. Ekspertlər açıq bildirirlər ki, Bayden öz administrasiyasının xərclərinə haqq qazandırmaq üçün hər cür səy göstərir və hətta kəsiri azaltmaqla öyünür. Məsələn, Ağ evin sahibi öyünərək deyir: “Yeri gəlmişkən, qeyd edə bilərəm ki, ilk iki ildə mən dövlət borcunu 1,7 trilyon dollar azaltdım. Heç bir prezident bunu etməyib”.
Lakin bu rəqəm 2020-2022-ci maliyyə illəri arasında dövlət borc kəsirinin azalmasına aiddir. Həmin dövrdə borc, həqiqətən, azaldı, lakin bu, əsasən, COVID-19 pandemiyası zamanı tətbiq edilən fövqəladə tədbirlərin müddətinin başa çatması ilə əlaqədar idi. Demokratlar hakimiyyəti, həmçinin borcun yüksək artımında respublikaçıları günahlandırmağa çalışırdı. Məsələn, Ağ evin mətbuat katibinin köməkçisi Maykl Kikukava borcun 34 trilyon dolları ötməsindən sonra deyib: “Bu, daha çox respublikaçıların böyük korporasiyalara və varlılara hədiyyələrindən yaranıb”.
Daha həyəcanlı fakt ondan ibarətdir ki, son bir il yarım ərzində faiz dərəcələrinin artması səbəbindən dövlət borcuna xidmət bahalaşıb. Təbii ki, onun artmasına uyğun olaraq federal hökumətin borclara olan xərcləri də artıb. “CRFB”in proqnozlarından aydın olur ki, növbəti 30 il ərzində dövlət borcları üzrə faiz ödənişləri federal büdcənin ən sürətlə böyüyən hissəsinə çevriləcək.
Belə ki, 2022-ci maliyyə ilində 475 milyard dollar olan ödənişlərin 2032-ci ildə təxminən üç dəfə artaraq 1,4 trilyon dollara çatacağı gözlənilir. Amma bu da son olmaya bilər. Çünki proqnozlar göstərir ki, artıq 2053-cü ilə qədər faiz ödənişləri 5,4 trilyon dollara qədər artacaq. Müqayisələrdən görünür ki, bu, ABŞ-ın Sosial Təminat, “Medicare”, “Medicaid” və bütün digər məcburi və könüllü proqramlara xərclədiyindən daha çoxdur.
“CRFB” prezidenti Maya MakQineas deyir: “Biz açıq şəkildə dayanıqlı olmayan maliyyə yolundayıq. İndi daha çox işlər görməliyik”.
Dövlət borcu siyasətçilər və büdcə “qırğıları” arasında narahatlıq mənbəyinə çevrilsə də, ölkəni borcların sürətli artmı narahat edirmi? Ekspertlər deyirlər ki, borc nə qədər çox olarsa, ABŞ bir o qədər çox illik faiz ödəyir. Bu xərclər təhsil, tədqiqat və infrastrukturun inkişafı kimi sahələrdə iqtisadi artıma təkan verən mühüm dövlət investisiyalarını kölgədə qoya bilər. Elə burdan çıxış edərək Peter Peterson Fondu deyir ki, “borcu olan bir ölkə gələcəyə daha az sərmayə qoya biləcək”.
“Pew Research Center” agentliyinin hələ 2023-cü il üçün apardığı sorğu nəticəsində məlum olub ki, amerikalıların 57 faizi büdcə kəsirinin azaldılmasının prezident və Konqres üçün prioritetlər siyahısında birinci yeri tutacağına inanır. Amma hələ ki, belə bir tendensiya müşahidə edilmir. Əksinə, ekspertlər daha bədbin proqnozlar verirlər. Analitiklər hesab edirlər ki, ABŞ federal hökumətinin maliyyə siyasəti ciddi iqtisadi, sosial və təhlükəsizlik çətinlikləri yarada bilər. ABŞ-ın dövlət borcunun iqtisadiyyatdan daha sürətlə artacağı və 2028-ci ilə qədər ÜDM-in 106 faizi ilə rekord həddə çatacağı proqnozlaşdırılır. Amma bu da son deyil. Məsələn, Konqresin audit orqanının ekspertlərinin ABŞ-ın Baş Mühasibat İdarəsinin saytında dərc olunmuş hesabatında bildirilir ki, ABŞ-ın dövlət borcu 2050-ci ilə qədər ÜDM-ə nisbətən 200 faizə qədər arta bilər.
ABŞ-ın ümumi dövlət borcu ilk dəfə 29 dekabr 2023-cü ildə 34 trilyon dolları ötüb. 28 dekabrdan bəri ödənilməmiş ümumi dövlət borcu 33,911 trilyon dollardan 34,001 trilyon dollara yüksəlib. “Reuters” qeyd edib ki, sentyabrdan bəri borcun artması vergi gəlirlərinin azalması və federal xərclərin artması fonunda baş verib. Ekspertlər hesab edirlər ki, dövlət borcunun artmasına təsir edən əsas amillərdən biri ABŞ-ın federal büdcəsindəki böyük kəsirdir.
“Fox Business” xəbər verir ki, “JPMorgan”ın baş icraçı direktoru Ceymi Daymon İkipartiyalı Siyasət Mərkəzində keçirilən müzakirə zamanı bildirib ki, ölkənin milli borcu rekord həddə - 34 trilyon dollara çatdıqdan sonra böyüməyə davam edir və Birləşmiş Ştatlar sürətlə uçurumun kənarına yaxınlaşır.
O əlavə edib ki, indi dövlət borcunun ÜDM-ə nisbəti 100 faizi ötür və proqnozlara görə 2035-ci ilə qədər 130 faizə çatacaq. Daymon borcun qrafikdəki artımını “xokkey çubuğuna” bənzədərək, 1982-ci ildə ölkənin borcunun ÜDM-in 35 faizi, inflyasiyanın 12 faiz, baza dərəcəsinin təxminən 21,5 faiz və işsizlik nisbətinin təxminən 10 faiz olduğunu bildirib və əlavə edib ki, “bu, uçurumdur, biz uçurum görürük. Təxminən on ildən sonra biz ora saatda 60 mil sürətlə çatacağıq”.
“CNBC” telekanalı isə xəbər verir ki, ABŞ-ın borc yükü son aylarda sürətlə artaraq, demək olar ki, hər 100 gündə təxminən 1 trilyon dollar artır. “Bank of America”nın eksperti Maykl Hartnett hesab edir ki, ABŞ dövlət borcunun 34 trilyon dollardan 35 trilyon dollara keçməsində 100 günlük model dəyişməz qalacaq. Onun fikrincə, bunun fonunda qızıl və “Bitcoin” kimi aktivlər özlərinin maksimumuna yaxınlaşırlar.
Amerikalı milyarder İlon Mask da dövlət borcunun artmasına kəskin münasibət bildirib. Dünyanın ən varlı adamı vurğulayıb ki, ABŞ-ın federal büdcəsi gələcəkdə borcun faizlərini ödəməkdən başqa bir şey ödəməyə kifayət etməyəcək. O, “Şibetoshi Nakamoto” ictimai platformasının məlumatına rişxəndlə münasibətini belə ifadə edib ki, dövlət borcu ilə bağlı problemlərə baxmayaraq, ABŞ hökuməti hələ də Maskı əsas problem hesab edir. “Mənim günahım aydındır, amma lənətə gəlmiş bu məsələ ilə bağlı bir şey etməliyik, əks halda, bütün federal büdcə faiz ödənişlərindən ibarət olacaq və başqa heç nəyə yetməyəcək!”
İlqar RÜSTƏMOV
XQ
