Azərbaycan dilində şeirin nadir incilərini yaradan ustadlarla adı birgə çəkilən və ədəbi düşüncənin zirvəsində dayanan əbədiyaşar soydaşlarımızdan biri də Məhəmmədhüseyn Şəhriyardır. Şəhriyar təkcə Azərbaycanın deyil, bütün Şərq aləminin böyük iftixarı və söz ustadıdır. 

Kövrək və həssas qəlbli şairin bədii irsi mövzu dairəsinə, aktuallığına görə zən­gin və çoxşaxəlidir. O, daim Azərbaycan xalqının tarixi, zəngin mədəniyyəti ilə fərəh duymuş və əsərlərində də bunu tərənnüm etmişdir. Azərbaycan şairin əbədi qibləga­hı, poetik manifestidir:

Könlüm quşu qanad çalmaz, sənsiz bir an, Azərbaycan,

Xoş günlərin getmir müdam, gözlərimdən Azərbaycan!

Bütövlükdə, Azərbaycan mövzusu Şəhriyar yaradıcılığının əsas istiqamətidir. Ana dili məsələsi isə bu mövzunun tərkib hissəsidir. Şairi doğma dilin vəsfi, yaşadıl­ması və qorunmasına həsr edilmiş, icti­mai-siyasi məzmunda yazdığı “Türkin dili” şeirini hələ 1969-cu il də Pəhləvi rejimi za­manı İranda Azərbaycan dilinin qadağan olunduğu dövrdə yazmışdır. 

Akademik İsa Həbibbəyli bu şeirlə bağlı yazır: “Türkin dili” şeiri, ilk növbədə, böyük cəsarətin ifadəsidir. Bu şeir indiyə­dək ana dilimiz haqqında yazılmış şeirlə­rin ən kəsərlisi və qürurlusudur. Şəhriyar ana dilini, sadəcə, tərənnüm etməmiş, bö­yük vətəndaşlıq cəsarəti ilə doğma ana di­linin mübariz keşiyində dayandığını bəyan etmişdir”. Xalqın qədim tarixi olan lətafətli dilinin təhriflərə məruz qalması, türkcənin bir ləhcə deyil qüdrətli, ahəngdar bir dil ol­duğunu sübuta yetirmək cəhdi şairin ana­dilli divanının yaranmasında həlledici rol oynamışdır: 

Türkin dili tək sevgili, istəkli dil olmaz,

Ayrı dilə qatsan bu əsil dil əsil olmaz.

Öz şerini farsa, ərəbə qatmasa şair, 

Şeri oxuyanlar, eşidənlər kəsil olmaz.

“Fars şairi çox sözlərini bizdən apar­mış” – deyən cəsarətli şairin anadilli ədəbi məktəbi, ümumiyyətlə, İranda birmənalı qarşılanmamışdır. 30 il fars dilində ya­zıb-yaradan şairin bu qədər uzun fasilə­dən sonra öz dilinə, el-obasına, xalqının daxili aləminə qayıdışı, mənəvi yaddaşa dönüşü böyük əks-səda doğurmuşdur. Bu, yalnız Güney Azərbaycanda Azərbay­can dilinin yasaq edilməsi, yaxud xalqın ana dilində yazılmış ədəbiyyata, şeirə həsrəti ilə bağlı deyildi. Bu dönüş, hər şeydən əvvəl, nisgilli şairin doğma vətənə tükənməz məhəbbətindən, xalq həyatına bağlılığından, vətəndaşlıq borcundan qay­naqlanmışdı:

Dedim, Azər elinin bir yaralı nisgiliyəm mən.

Nisgil olsam da, gülüm, bir əbədi sevgiliyəm mən,

El məni atsa da, öz güllərimin bülbülüyəm mən, 

Elimin farsca da dərdini söylər diliyəm mən. 

Həm ana dilində, həm də fars dilin­də yazdığı əsərləri ilə könülləri fəth edən Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın yaradıcılı­ğını təhlil edən akademik İsa Həbibbəyli şairin hər hansı dildə yazmağından asılı olmayaraq fitri istedadından bəhs edərək – “Azərbaycan dilində yazılmış əsərlərin­də Şəhriyar daha çox milli, farsdilli şeir­lərində isə bəşəridir”– deyərək, onun hər iki dilin poetik zirvəsini fəth etdiyini xüsusi vurğulayır. Mənsub olduğu millətin dilində onun ruhuna xitab etməsi şairə əbədiya­şarlıq haqqı bəxş etdi. 

Zamanında Məhəmməd Əmin Rəsul­zadə Şəhriyarın bənzərsiz yaradıcılığında xəlqiliyə diqqət yetirərək demişdi: “Təbiət ünsürlərini təbii dillə dilləndirən şair sə­mimi xalq sevgisini hər cür məcazilikdən uzaq, canlı bir tablo ilə təsvir edirdi”. Şəhri­yarın bu baxımdan anadilli şeirləri içərisin­də Azərbaycan türkcəsi ilə yazılmış “Hey­dərbabaya salam”, “Səhəndim”, “Türkün dili”, “Dərya elədim”, “El bülbülü”, “Behcətabad xatirəsi”, “Türkiyəyə xəyali səfər”, “Aman ayrılıq”, “Şatır oğlan” və s. əsərləri nadir poetik nümunələrdir. Bu silsilə ədəbi hadisə olaraq, həm dövrünün şairləri və tədqiqatçıları tərəfindən yüksək qiymət­ləndirilmiş, həm də xalqın dərin rəğbətini qazanaraq dillər əzbəri olmuşdur. 

Şəhriyar poeziyasının sərhədləri aşa­raq milyonlarla insanın qəlbində əbədi yer tutması, saysız-hesabsız oxucu tərəfin­dən bu qədər sevilməsinin səbəbi məhz xalqın tarixi taleyi, acılı-şirinli həyatı, arzu və istəklərinin ustad şairin təcrübəli qələ­mi, coşqun təbi, yüksək yaradıcı zəkası ilə əlaqədar idi. Ana dilində yazmaq arzu­suna 30 yaşından sonra çatan şair uzun müddət Tehranda yaşadığından “Azər­baycan kəndinə xas olan şirin ləhcə, za­rafat və təbirlərdən uzaq” düşmüşdür. O, özü də yazırdı ki, “bu dağ basılmış yanıqlı çağlarım mənə “Ey vay, anam” şeirini ya­ratmağa imkan verdi. 

“Dərya elədim” şeirində də ana dilinə olan məhəbbət, iftixar və qürur hissi ifa­də olunmuşdur. Doğma ana dilində yaz­maqla, onun üzərindən qara buxovları götürdüyünü, bu dilə bir daha ümumxalq məhəbbəti yaratdığını qürurla tərənnüm edən şair aşağıdakı misraları yazır: 

Türki bir ceşmə isə, mən onu dərya elədim,

Bir soyuq mərəkəni məhşəri kübra elədim. 

Türki, vallah, analar oxşağı, lay-lay dilidir. 

Dərdimi mən bu dəva ilə müdəva elədim.

Şəhriyar öz yaradıcılığında mənsub olduğu xalqın atalar sözündən, xalq zər­bi-məsəllərindən geniş şəkildə faydalanır. Bəzən şair onlardan olduğu kimi istifadə edir, bəzən dəyişərək bədii ruh və forma verir. Məsələn: “İynə xalqı bəzər, özü lüt gəzər” Şəhriyar xalq yaradıcılığının geniş ümmanına tez-tez baş vuran, ordan bəh­rələnən şairdir. Yeni söz tərkibləri, yeni cinaslar, orijinal fikirlər onun poetik duyğu­larının bəzəyidir. 

Xalqımızın adət və ənənələrinin bədii tərənnümünə, geniş yer verən şair bir çox atalar sözlərinə, zərbi-məsəllərə və de­yimlərə müraciət edir və bunları da məqa­mında işlədərək, milli kolorit verərək sənət nümunələri yaradır. “Türkün məsəli, folk­loru dünyada təkdir” - deyən şair bəzən sözə elə hikmət qatır ki, aforistik kəlam kimi xalq yaddaşına hopur: “Xan yorğanı, - kənd içrə məsəldir, - mitil olmaz”, “Kənd əhli bilirlər ki, doşabsız xəşil olmaz”, “Mis­sən, a balam, hər sarı köynək qızıl olmaz”, “Bir dəfə bunu qan ki, ipəkdən qəzil ol­maz” və s.

Uşaqlığı Heydərbaba dağının ətəklə­rində keçən şairin yaşadıqları və gördük­ləri onun uşaq yaddaşında silinməz izlər buraxmışdır. Daha sonralar bədii təxəyyü­lü bu ümmandan bəhrələnmişdir. Xalqın yaşayış tərzini, adət-ənənəsini, milli kolo­riti, təbiət mənzərəsini “Heydərbabaya sa­lam” poemasında müşahidə etmək müm­kündür. “Heydərbabaya salam” poeması başdan-başa xalq dilində, xalq şivəsində yazılmışdır. ...şair xalqı ilə doğma ana di­lində dərdləşir. Onların dərd-sərinə ortaq olmağa, bu dərdlərə çarə arayıb axtarma­ğa çalışır”. 

Bir çox ədəbiyyatşunaslar “Heydərba­baya salam” poemasını şairin yaradıcılığı­nın zirvəsi, şah əsəri kimi qiymətləndirir­lər. Bu əsər səlis bir dil, atəşin bir qəlblə yazılmışdır. Şəhriyar İranda türk dilinin yasaqlandığı bir dövrdə bu dili “Heydərba­baya salam” əsəri ilə ayağa qaldırdı. Uzun illər fars dilində klassik ədəbiyyat incilə­ri yaradan şairin “Heydərbabaya salam” əsəri ilə yaradıcılığın zirvəsində özünə əbədi heykəl ucaltdı. Şəhriyar adı ilə qoşa səslənən “Heydərbabaya salam”, “Türkün dili”, “Azərbaycan” və s. şeirləri onun 50 milyonluq Azərbaycan xalqının könlündə əbədi taxt qurmasına özül oldu. 

Güney əsilli şair-ədəbiyyatşünas Hö­kümə Billuri Azərbaycan ədəbiyyatının se­vilən ədəbi şəxsiyyəti və böyük söz ustadı Məhəmmədhüseyn Şəhriyar yaradıcılığı ilə bağlı yazmışdır: “Şəhriyar nə qədər təvazökar və qədirşünas sənətkardır. Ha­fiz şeiri yalnız fars dilinin gülüstanı idisə, Şəhriyar şeiri həm fars, həm də Azərbay­can dilinin xəzənsız gülüstanıdır. Onun sənət inciləri hər iki dilin ədəbiyyatını daha da əbədiləşdirən ölməz abidələrdir”.

Zülfiyyə İSMAYIL,
AMEA Naxçıvan Bölməsi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent