Novruz bayramı ürəklərdə saf duyğuların oyanması, insanlar arasında səmimiyyət, mehribanlıq və qardaşlıq tellərinin möhkəmlənməsi, onların bir-birinə qayğı və diqqətinin artırılması üçün gözəl zəmin yaradır...

Heydər ƏLİYEV,

Ümummilli lider

Hər bir xalqın öz milli bayramları, ənənəvi adət-ənənələri mövcuddur. Türk xalqlarının da ortaq bayramlarından biri, hər il gəlişini səbirsizliklə, intizarla gözlədiyimiz, ruzi-bərəkət rəmzi olan Novruz bayramıdır. Çünki martın 21-i qışın sonu, yazın ilk günüdür. Bahar bayramı təbiətin oyanışından, yazın gəlişindən xəbər verir.

Sovet dövründə bolşeviklər qədim za­manlardan bəri sevə-sevə yaşatdığımız və hər il təntənə ilə qeyd etdiyimiz Nov­ruz bayramına dini don geyindirib, rəsmi şəkildə keçirilməsinə qadağalar qoymuş­du. Buna baxmayaraq, hər bir obada, hər bir evdə bu bayram hər il çal-çağırla, müxtəlif şənliklərlə qeyd edilib. “Kos-ko­sa” oyunu minilliklərdən bəri yaşlıların da, uşaqların da dillər əzbəri olub:

Keçi – A kosa-kosa, gəlsənə,

Gəlib salam versənə.

Çömçəni doldursana,

Kosanı yola salsana.

Keçəl – A uyruğu, uyruğu,

Saqqalı it quyruğu.

Kosam bir oyun eylər,

Quzunu qoyun eylər...

Yaxşı yadımdadır. Keçən əsrin 60-cı illərinin ortalarında heç kəsin gözləmədiyi vaxt, Novruzla bağlı Bakıda bahar bay­ramının gəlişini bildirən atributlarla rast­laşdıq. Çərşənbə axşamlarının birində iri və kiçik ərzaq mağazalarına, dükanlara daxil olarkən piştaxtaların üzərində bel­lərinə qırmızı lent bağlanmış səmənilərin göz oxşadığını gördük. Məlum oldu ki, bu gözəl tədbiri ilk dəfə dövlət xadimi, alim, yazıçı Şıxəli Qurbanov təşkil etmişdir. Hətta, Novruz bayramı günü ilk Baharqız Qız qalasının yanında faytonda, cama­atın arasında peyda oldu. Bu, Azərbay­canın Xalq artisti Safurə İbrahimova idi. Bundan sonra hər il Novruz bayramında müxtəlif aktrisalar əhali arasında Bahar qızı libasında görünürdülər.

Ədəbiyyatdan və təsviri sənətdən fərqli olaraq, kinematoqrafçılar bu el bay­ramına çox gec müraciət ediblər. Rejis­sor H. Seyidzadənin 1969-cu ildə quruluş verdiyi “Dəli Kür” filmində ilk dəfə bayram aşı süfrəyə gəldi.

Xalqımıza xas olan bir sıra milli xü­susiyyətlər bu tarixi filmdə qabarıq şəkil­də tamaşaçıya çatdırılmışdır. Xüsusilə, Novruz bayramı məhz “Dəli Kür” filmində öz parlaq əksini tapmışdır. Filmdə bahar bayramının necə keçirildiyi bir neçə epi­zodda təsvir olunmuşdur.

Birinci epizod

Kənd sakini Məmmədəli faytonda Qori Seminariyasının müəllimi Aleksey Çernyayevskini (Bakıda adına küçə də vardır) kəndə aparır. O, kəndə tez çat­maq üçün atları qovur. Bu vaxt onların arasında belə bir dialoq gedir:

Qonaq – Atlara yazığın gəlmir? Niyə qovursan?

Kəndli – Qonaq, bəlkə sən tələsmir­sən. Ancaq mən özümü evə tez çatdır­malıyam. Bu gün bayram axşamıdır.

Qonaq – Hə, müsəlmanların təzə ili.

Kəndli – Hə, hə, Novruz bayramıdır. Bu axşam gərək hamı uşaqlarını başına yığıb şadlıq eliyə.

Qonaq – Uşaqlar çoxdur?

Kəndli – Kasıbın nəyi də olmasa, uşaqdan bol olur. Bizim kəndə niyə ge­dirsən?

Qonaq – Bayrama...

Bu dialoqda müəlliflər müxtəlif millət­lərdən olan tamaşaçılara ölkəmizdə hər il keçirilən Novruz bayramı haqqında, adət-ənənəyə görə bayram axşamı ailə üzvlərinin mütləq evdə olmalarının vacib­liyi barədə informasiya xarakterli məlumat verirlər. Digər tərəfdən, varlılar, kimi kasıb­lar da yazın gəlişini səbirsizliklə gözləyir, hərə öz imkanı daxilində Bahar bayramını qeyd edir. Filmdə buna işarə olunur.

İkinci epizod

Kənddə bayram əhval-ruhiyyəsi du­yulur. Zurnaçılar oynaq hava çalırlar. Kənd camaatı əllərində məşəllər bir-birini bayram münasibətilə təbrik edir. Fişəng­lər atılır, uşaqlar tonqalın üstündən tulla­nırlar.

Qızlar bir yerə toplaşıb bayramı evdə qeyd edirlər. Oğlanlar evin bacasından onlara torba sallayırlar. 

Bu epizoddakı dialoq da Novruz bay­ramı ilə bağlı bəzi məsələlərə aydınlıq gətirir:

Şamxal – Görək bəxtimizə nə gələ­cək.

Qızlar torbanı göydə tuturlar.

Pakizə – Qoy, görüm içində nə var. Bunun ki, içi boşdur. 

Məsmə xala – Ay qızlar, onlar bayram payını almamış damdan düşməyəcəklər.

Qızlardan biri – Ey damdakılar, pa­yınızı alın.

Qızlar gülüşürlər. Oğlanlar bacadan torbanı çəkirlər. 

Osman – Nə yaman ağırdır.

Şamxal – Bu nədir?

Osman – Pişik.

Uşaqlar gülüşürlər. Qızların yanına gəlirlər.

Məsmə xala – Uşaqlar, süfrəni salın, xörəyi gətirirəm.

Uşaqlar bardaş qurub süfrənin ətra­fında əyləşirlər. 

Məsmə xala – Buyurun, balalarım, bayram aşı yeyin. Həmişə şadlıqlarda olun!

İkinci epizodda, əsasən, Novruz bay­ramının atributlarından ikisi ilə tanış olu­ruq: torba atdı və bayram axşamı süfrəyə aşın gətirilməsi. Müasir dövrdə torbanı bacadan sallamırlar, evin qapısına qoyub zəngi çalırlar. Evin yiyəsi torbaya və ya papağa bayram payından qoyur.

Üçüncü epizod

Cahandar ağanın qızı Salatın rus Əhmədin evinə yaxınlaşaraq pəncərəni döyür və qaçır. Əhməd pəncərəni açıb bayıra baxır. Heç kəsi görməyib, gülü gö­türür və pəncərəni örtür. 

Salatın bəy qızıdır. O, çox yaxşı başa düşür ki, atası onu savadlı olsa da, rus ləqəbi daşıyan, poçt işçisi Əhmədə ərə verməyəcək. Ona görə də Salatın rus Əhmədlə üz-üzə gəlmək istəmir, ancaq onu qəlbən sevir. Bayram axşamı Əh­məd üçün ayrı bir iş görə bilməsə də, bir dəstə çiçəklə onun bayramını təbrik et­məyi özünə borc bilir. Bu və ya digər epi­zodlarda müəlliflər o dövrdə qadınların hüquqsuzluğunu bir daha tamaşaçıların nəzərinə çatdırırlar.

Dördüncü epizod

Uşaqlar rus Əhmədin evinə gələndə Çernyayevskini görürlər. Onlar ev yiyəsi­nin və qonağın bayramlarını təbrik edib, heybələrini masanın üstünə boşaldırlar.

Xalqımızın gözəl adətləri çoxdur. Bu adətlər babadan-oğula, oğuldan nəvə və nəticəyə, beləliklə, nəsildən-nəslə keçərək, bu gün də davam edir. Rus Əh­məd tək yaşayır. Onun bayram süfrəsi açmağa imkanı yoxdur. Digər tərəfdən də uşaqlar xəbər tuturlar ki, ev yiyəsi tək deyil. Artıq onların tanış olduqları Çern­yayevski də rus Əhmədin qonağıdır. Bax, ona görə də filmin müəllifləri azərbaycan­lıların qonaqpərvərliyini tamaşaçıların diqqətinə çatdırmaq üçün bu səhnədən istifadə edirlər.

Beşinci epizod

Qonaq – İl nə üstə təhvil oldu?

Məmmədəli – Eh, ilan üstə.

Uşaqlar yumurta döyüşdürürlər.

Qonaq – Bayramın mübarək, oğlan.

Səttərxan – Sağ ol, Rus.

Qonaq – Döyüşdürək?

Səttarxan – Döyüşdürək. Urus, bu toyuq bu yumurtanı doğub. Əgər udsan bu toyuğu və bu yumurtaları apararsan. Uduzsan, şapkanı alacağam ha.

Əhməd – Onu neynirsən, başuva qo­yacaqsan?

Səttarxan – Eh, o başa qoymalı şap­ka deyil ki. Onun içinə qoz-fındıq yığmaq olar.

Qonaq – Özünü gözlə. Hop, uduz­dun. Deməli, deməli mənim şapkamın içinə qoz-fındıq yığa bilməyəcəksən...

Əslində, Qori Seminariyasının müəl­limi Aleksey Çernyayevski Azərbaycan kəndinə yumurta döyüşdürməyə gəl­məmişdi. Tarixdən bizə məlumdur ki, o, Azərbaycanda Qori Seminariyasında təhsil almaq üçün uşaq toplamaqla məş­ğul idi. Lakin Çernyayevski rus Əhmədlə birgə bu işi həyata keçirərkən olmazın maneələrlə rastlaşır. Biz burada yaxın keçmişdə xalq içində maarifçiliyin necə çətinliklə yayılmasını və xurafata qarşı mübarizənin nə qədər ağır olmasını gö­rürük.

Digər tərəfdən, xalqımız papağı na­mus və qeyrət simvolu kimi qəbul edib. Ona görə də uşaqlar Çernyayevskinin başındakı şapkanı papaq əvəzi qəbul etmirlər. Bu gün quzu dərisindən tikilmiş belə papaqları başlarına qoyanların bə­ziləri danışıqlarında və hərəkətlərində elə yanlışlıqlara yol verirlər ki, başlarındakı papağa hörmətsizlik etmiş olurlar.

... Lakin Qori Seminariyasını bitirib kəndə qayıdan, kənd uşaqlarının maa­riflənməsi keşiyində duran gənc müəl­linlərin də başında papaq yox, şapka görürük. Deməli, zaman keçdikcə, həyat inkişafa doğru gedir, xalqın milli-mədəni səviyyəsi illər ötdükcə, durmadan artır.

Filmdə xalq mərasimi

“Yeddi oğul istərəm” macəra filmi keçən əsrin 20-ci illərinin əvvəllərində Azərbaycan kəndinin ab-havasını, əh­val-ruhiyyəsini göstərməklə yanaşı, bu­rada milli adət-ənənələrimizdən, misal üçün, Novruz bayramından, “Kos-Ko­sa” xalq mərasimindən ustalıqla istifadə edərək, maraqlı səhnələr canlandırmış­dır.

Burada bahar bayramı şənliyi gö­rünür. Kənd qızlarından birinin komso­molçu Şahsuvara verdiyi bayram payını – səmənini komsomolçu yoldaşlarının yanına gətirir.

Cavanlar musiqi sədaları altında rəqs edir, qızlar əllərində səməni aparırlar. Balaca uşaqlar yumurta döyüşdürürlər. Kosa, Keçi və Keçəl mahnı oxuya-oxuya kəndin küçələri ilə gedir, uşaqlar oyna­ya-oynaya böyüklərlə birgə oxuyurlar:

Kosa – 

Novruz, Novruz baharı, hey baharı,

Bağçamızda gül olsun, ay gül olsun.

Bal olmasın, neynək, yağ olsun, 

Evdəkilər sağ olsun, ay sağ olsun.

Keçi – Hə, arvadlar evə getsin, Kosa­nın payını gətirsin.

Kənddə Novruz bayramının qeyd olunması filmin dramaturji xətti ilə, bir tərəfdən kəndlilərin torpağı şumlamaları, digər tərəfdən yazın gəlişi ilə üzvi şəkildə bağlanır. Ən əsası isə Azərbaycan folk­loru film vasitəsilə əyani şəkildə təbliğ olunur.

Filmdə Bahar bayramı ilə bağlı çox vacib bir səhnə var. Cəlal və Humay çay kənarında oturub dərdləşirlər.

Humay – Dedim, səməni qoyub sə­nin qabağına çıxıram. Novruzun gəlişinə babamın xeyir-duasını alarıq. Götürüb gedərsən məni Peykanlıdan, apararsan uzaqlara. Nə güllə səsi eşidərik, nə də ağlama. Amma neynim, fələk qıymadı bizə, muradımı gözümüzdə qoydu.

Cəlal – Hara getsək, nə güllə səsin­dən, nə də ağlamaqdan qaça bilərik.

Humay – Axı niyə?

Cəlal – Çünki zəmanə belədir, Hu­may, başa düş.

Bu səhnəyə baxanda düşünürsən ki, sovet hakimiyyətinin ilk günlərində yüz­lərlə gənc oğlan və qız məhz Novruz bay­ramında min bir həsrət və intizarla göz­lədikləri vüsala yetə bilmədilər. Səbəb, Cəlalın dediyi kimi, onlar hara getsələr də, nə güllə səsindən, nə də ağlamaq­dan qaça bilmədilər, irəlidən isə 30-cu illər gəlirdi...

Novruz həyatın davam etməsinə işarədir

Həyatda hər şeyə – məhəbbətə, in­sanlığa, səadətə var-dövlətlə, qızıla, daş-qaşla qiymət verənlər uçuruma yu­varlanıb məhv olurlar. Bu həyatın yazıl­mamış qanunudur. Həm də “Qızıl uçu­rum” melodramının ideyasıdır.

Müəlliflər bu filmə Bahar bayramı epi­zodunu salmaqla bir daha qeyd edirlər ki, Novruz adamların bəxtini, iqbalını ay­dınlaşdıran, ümid verən bir bayram kimi məişətimizə, həyatımıza daxil olmuşdur. İnsanlar bu əziz gündə əhd edir, arzu və istəklərini bildirirlər.

Filmin qəhrəmanı Şəfiqə də gözəl ailə qurmaq, xoşbəxt olmaq arzusu ilə yaşayır. Kənddə bayram axşamıdır. Uşaqlar od qalayıb üstündən tullanırlar. “Ağırlığım, uğurluğum burda qalsın”, – deyərək şənlənir, çalıb oxuyurlar. Şəfiqə əlində nimçə evə gəlir. O, atası Əhməd kişiyə “Bayramın mübarək!”, – deyir. Əh­məd kişi süfrəyə əyləşərək cavab verir: “Səninlə belə, hə, qızım bu ili də belə yola salırıq”.

Şəfiqə – Ata, il nə üstə təhvil olur?

Əhməd – Qoyun ustə.

Şəfiqə – Yaxşı olacaq?

Əhməd – Hə, onda bolluq olur, əmin-amanlıq olur.

Arxa plandan qapının açılması eşidi­lir. Hər ikisi çevrilib qapıya baxır. Kimsə qapıdan torba asır.

Əhməd – Qonağımız gəlib, qızım, dur, yola sal.

Şəfiqə torbanı götürür və bayram payı qoyur.

Əhməd – Qızım, Novruz bayramında gözəl rəvayətlər var. Belə deyirlər ki, il təhvil olanda axar sular süd kimi ağarır. Bax, onu kim görsə, cəmi diləkləri hasil olur.

“Qızıl uçurum”da maarifçilik funksiya­sını daşıyan bu epizoddan fərqli olaraq, “Qara gölün cəngavərləri” tarixi-inqilabi filmində əksini tapmış Novruz el şənli­yindən tamamilə başqa məqsədlər üçün istifadə olunmuşdur.

1905-ci il. Fəhlə qəsəbəsində neftçi fəhlələr tətil edirlər. Fəhlə Qulu həbs edi­lir. Novruz bayramının gəlişi ilə neftxuda belə bir fənd işlədir.

Neftxuda – Əziz bayram gəlir. İstə­yirəm, Qulunu buraxım. Qoy, arvad-uşa­ğınan görüşsün. Sonra bir də keçirərik qarmağa. Dostlarıynan bir yerdə...

Sonrakı epizodda artıq fəhlə qəsəbə­sində neftçilərin Novruz bayramını qeyd etmələrini görürük. Qulunun təklifi ilə meydana toplaşanlar mütləq rəqs etmə­lidirlər. Oynamağı bacarmayanlar kasıb fəhlələrə kömək məqsədilə pul verməli­dirlər.

Meydanda adam əlindən tərpənmək olmur. Qızlar səməni aparır, kəndirbaz oynayır, uşaqlar xoruz döyüşdürürlər.

Neftxuda və oğlu meydana gəlirlər. Onlar rəqs edə bilmədikərinə görə cə­rimə olunurlar.

Quram – Bu müftəxorlar bilsinlər ki, pulları nəyə xərclənir. Dəli olarlar.

Neftçi Quramın sözlərindən aydın olur ki, Bahar bayramında yığılan pullar heç də kasıb fəhlələrə yox, inqilab işinə sərf olunacaqdır. Çox təəssüf!

Haqqında söhbət açdığımız kino əsərlərindən başqa kino işçilərimiz “Gün keçdi” lirik kinopovestində, “Xatirələr sa­hili” film-düşüncədə, “Ev” kinodramında, “Sübhün səfiri” tarixi-bioqrafik filmində, “Yaz ayları” və “Gəldi Kosa” animasi­ya, “Novruz çələngi” sənədli filmlərində müxtəlif nöqteyi-nəzərdən Bahar bayra­mını ekranda canlandırmağa çalışmışlar.

Təəssüflər olsun ki, xalqımızın əziz bayramı olan Novruzdan Azərbaycan kinosunda bu illər ərzində çox az istifa­də olunub. Halbuki əsrlərin süzgəcindən keçib gələn Novruz bayramı bu gün kine­matoqrafçılara müxtəlif növ və janrlarda maraqlı əsərlər yaratmaq üçün dəyərli mövzular verə bilər.

Aydın KAZIMZADƏ, 
Əməkdar incəsənət xadimi, kinoşünas