“Köhnə qitə”nin siyasi mədəniyyətində tətillər və etirazlar qeyri-adi hadisə deyil, sadəcə cəmiyyətin orqanik hissəsidir. Avropa İttifaqının (Aİ) aparıcı dövlətləri, inteqrasiyanın “mühərrikləri” sayılan Almaniya və Fransa buna bariz nümunədir. 

Fransada zəhmətkeşlərin öz hüquq­larının müdafiəsi uğrunda mübarizə for­ması kimi tətillərin populyarlığı belə bir faktla təsdiq olunur ki, 1791-1849-cu illərdə bu ölkədə həmkarlar ittifaqlarını və tətilləri qadağan edən 4 qanun qəbul edilib. Fransada ilk dəfə tətilləri 1864-cü ildə leqallaşdırıblar, 1946-cı ildə isə tətil hüququ IV Respublikanın Konstitutsi­yasına daxil edilib. Buna baxmayaraq, fəaliyyətdə olan 1958-ci il Konstitutsiya­sında tətil hüququ xatırlanmır. Düzdür, bu, nə dövlət qulluqçuları üçün, nə özəl sektorda çalışanlar üçün qadağan edilir, lakin onun keçirilməsi 1963, 1979, 1982, 1983-cü illərdə qəbul edilmiş bir sıra qa­nunlar və hakimiyyət orqanlarının qərar­ları ilə tənzimlənir. 

Almaniya qanunvericiliyində isə tə­til hüququ tənzimlənmir, lakin ölkənin 1949-cu il Əsas Qanunu peşə assosia­siyalarının, həmkarlar ittifaqlarının yara­dılmasına və iş şəraitinin yaxşılaşdırıl­ması uğrunda mübarizəyə icazə verir ki, bu da tətillərin keçirilməsi hüququ kimi şərh olunur. Sonralar isə məhkəmə pre­sedentləri əsasında muzdlu işçilərin “kol­lektiv şəkildə razılaşdırılmış məqsədlərə nail olmaq üçün” tətil edə bilməsi qərara alınıb. Dövlət qulluqçuları bu hüquqdan məhrumdurlar.

2023-2024-cü illərin qış mövsümün­də Aİ ölkələrindən mütəmadi olaraq fer­merlərin, dəmiryolçuların və digər sektor­larda çalışanların genişmiqyaslı tətilləri ilə bağlı xəbərlər yayıldı. Bunların eyni bir xəstəliyin simptomları olduğu barə­də yanlış təsəvvürdə bulunanlar da var. Ancaq bu, belə deyil: həm Almaniyada, həm də Fransada fermerlərin etirazları dəmiryol tətillərindən fərqli xarakter da­şıyır. Fermerlərin çıxışları bütün aqrar sahənin maraqlarını ifadə edən peşəkar birliklər tərəfindən təşkil edilir. Onların etirazları siyasi və iqtisadi xarakter daşı­yır və hökumətlərin və qismən Aİ-nin qə­rarlarından narazılıqların açıq ifadəsidir. Həmkarlar ittifaqlarının rəhbərlik etdikləri dəmiryolçuların tətilləri isə dövlətə qarşı deyil, işəgötürələrin - şirkət rəhbərliyinin (Almaniyada “DeutscheBahn”, Fransa­da “SNCF”) hərəkətlərinə qarşıdır. Bu hərəkətlər siyasi xarakter daşımır, üstəlik hökumət münaqişəyə birbaşa müdaxilə etməməlidir.

Avropada fermerlərin etiraz dalğası Fransa və Almaniya ilə məhdudlaşmır və getdikcə bütün qitəyə sirayət edir. Bağ­lanan magistral yollar, küçələrdə axan şərab, şəhər meydanlarından sürülən qoyun sürüləri, müxtəlif dövlət idarələri­nin qarşısına tökülən peyinlər artıq Al­maniya və Fransanın hüdudlarından çox kənara çıxır. Etirazlarda Belçikadan olan fermerlər də fəal iştirak edirlər, İspaniya və Portuqaliyadan olan kəndlilər isə ar­tıq aksiyalara hazırlaşırlar. İğtişaşların bir çox səbəbləri hamı üçün ümumidir, lakin hər bir ölkədə fermerlərin narazılığının özəl səbəbləri var. 

Əlbəttə, fermerlərin etirazları, ilk növ­bədə hökumətin kənd təsərrüfatı sahə­sində tədbirlərindən narazılığı əks etdirir. Almaniyada fermerlərin etirazına səbəb hökumətin kənd təsərrüfatına subsidi­yaları 2,5 milyard avro azaltmaq qərarı olub. 2022-ci ildə Ukrayna münaqişəsinin başlaması ilə Berlin iqtisadiyyatın zərər çəkmiş sektorlarını dəstəkləmək üçün xərclərin artırılması, maaşların və pen­siyaların indeksləşdirilməsi, Bundesverin yenidən silahlanması və Kiyevə yardım ehtiyacı ilə üzləşdi. Bundan əlavə, 2023-cü ilin sonunda Almaniya Konstitusiya Məhkəməsi dövlətin bu vəsaiti Pandemi­ya ilə Mübarizə Fondundan Transforma­siya və İqlim Dəyişikliyi Fonduna köçür­mək qərarını qanunsuz hesab edərək, 60 milyard avronu blokladı. Üstəlik ötən ilin sonunda məhkəmə əlavə büdcə borcları üçün xüsusi hüquqlardan istifadəni qada­ğan etdi və hakim koalisiya çətin maliyyə vəziyyəti ilə üzləşdi. Bu qərar 2024-cü il büdcəsində 17 milyard avroluq defisit ya­ratdı. Belə olanda, xərcləri ödəmək üçün hakim koalisiya 2024-cü ildə kənd təsər­rüfatı texnikasına vergi tətbiq etmək və “kənd təsərrüfatı dizelinə” subsidiyaları ləğv etmək qərarına gəldi. Məqsəd büd­cəyə əlavə 1 milyard avro gəlir gətirmək idi. 

Nəticədə alman fermerləri indi həd­dindən artıq bədbinləşdilər. Sənaye­nin vəziyyətini ölçən iqtisadi barometr 2023-cü ilin sonunda 9,2 səviyyəsinə düşüb. Bu, son onilliklər ərzində ən pis göstəricidir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 2010-cu illər ərzində iqtisadi barometr 20-30 bal aralığında dəyişib. Son vaxtlar Almaniyada təsərrüfatların sayı hər il 1 faiz azalır. Təəccüblü deyil ki, subsidiya hekayəsi onsuz da tez alışan benzin tö­külmüş ocaq üçün bir qığılcım oldu. Ona görə də adətən çılğın etirazlara meylli olmayan Almaniyanın təmkinli fermerləri ayağa qalxdılar. 

Fermerlərin peşəkar assosiasiyaları qısa müddətdə kütləvi etiraz aksiyala­rı təşkil edə bildilər: traktoru olan kənd təsərrüfatı işçiləri paytaxta gedib, yol­ları bağladılar. Muxalifət partiyaları öz mövqelərini gücləndirmək ümidi ilə eti­razçıların tələblərini dəstəklədilər. Yəqin ki, etirazlar nəticəsində ən böyük siyasi kapitalı ənənəvi elektoratı fermerlər olan sağçı mühafizəkar Xristian Demokrat İt­tifaqı/Xristian Sosial İttifaqı (CDU/CSU) bloku qazandı.

Nəticədə hakim koalisiya güzəştə getməyə məcbur oldu. Dövlət kənd təsər­rüfatı texnikası vergisindən imtina etdi. “Kənd təsərrüfatı dizelinə” subsidiyalar, 2024-cü ildə birdən-birə yox, 2026-cı ilə qədər tədricən ləğv ediləcək. Lakin kom­promis tədbir bütün fermerləri qane et­mir, qatı radikal qüvvələr ölkədə güzəştli yanacağın qiymətlərinin gələcəkdə də saxlanmasını tələb edərək öz çıxışlarını davam etdirirlər. 

Bu ilin yanvarından Fransada da ox­şar vəziyyət yaranır. Etirazların əsas sə­bəbi bu ölkədə kənd təsərrüfatının iqtisa­di problemləridir. 

Fransızlar nəyi sevmirlər? Birincisi, Almaniyada olduğu kimi, hökumət sub­sidiyaları məhdudlaşdırmaq qərarına gə­lib. Fransada kənd təsərrüfatına böyük həcmdə subsidiyalar ayrılır və ildə təx­minən 9 milyard avro təşkil edir. İkincisi, məmurların ərzağın qiymətlərini məh­dudlaşdırmaq cəhdi fermerlərdə qıcıq ya­radıb. Hələ avqust ayında maliyyə naziri Bruno Le Maire ölkədə təxminən 13 faizə çatan ərzaq inflyasiyasının qarşısını al­maq üçün pərakəndə satış şəbəkələrinə təzyiq göstərirdi.

Satış şəbəkəçiləri buna qulaq asdı­lar və təchizatçılar üçün bütün qiymət məhdudiyyətlərini aşağı saldılar. Yeri gəl­mişkən, əgər başqa ölkələrdə qiymətlər az-çox sərbəst dəyişirsə, Fransa kimi paternalist dövlətdə ərzağın qiymətləri ildə yalnız bir dəfə - dekabrdan mart ayı­na qədər tənzimlənə bilər. İndiyə qədər ərzaq mağazaları 2024-cü ildə qiymətləri 10 faiz artırmağa razılaşıblar, lakin bu ar­tımın hansı hissəsinin fermerlərə və pə­rakəndə satışçılara çatacağı bəlli deyil.

İdxal Fransa aqrar-sənaye komp­leksinin işçilərini və sahibkarlarını nara­hat edən üçüncü problemdir. Aİ Cənubi Amerikanın MERKOSUR bloku ilə azad ticarətlə bağlı danışıqları bərpa edib və onlar uğurlu olarsa, Argentina, Braziliya və Uruqvaydan daha ucuz məhsullar Fransa bazarına daxil olacaq. Çox gü­man ki, minlərlə yerli təsərrüfat onlarla rəqabətə tab gətirə bilməyəcək və fəa­liyyətini dayandıracaq. Bundan əlavə, Ukraynadan, hətta Cənubi Amerika ilə müqayisədə daha ucuz olan məhsulların idxalı ilə bağlı narazılıqlar davam edir. Həmçinin Aİ daxilində, Fransa mağaza­larının rəflərini şərabla dolduran qonşu İspaniya ilə də rəqabət var.

Daha bir problem, fransız fermerlə­rin xərclərinin artmasıdır - 2022-ci ildə Ukrayna münaqişəsinin təsiri altında elektrik enerjisinin, kimyəvi maddələrin qiymətləri artıb. Fransa hökuməti, Alma­niya kimi, dizel yanacağının qiymətlərini tədricən artırmağa məcburdur.

Nəhayət, Fransanın aqrar-sənaye kompleksi “yaşıl siyasət”lə bağlı daha ciddi problemlə üzləşir. Burada sudan istifadədən tutmuş çoxsaylı məhdudiy­yətlərə və usandırıcı bürokratiyaya qədər çox problemlər yığılıb. Fermerlər buğda və üzüm yetişdirmək əvəzinə blankla­rı doldurmaqla və məktublar yazmaqla məşğuldurlar.

Aqrar sahə sahibkarlarının daha cid­di problemi Brüsselin 2030-cu ilə qədər qeyri-ekoloji pestisidlərin həcmini 50 faiz azaltmaq siyasəti və 14 tənzimləyi­ci standartdan ibarət yeni paketin tətbiqi ilə əlaqədardır. Fransız fermerlərinin din­cə qoyulmuş əkin sahələrini becərməyə icazə vermək tələbləri rədd edilir. Bütün bunlar təbii olaraq kəndliləri qəzəbləndi­rir.

Amma fermerlərin etirazları bu ölkələrlə məhdudlaşmır. “Reuters” agent­liyi xəbər verir ki, Polşada siyasətçilər Aİ-nin kənd təsərrüfatı üzrə komissarı Yanuş Voyçexovskini istefaya çağırıblar. Etiraz edən fermerlər ölkənin yollarını və Ukrayna ilə sərhəd keçidlərini traktorlarla bağlayıblar.

Xəbər verilir ki, hazırda ölkə üzrə 250-dən çox yol bloklanıb. Sosial medi­ada yayımlanan görüntülərdə yolları bağ­layan traktor karvanları və “Biz olmasaq siz ac, çılpaq və ayıq olacaqsınız” kimi şüarlar yazılmış plakatlar əks olunub.

İtaliya və İspaniyada da fermerlər əmək haqlarının artırılmasını və ədalət­siz rəqabətə qarşı mübarizə tədbirləri görməyi tələb edirlər. Məsələn, fermerlər avtomobil karvanında polisin müşayiəti ilə Romanın tarixi mərkəzindən keçib­lər. Baş nazir Corciya Meloni dəfələrlə hökumətin fermerlərin əsas istəklərini qismən təmin etdiyini desə də, etirazların davam etdirilir.

İspaniyada isə fermerlər dördüncü gündür ki, tətil edirlər. Ölkə ictimaiyyəti­nin fəalları fermerləri şənbə günü Sosi­alist Partiyasının qərargahı yaxınlığında keçiriləcək etiraz aksiyası üçün gecə yarısı Madridə yürüş etməyə çağırıblar. Telekanalın məlumatına görə, etirazlar daha bir neçə həftə davam edəcək və on­ların ən böyüyü fevralın 21-də Madriddə keçiriləcək.

Belçika da fermerlərin qızğın etirazla­rı ilə üzləşib. Hazırda Brüsseldə mağaza­larda ərzaq qıtlığı var. Buna qədər fevra­lın 2-də Brüsseldə Avropa Parlamentinin binası qarşısında etiraz aksiyası keçirən fermerlərin törətdiyi dağıntıların nəticələ­ri aradan qaldırılmışdı. Həmin aksiyada XIX əsrdə ucaldılmış 200 kiloqram­lıq tuncdan hazırlanmış fəhlə heykəlini postamentindən aşırmışdılar.

Fermer tətillərinin intensivləşməsi, Almaniya, Fransa, İspaniya, Portuqaliya və İtaliyanın spesifik inkişafına baxmaya­raq, ilk növbədə, Aİ ölkələrində artan iq­tisadi gərginliyin göstəricisidir. Əsas odur ki, bu etirazlar daha böyük problemləri üzə çıxarır: Ukrayna münaqişəsi ilə bağlı artan xərclər – inflyasiya, enerji qiymət­lərinin artması, Kiyevə yardım və s. 

Vaxt isə gözləmir. Aİ-yə üzv ölkələrin hökumətləri bu çətin iqtisadi problemləri həll etməlidirlər: ya müxtəlif iqtisadi sek­torları dəstəkləmək üçün büdcə borcunu artırmalı, ya da büdcə vəsaitlərini yeni­dən bölüşdürməlidirlər. Amma nə Berlin, nə Paris, nə də adlarını çəkdiyimiz digər ölkələr büdcə kəsirini artırmağa hələlik hazır deyillər. Almaniyanın "svetofor" ko­alisiyası artıq borc intizamına sadiqliyini təsdiqləyib – ölkədə büdcə kəsiri ÜDM-in 0,35 faizindən çox ola bilməz. Büdcə kə­sirinin ÜDM-in 4,9 faiz – 173,3 milyard avro təşkil etdiyi Fransaya gəlincə, Ma­liyyə Nazirliyi bu kəsiri azaltmaq üçün 12 milyard avro tapmağı hökumətin priori­tetlərindən biri olduğunu açıqlayıb. 

“Azad” vəsaitlərin az olduğu şəraitdə onların paylanması üçün rəqabət təbii olaraq artır. Almaniya, Fransa və digər Aİ ölkələrindəki fermerlər mütəşəkkil qüvvə olduqlarını sübut etdikcə, hökumətlər qiymətli pula qənaət etmək üçün başqa sahələr axtarıb tapmalı olacaqlar. Bu axtarış uzandıqca, Avropa fermerlərinin birləşməsi prosesi daha da güclənəcək və o zaman “köhnə qitə” etiraz və tətillərə çətin tab gətirə bilsin.

İlqar RÜSTƏMOV
XQ