Azərbaycan oftalmologiya elmini beynəlxalq aləmdə tanıdan, oftalmologiya sahəsi üzrə ilk qadın akademik, tibb elmləri doktoru, professor Zərifə xanım Əliyevanın elmi tədqiqatları, təsirli müalicə üsulları ilə yanaşı, pedaqoji fəaliyyəti, peşəkar elmi kadrların yetişdirilməsindəki xidmətləri də danılmazdır. Fəaliyyəti müddətində hər zaman ciddi problemlərə toxunmuş, göz xəstəliklərinin qarşısını almaq və onları ən effektiv yolla müalicə etmək üçün çalışmışdır. Alimin bu gün də aktual olan elmi araşdırmaları və əldə etdiyi nailiyyətlər bir daha onun uzaqgörənliyini, böyük hədəflərə nail olduğunu sübut edir. Zərifə xanımın fəaliyyətində elmi bilikləri gənc alimlərə çatdırması böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Əməkdar elm xadimi, tibb elmləri doktoru, Azərbaycan Elmlər Akademi­yasının həqiqi üzvü Zərifə Əziz qızı Əliyeva 1923-cü il aprelin 28-də Şərur rayonunun Şahtaxtı kəndində anadan olmuşdur. 1947-ci ildə Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun müalicə-pro­filaktika fakültəsini bitirmiş və Moskva Mərkəzi Həkimləri Təkmilləşdirmə İns­titutunda oftalmologiya üzrə ixtisaslaş­dırma kursu keçmişdir. 1953-cü ildə aspiranturanı bitirdikdən sonra 1957-ci ilədək Azərbaycan Elmi–Tədqiqat Of­talmologiya İnstitutunda elmi işçi, bö­yük elmi işçi, 1967-ci ildən isə Əziz Əliyev adına Azərbaycan Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunda göz xəstə­likləri kafedrasının dosenti, professor, görmə orqanının peşə patologiyası la­boratoriyasının və oftalmologiya kafed­rasının müdiri (1982–1985) vəzifələrin­də çalışmışdır.

İllər boyu apardığı müşahidələ­rin, klinik tədqiqatların və təcrübələ­rin nəticələri Zərifə xanım Əliyevanın “Azərbaycanın bir sıra kimya müəs­sisələri işçilərinin görmə orqanının vəziyyəti” mövzusunda doktorluq dis­sertasiyasının əsasını təşkil etmişdir. O, elmi işini dünyada ən məşhur of­talmologiya mərkəzlərinin birində – H.Helmqolts adına Moskva Göz Xəstə­likləri Elmi-Tədqiqat İnstitutunda mü­dafiə edərək, 1977-ci ildə tibb elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almışdır.

Onun Azərbaycanda oftalmologiya elminin inkişafında xidmətləri ölçüyə­gəlməzdir. Görkəmli alim vaxtilə Azər­baycanda geniş yayılmış traxomanın, xüsusilə, kimya və elektron səna­yelərində peşə fəaliyyəti ilə bağlı göz xəstəliklərinin öyrənilməsi, profilaktika­sı və müalicəsinə, habelə oftalmologi­yanın müasir problemlərinə dair bir çox sanballı tədqiqatlar aparmışdır. Eyni zamanda, “Terapevtik oftalmologiya”, “İridodiaqnostikanın əsasları” kimi na­dir elmi əsərlərin müəlliflərindən biri, 12 monoqrafiya, dərslik və dərs vəsaitinin, 150-yə yaxın elmi işin, 1 ixtira və 12 səmərələşdirici təklifin müəllifi idi.

Zərifə xanım Əliyevanın rəhbərliyi ilə gənc alimlərin və həkim-oftalmo­loqların böyük bir nəsli yetişmişdir. Görkəmli alim tələbələrinə zəngin hə­yat təcrübəsini öyrətmiş, onlara diqqət və qayğı ilə yanaşmışdır.

O, Ümumittifaq Oftalmoloqlar Cə­miyyəti Rəyasət Heyətinin, Sovet Sül­hü Müdafiə Komitəsinin, Azərbaycan Oftalmologiya Cəmiyyəti İdarə Heyə­tinin, “Vestnik oftalmologiyi” (Moskva) jurnalı redaksiya heyətinin üzvü olmuş­dur.

1981-cı ildə oftalmologiyanın inki­şafına verdiyi böyük töhfəyə – görmə orqanının peşə patologiyası sahəsin­də apardığı elmi tədqiqatlara görə, professor Z. Əliyeva oftalmologiya aləmində ən yüksək mükafata – SSRİ Tibb Elmləri Akademiyasının akademik M.İ. Averbax Mükafatına layiq görül­müşdür. Qeyd etmək lazımdır ki, pro­fessor Zərifə xanım Əliyeva həmin mü­kafata layiq görülən ilk qadın olmuşdur.

Apardığı elmi tədqiqatların yüksək səviyyəsi, onların sosial əhəmiyyəti, ic­timai fəallığı, pedaqoji istedadı, çoxillik elmi-tədqiqat işlərində böyük xidmətlə­ri layiqincə qiymətləndirilərək, 1983-cü ildə Zərifə xanım Əliyeva Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının akade­miki seçilmişdir. O, fəal ictimai xadim kimi orden və medallarla təltif olunmuş, Azərbaycanın Əməkdar elm xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür.

…Onun həyat fəlsəfəsi, mənəvi dünyası, oftalmologiya elminin inkişa­fındakı xidmətləri o qədər zəngin və çoxcəhətlidir ki, fəaliyyətinə nəzər sa­larkən, bu dahi insanın genişmiqyaslı şəxsiyyət olması qənaətinə gəlmək olur. Zərifə xanımın fitri istedada ma­lik novator alim, pak və nadir bir insan kimi yaşadığı dərin mənalı ömrü, keçdi­yi şərəfli həyat yolu hər bir Azərbaycan vətəndaşı, hər bir alim və həkim üçün həyat və mənəviyyat dərsi, kamillik və müdriklik məktəbidir. Onun elmi, tibbi və pedaqoji fəaliyyəti, hər kəs üçün nümunə olan yüksək mənəvi keyfiy­yətləri haqqında çoxsaylı məqalə, kitab və əsərlər yazılmış və bundan sonra da yazılacaqdır. Zərifə xanım Əliye­vanın zəngin elmi irsi, oftalmologiya­nın müxtəlif sahələri üzrə apardığı tədqiqatlar, qazandığı nailiyyətlər, ya­ratdığı fundamental əsərlər Azərbay­can tibb elminin parlaq səhifələridir.

Akademik oftalmologiyanın aktual mövzularına həsr edilmiş çoxprofil­li tədqiqatlar aparmış, fədakar həkim kimi bir sıra göz xəstəliklərinin müali­cəsində, o cümlədən, Azərbaycanda traxomanın kökünün kəsilməsində bö­yük əmək sərf etmiş, xəstəliyin müxtəlif mərhələlərinin öyrənilməsi və müalicə metodlarının axtarılması yollarında dəyərli elmi-tədqiqatlar aparmışdır. Ali­min elmi fəaliyyətinin istiqamətlərindən biri gözün oftalmoloji, histomikroskopik və histokimyəvi tədqiqinə həsr edilmiş­dir. 

Zərifə xanım Əliyevanın elmi fəa­liyyətinin digər sahələrindən biri klinik diaqnostik istiqamətdə apardığı tədqiqatlardır. Bu tədqiqatların nəticələri həkimlər üçün yazılmış dərs vəsaiti və monoqrafiyalarda cəmlənmişdir. “Kəs­kin virus konyunktivitləri”, “Keratitlər, gözün damarlı traktının, torlu qişanın, görmə sinirinin xəstəlikləri, katarakta­lar”, “Qlaukoma və gözün hipertenzi­yası”, “Görmə orqanının zədələnmə­si”, “Göz yaşı axmasının fiziologiya və histologiyası”, “Şəkərli diabetdə göz xəstəlikləri”, “Gözün mikrocərrahiyyə­si”, “Göz bəbəyi haşiyəsinin adaptasi­ya və müdafiə funksiyası” və s. xüsusi qeyd edilməlidir. Alim göz yaşı xəstə­liklərinin öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirmiş, bu sahəyə həsr etdiyi “Yaşa­parıcı yolların fiziologiyası”, “Yaşaparı­cı yolların cərrahi müalicəsi”, “Göz yaşı yollarının qoruyucu cərrahiyyə üsulları” və digər əsərləri ilə Azərbaycan lakri­mologiyasının əsasını qoymuşdur.

Bunlarla yanaşı, akademik nadir sahə olan iridodiaqnostika və iridotera­piya problemləri ilə ciddi məşğul olmuş, bu sahəyə dair iki monoqrafiya – “İrido­diaqnostikanın əsasları” və “İridodiaq­nostika”nı hazırlamışdır. Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, dünya miqyasında iridodiaqnostikaya aid kitabları ilk dəfə Zərifə xanım Əliyeva yazmışdır.

Görkəmli alimin elmi fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biri də peşə of­talmologiyasına həsr edilmişdir. Alim dünyada ilk dəfə olaraq görmə orqa­nının peşə patologiyasını araşdıran elmi-tədqiqat laboratoriyası yaratmış və praktiki olaraq elm aləmində yeni bir istiqamətin – “peşə oftalmologiyası”nın əsasını qoymuşdur. Oftalmologiyada peşə xəstəlikləri probleminin öyrənil­məsi Zərifə xanım Əliyevanın adı ilə bağlıdır. Oftalmologiyanın sənaye ilə bağlı problemlərinin öyrənilməsinə həsr etdiyi fundamental tədqiqatla­rı alimə böyük şöhrət gətirmiş və onu dünya oftalmologiyası məkanında məşhurlaşdırmışdır.

Böyük alim elmdə ilk dəfə olaraq yod və şin sənayesi işçilərinin görmə orqanında yaranan peşə xəstəliklə­rini öyrənmiş və bu xəstəliklərin pro­filaktikası tədbirlərini işləyib hazırla­mışdır. Onun bu istiqamətdə apardığı elmi-tədqiqat işləri dünya ədəbiyya­tında bənzəri olmayan nadir tədqiqat­lar sırasındadır. Böyük alim uzun illər respublikanın ondan artıq iri sənaye müəssisəsində genişmiqyaslı elmi-tədqiqat işləri aparmışdır. Bu elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri alimin “Şin istehsala­tında gözün peşə patologiyası”, “Xro­nik yod intoksikasiyası zamanı oftal­mologiya” və “Yod sənayesində gözün peşə xəstəliyinin profilaktikası” kimi qiymətli monoqrafiyalarında öz əksini tapmışdır.

Ülvi keyfiyyətlərə malik olan Zərifə xanım öz elmi fəaliyyətində etika və tibbi deontologiya məsələlərinə xü­susi yer vermişdir. Onun bu mövzuya dair baxışları oftalmoloji ictimaiyyət və praktik həkimlər tərəfindən bö­yük rəğbətlə qarşılanmış və “Yüksək əqidə – həkimin yüksək vəzifəsi” və “Oftalmologiyanın aktual problemləri” adlı monoqrafiyalarında ətraflı işıqlan­dırılmışdır. Zərifə xanım Əliyevanın mənəvi zənginliyi, vəzifə borcuna, tibbi etika və deontologiyaya dair baxışları onun “Həkimin əxlaqi tərbiyəsi, deonto­logiya, tibbi etika və əxlaq məsələləri” əsərində daha ətraflı şəkildə əks olun­muşdur.

Alim həkim və xəstənin qarşılıq­lı münasibətlərinin əsas qaydalarını tərtib etmiş, müalicə həkiminin diaq­nostika və müalicə prosesində aparıcı rolunu göstərmiş, bütün tibb işçilərinin təkcə təhsilinin deyil, həm də tərbiyə­sinin vacibliyini ön plana çəkmişdir. O, həkim–xəstə münasibətlərinə toxuna­raq, insanlar arasında ən incə, yaxın və həssas münasibətlərin məhz həkim­lə xəstə arasında olduğunu göstərmiş və “Həkim xəstənin ən doğma adamı­dır” – demişdir. Zərifə xanım ƏIiyeva­nın tibbi etika və deontologiyaya dair məqalə və əsərləri ilə yaxından tanış olduqda, onun bu sahəyə dair işlərinin daha genişmiqyaslılığı və təkcə sə­hiyyədə deyil, bütövlükdə cəmiyyətdə insanlar arasında münasibətlərə həsr edildiyi məlum olur.

Görkəmli dövlət və elm xadimi, bü­tün bilik və bacarığını xalqa xidmətə sərf etmiş Əziz Əliyevin ailəsində dün­yaya göz açan Zərifə xanım valideynlərinə layiqli bir övlad, məşhur alim, tanınmış həkim, istedadlı insan idi. O, eyni zamanda, müstəqil Azərbaycan dövlətinin memarı və qurucusu, bütün mənalı ömrünü Vətəninin və xalqının tərəqqisinə həsr etmiş dahi şəxsiyyə­tin– ümummilli lider Heydər Əliyevin vəfalı ömür-gün yoldaşı, sədaqətli dos­tu və etibarlı silahdaşı olmuşdur. 

Bütün həyatı boyu ona pənah gə­tirənlərin gözlərinə şəfa verən Zərifə Əliyevanın alim kimi xidmətlərində daha bir məqam diqqəti xüsusilə cəlb edir. O da malyariya və traxomaya qar­şı fədakarlıqla mübarizə aparan atası Əziz Əliyevin yolunu bacarıqla davam etdirməsi, oftalmologiya elminə çox bö­yük töhfələr verməsidir.

1985-ci il aprel ayının 15-də Moskva şəhərində vəfat edən Zərifə xanım Əliyevanın cənazəsi 1994-cü ildə Moskvanın Novo-Deviçye qəbi­ristanlığından Bakıya gətirilərək Fəxri xiyabanda, atasının məzarı yanında dəfn olunmuşdur. Lakin görkəmli alim, xeyirxah insan, qayğıkeş ananın adı­nın xalqımızın yaddaşında əbədi həkk olunması bu gün hər bir azərbaycanlı üçün təsəllidir. Biz onu sevir, onunla fəxr edirik.

Dünya oftalmologiya elminin ta­nınmış simaları Zərifə xanım Əliyeva haqqında dəyərli fikirlər söyləyiblər. Görkəmli oftalmoloq, akademik A.Nes­terov deyib: “Zərifə Əliyeva çox ağıllı insan və böyük professional idi. Mən onu öz sahəsinin məşhur alimi hesab edirəm. Oftalmologiyada o, bir nömrəli idi”. Akademik N.Puçkovskaya “Xe­yirxahlıq Zərifə xanımın həyat tərzi idi”,– deyərək, onun yüksək insani key­fiyyətlərə malik olduğunu vurğulayıb. Professor A.Brovkina onu “nəciblik və mənəvi paklıq timsalı” adlandırıb. Pro­fessor V.V.Şmelyeva demişdir: “Əgər mən peşəkar ədəbiyyatçı kimi Zərifə xanım Əliyeva haqqında əsər yazası olsaydım, heç şübhəsiz ki, onu “Əvə­zolunmaz insan haqqında povest” ad­landırardım”.

Ruhu şad olsun!

Yazgül ABDIYEVA,
Azərbaycan Oftalmoloqlar Cəmiyyəti sədrinin müavini, tibb üzrə fəlsəfə doktoru