(əvvəli qəzetimizin 30 aprel tarixli sayında) 

AMEA-nın müxbir üzvü Əbülfəz Quli­yevlə bu mövzuda söhbətimizi aşağıdakı suallarla davam etdirdik.

– Nizami kimi bir şeyx, həkim titulu qazanmış ustadın yaradıcılığına çağ­daş şiə ideoloqlarının baxış və yozum­ları ilə yanaşmaq, ziddiyyətli, bir-biri­ni təkzib edən geniş müzakirə açmaq onun dünyəvi və bəşəri bir şair olması­nı inkar etmək, ustadlığını şübhə altına almaq deyilmi?

– Bundan əvvəl də göstərdiyimiz kimi, İran şiə filosofu, əllamə Məhəmmədtəqi Cəfərinin xüsusi sifarişlə yazmış olduğu “Nizami Gəncəvinin şeirlərində hikmət, ürfan və etik mövzular” kitabı məhz bu məqsədə xidmət edir. Alimin gəncəli dahi haqqındakı fikri: “Nizami Gəncəvinin sənətkarlığı, ərəb və fars sözlərinə hakim olması və məzmunu, məkanı göstərmək üçün onlardan istifadə etməsi o qədər zəngindir ki, doğrudan da, misilsizdir, deyə bilməsək də, ən azı, deyə bilərik ki, o, fars ədəbiyyatının da qəti olaraq müqa­yisəolunmaz bir şəxsiyyətidir”. Müəllif ilk baxışda Nizami haqqında təmtəraqlı söz­lər işlətsə də, cümlənin ikinci tərəfində, az qala, bu nəhəng söz üstadını sıravi bir şair səviyyəsinə endirmiş olur. 

Fikrimizcə, bununla müəllif məqsədli bir şəkildə dahi Nizamini azərbaycan­lı kimi Azərbaycan, fars kimi fars dilini mükəmməl bilməyən bir natamam şair olaraq təqdim etməklə, onu azərbaycan­lıların da, farsların da gözündən salma­ğa cəhd göstərmişdir. Nizami bütün ruhu ilə mənsub olduğu Azərbaycan xalqının şairidir və yalnız ona məxsusdur. Qeyd edək ki, bu bədxah alim Nizami haqqında fikir yürüdərkən elmi dil və üslubdan yox, bu kitabın yazılmasını ona sifariş verən, xalqlar arasına nifaq toxumu səpən, fars şovinizminə xidmət göstərən Qumdakı mürtəce mollaların diplomatik dil və üs­lubundan istifadə etmişdir. Ona görə də hansı əqidənin sahibi olduğu dəqiq bilin­məyən Məhəmmədtəqi Cəfəri Nizaminin sənətkarlığı və hətta milli mənsubiyyəti haqqında, Mövlana demiş, zahirən “la” desə də, batində, əsl həqiqətdə “illa” de­miş olur. 

Alimin şeiriyyətinə kölgə saldığı “həkim Nizaminin” “fars ədəbiyyatının görkəmli xadimlərinin birinci sıralarında” yer tutması haqqında fakt qarşısında qa­laraq dilucu da olsa dediyi fikir, əlbəttə, korifey sənətkarın mənsub olduğu Azər­baycan xalqı üçün qürur mənbəyidir. Ni­zami kimi dahi şair haqqında İran və ya fars ədəbiyyatşünaslığının da ağızdolusu danışması bu nəhəng şəxsiyyətin bütün bəşəriyyət qarşısında göstərdiyi misilsiz xidmətin məntiqi nəticəsidir. 

Ümummilli lider Heydər Əliyevin vax­tilə dahi Azərbaycan şairi Füzuli haqın­da dediyi: “Ərəblər və farslar Füzulini öz şairləri sayırlar. Türkdilli xalqlar isə belə hesab edirlər ki, o, türkdür. Biz də deyi­rik ki, Füzuli türk, azərbaycanlıdır. Eyni zamanda bunu türkmən, özbək, qazax, Türkiyədə yaşayan türklər, İraq türkman­ları da deyə bilərlər. Qoy Füzuli hamıya məxsus olsun”, – fikrini dahi Azərbaycan şairi Nizamiyə də aid etmək olar. Nizami­dən bütün xalqların “dədəsinin oğlu kimi” bəhs etməsi isə (akademik İsa Həbibbəy­li), sadəcə, qürurverici bir haldır. 

–İranlı müəllifin “ilahi elmləri, var­lıq aləminə dair həqiqətləri dərindən bilir”,– deyə təqdim etdiyi həkim Niza­minin “bəzi səhvlərə yol verdiyini” eh­tiyatlı bir üslubla təqdim etməsi, onun böyük şair haqqında müsbət düşüncə­də olmamasının daha bir nümunəsidir. 

–Söhbət ondan gedir ki, Nizaminin “Allahı gözlə görmək” fikrini səhv olaraq nəzərdən keçirib konkret beytlərlə təsdiqə çatdırmaq istəyən Cəfəri poetik konteksti öz məqsədinə uyğun şəkildə təhlil edir və şairin ideyasında təhrifə yol verir:

İşıqlıq bəsirət əhlinin nəzərində 

Zahiri işıq deyil, təsəvvür etməkdir.

Bu beytində Nizami bu “görmə”nin batini yolla, bəsirət ilə mümkün olduğunu açıq şəkildə ifadə etmişdir. Bundan başqa, alim Nizaminin “Sən ki cövhər deyilsən, yox məkanın, vurğunun xəyalı sənə çata bilərmi?” beytini fərqli istiqamətdə, məz­munun əksinə təhlil edərək Nizamiyə və onun şeyxliyinə yanlış don biçməyə çalış­mışdır. Bu, açıq-aydın Azərbaycan şairini farsa çevirə bilməyən İran aliminin acığı­nı onun yaradıcılığından çıxması cəhdi­dir. Bütün bunlar zavallı Cəfərinin Niza­mi haqqında həqiqətləri söyləmək deyil, qərəzləri ortaya qoymaq məqsədindən xəbər verir. 

Bu azmış kimi, müəllif Nizami Gəncəvi fikirlərinə etirazlarını aşağıdakı cümlələr­də daha da dərinləşdirir: ”Bu sahədə Ni­zami Gəncəviyə belə bir etiraz oluna bilər ki, zahiri gözlərlə Allahı görməyi mümkün hesab edən şair hansı səbəbə görə qəlbi və canı ilə Allahı görməkdə özünü aciz bilir?!” Kitab müəllifi burada, sanki, hər şeydə bir “əmma” axtaran qərəzkar bir opponent kimi çıxış edir. 

–Yəni, nəyin bahasına olursa-olsun, Nizamiyə bir əmma qoşmaq... Müəl­lif unudur ki, böyük Nizami Gəncəvi, ilahiyyatçı deyil, ədəbiyyatçı – şair ol­muşdur.

– Bəli, buna tənqid xatirinə tənqid de­yirlər ki, əslində, qərəzdən başqa bir şey deyil. Belə bir zərərli baxışın nəticəsidir ki, şeyx olaraq dövründə böyük hörmət və ehtiram qazanmış dahi Nizami Gəncəvi Allahın sifətlərinin əzəli və əbədi olduğunu bildirdiyi halda, nədənsə, tədqiqatçı şairin bu fikri ilə razılaşmır. Allahın sifətlərinin iki qrupa: zahiri və fiili sifətlərə bölündü­yünü iddia edən müəllif şeyx Nizaminin “səhvlərini təshih etməklə” məşğul olur. Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, müəllif kitabının adını “Nizami Gəncəvinin yara­dıcılığında hikmət, ürfan və etik mövzular” formatında qoysa da, qeyri-etik olaraq Ni­zami sənətində səhvlər axtarmaqla məş­ğul olur. Digər bir məqamla əlaqədar da müəllifin iddiası narazılıq doğurur: 

Çox vurnuxdu düşüncə, anlamadı sirrini

Çox axtarıb tapmadı Tanrının bənzərini.

Necə ürək eyləyib o ümmana girər can?

Necə, hansı hünərlə su içər o bulaqdan? 

– misralarındakı fikirlər, guya, Həzrət Əlinin sözlərinə əsasən qəbul olunmur. Şair Nizami Gəncəvi ilə İslam aləminin mötəbər şəxsiyyətlərindən olan əmirəl­mömin ilə həzrət Əlini qarşılaşdırmaq nə dərəcədə doğrudur?!

Müəllif “Xosrov və Şirin”də peyğəmbə­rimizin əmisi Həzrəti Əbutalibin İslamdan əvvəl bütpərəst olmasının göstərilmə­si fikrinə də etiraz edir. Belə görünür ki, Məhəmmədtəqi Cəfəri bu kitabı yazmaq­la, qarşısına məqsəd qoymuşdur ki, bö­yük şairi gözdən salsın. Təsadüfi deyildir ki,o, mömin bir bəndə, yüksək mərtəbəli şeyx olan qüdrətli şairi, az qala, dinsiz adlandırır, onu İslam qanun və hökmlərini inkar edən, ona zidd fikirlər söyləyən bir şəxsiyyət, söz ustası kimi səciyyələndirir.

Müəllif Nizaminin Həzrət İbrahim haqqında “Allah onu bütxanadan çıxart­dı” cümləsini qəbuledilməz adlandırır, bu mülahizəni yanlış hesab edir. Elmi baxım­dan Nizami haqlıdır, çünki Həzrət İbrahim dövründə bütpərəstliyin olmadığını iddia etmək cəfəngdir. Yenə müəllif şairin “Can­lı varlıqların yaşaması onların varlıqların­dan asılıdır” fikrinə də etiraz edərək onu “olduqca sadəlövh bir təsəvvür” adlandırır. 

Kitabın adı “Nizami Gəncəvinin şe­irlərində hikmət, ürfan və etik mövzular” olmasına baxmayaraq, burada daha çox irfan məsələlərindən bəhs edilmişdir. Əslində, bu kitabda Nizami şeirlərindən, poeziyasından yox, “Xəmsə”dən, məsnə­vilərdən bəhs edilmişdir. Bu kitab filoloji tədqiqat yox, dini əsərdir, teologiya, ilahiy­yat elminə aiddir. Çünki burada daha çox ilahinin qüdrətləri, onun nemətlərindən is­tifadə olunması, Allah və insan məsələlə­rindən tək Nizami Gəncəvi yaradıcılığında deyil, ümumiyyətlə, farsdilli ədəbiyyatdakı qoyuluşundan bəhs edilir. 

Sonda fikrimizi yenə akademik Mar­rın sözləri ilə bitirmək istəyirik. Keçən əsrin 20-ci illərində İrana səfər etmiş aka­demik Marrın fikrincə, İran alimləri farsca yazdığına görə böyük sənətkarı İran-fars şairi hesab etsələr də, “Əz asare-Nizami buye-türk miyayəd” – “Nizaminin əsərlə­rindən türk iyi gəlir”– deyərək, şairin ya­radıcılığını ruhən, candan-könüldən qəbul edə bilmirlər. Görünür, məhz bu səbəbdən İran alimi Məhəmmədtəqi Cəfəri böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvini həzm edə bilməmiş, aşağılamağa çalışmış, la­kin özünü rüsvay etmişdir.

Hazırladı: Tahir AYDINOĞLU, “Xalq qəzeti”