I yazı

Türkiyə və Azərbaycan arasındakı əlaqələlərin inkişaf səviyyəsinin durma­dan yüksəlişi analoqu olmayan reallıqlar­dandır. Ulu öndərin dəfələrlə dediyi kimi, eyni kökdən olan xalqlarımız öz tarixi dostluğuna, ənənələrinə həmişə sadiq olmuş və bu ənənələr xalqlarımızın dilini, dinini, mənəviyyatını yaşatmışdır. Məhz bunlara görə Türkiyə ilə Azərbaycan ara­sında olan dostluq əlaqələri xüsusi xa­rakter daşıyır. 

İlk növbədə, tarixi təməllərə söykənən bu əlaqələr bu günümüzün geosiyasi ger­çəklikləri baxımından da olduqca önəmli və zəruri olmuşdur. XX əsrin əvvəllərində baş verən tarixi hadisələr bu əlaqələrin möhkəmlənməsində xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdir. 1918-ci ilin 28 mayında müsəlman Şərqində ilk demokratik döv­lətin – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasında Türkiyə yaxından iştirak etmişdir. Məhz Türkiyənin dəstəyi ilə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi təmin olunmuş, bolşeviklərin və daşnakların Bakı və ətraf rayonlarda azğınlıqlarına son qoyulmuşdur. 

1991-ci ildə SSRİ dağıldıqdan sonra da Türkiyə Azərbaycanın dövlət müstəqil­liyini tanıyan ilk ölkə oldu. Məhz həmin dövrdən də xalqlarımızın uzun həsrətinə son qoyuldu. Siyasətçilərin də qeyd etdiyi kimi, bütün ölkələrin yanında, beynəlxalq aləmdə Azərbaycana əl tutan, kömək du­ran Türkiyə Cumhuriyyəti və onun səla­hiyyətli nümayəndələri oldu. 

Bu birlik, təsadüfi deyil ki, bölgənin içtimai-siyası həyatında olduqca önəmli bir missiyaya sahibləndiyindən, həm də regionda sülhün, təhlükəsizliyin qarantı kimi dəyərləndirilir. Təsadüfi deyil ki, dün­yanın ən mötəbər tədbirlərində səslən­diyi kimi, Türkiyə və Azərbaycan böyük enerji layihələrinin həyata keçirilməsində strateji ortaqlıq nümayiş etdirərək, ümu­milikdə regionun, eyni zamanda, Avropa­nın iqtisadi imkanlarının genişlənməsinə mühüm zəmin yaradırlar. Regionda təh­lükəsizliyin təminatında, münaqişələrin sülh yolu ilə həllində Türkiyə və Azərbay­can dünyanın ən nüfuzlu təşkilatlarında eyni mövqedən çıxış edir və ikili siyasətin yaratdığı problemlərlə mübarizə də hər iki ölkənin qardaşlıq və dostluq maraq­larından irəli gəlir. İllərdir dalana dirən­miş Dağlıq Qarabağ probleminin həlli və Azərbaycan torpaqlarının 30 ildən sonra azad edilməsi də bu birliyin təntənəsin­dən qaynaqlanan faktlardandır.

Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini bərpa etməsi ilə Azərbaycan və Türkiyə arasında münasibətlər yeni mərhələyə qədəm qoymuşdur. Türkiyə Cümhuriyyə­tinin qurucusu Atatürkün “Azərbaycanın sevinci sevincimiz, kədəri kədərimizdir”, ümummilli lider Heydər Əliyevin “Bir mil­lət – iki dövlət” kəlamları iki qardaş xalqın birliyinin möhtəşəm sloqanına çevrilmiş­dir. 

Heç şübhəsiz ki, bütün türk dünya­sının adını fəxrlə çəkdiyi və Azərbay­can–Türkiyə münasibətlərinin inkişafın­da əvəzsiz xidmətləri olan Türkiyənin doqquzuncu Prezidenti Süleyman Dəmir-əlin fəaliyyəti Azərbaycan–Türkiyə mü­nasibətlərinin önəmli səhifələrindəndir. Süleyman Dəmirəl – Heydər Əliyev dost­luğu və qardaşlığının buradakı rolu isə dünyanın diqqətində olan və xüsusi önə­mi ilə fərqlənən faktlardandır. 

Tarixin gedişatı da təsdiqləyir ki, bey­nəlxalq münasibətlərdə dövlətlər arasın­da dostluq, adətən, maraqlar ətrafında cərəyan edir. Münasibətlər liderlərdən və istəklərdən asılı olmayan bir məkan kimi qəbul edilir. Müvafiq olaraq, dövlət­lər beynəlxalq siyasətin əsas üzvləri və iştirakçısı olsalar da, dövlət və hökumət liderləri münasibətlərin, dostluq əlaqələ­rinin yaranmasına və formalaşmasına mühüm təsir göstərə bilirlər. Bu həm də dövlətlərarası münasibətlərin formalaş­masında şəxsiyyətlərin rolunu təsdiqlə­yir, həm də münasibətlərin inkişafında və ya tənəzzülündə xususi status kimi gö­rünür. Bunu təsdiqləyən misallar kifayət qədərdir. Məsələn, tarixən və bu günün özündə də Türkiyə–İran münasibətləri daha çox ziddiyətləri ilə gündəmdə olub. Əslində, hər şeyin bəlli olduğu bir zaman­da kimin haqlı və ya haqsız olub-olma­ması məsələsinə toxunmaq istəməzdik. Amma, Mustafa Kamal Atatürk və Rza şah Pəhləvi dönəmində (1923-1938) bu münasibətlərin dostluq, hətta qardaşlıq münasibətlərinə çevrildiyini də inkar et­mək mümkün deyil. Məhz böyük Atatür­kün dəvəti ilə Rza şahın Türkiyəyə səfə­ri, təxminən, bir ay çəkdi. Bu, bir dövlət başçısının başqa ölkəyə etdiyi ziyarətdən fərqli bir səfər idi. İran–Türkiyə münasi­bətlərini öyrənən tədqiqatçıların təbirincə desək, həmin dövrdə iki ölkə arasında münasibətlərdə elə ciddi dəyişikliklər baş verdi ki, onu sıradan bir hadisə kimi də dəyərləndirmək olmur. Dostluq və iqtisadi əməkdaşlıq haqqında Sədabad paktının imzalanması ilə mübahisələr, o cümlədən, torpaq iddiaları aradan qaldı­rıldı. Tədqiqatçıların da yazdığı kimi, təx­minən, 15 ili əhatə edən həmin dövrdə iki ölkə arasındakı münasibətlərin əsasını iki liderin şəxsi dostluğu təşkil etdi. İki li­der arasındakı əlaqələr, bir tərəfdən keç­mişdəki problemlərə məhəl qoymadan, digər tərəfdən, sərhəd problemlərinin həlli və yeni əməkdaşlıq müqavilələrinin bağlanması Türkiyə–İran münasibətlərini fərqli bir müstəviyə gətirdi. 

Amma Atatürkün vəfatından və xari­ci təzyiqlər nəticəsində hakimiyyəti oğlu Məhəmməd Rzaya verən Rza şahın ha­kimiyyətindən sonra Türkiyə və İran fərqli siyasi əlaqələr qurdular və ayrı düşər­gələrdə yer aldılar.

Süleyman Dəmirəllə Heydər Əliyev dostluğu da lider və şəxsiyyət faktorunun cəmiyyətdəki, eləcə də dövlətlərarası münasibətlərdə nə qədər önəmli oldu­ğunu birmənalı təsdiqləyir. Əslində Sü­leyman Dəmirəl–Heydər Əliyev dostluğu Azərbaycan–Türkiyə münasibətlərinin, həm də türk dünyasının həmrəylik rəmzi kimi dəyərləndirilməkdədir.

Türkiyə ilə münasibətlərdən danışan­da xalqlarımızın tarixi birliyi vurğulandığı kimi, Azərbaycanda yada düşən ilk ad­lardan olan Süleyman Dəmirəl Heydər Əliyevin ən yaxın dostu, böyük siyasi və dövlət xadimi kimi xoş duyğularla xa­tırlanır. 1924-cü ildə İsparta vilayətinin Atabəy rayonunun İslamköy kəndində anadan olan Süleyman Dəmirəlin bütün həyat və fəaliyyəti Türkiyənin dövlətçilik tarixi ilə bağlıdır. Hələ 40 yaşında baş na­zir postunu qazanan Süleyman Dəmirəl Türkiyənin ən gənc baş naziri olaraq Çankaya köşkünə 7 il rəhbərlik edib və siyasi fəaliyyəti dövründə 7 dəfə hakimiy­yətə gəlib. 1993-cü il mayın 16-da dövlət başçısı seçilmiş və Türkiyənin 9-cu prezi­denti olmuşdur. 

Süleyman Dəmirəlin siyasi həyatının Azərbaycan səhifələri birmənalı olaraq, Heydər Əliyevlə dostluğu ilə bağlıdır. Bö­yük Türk dünyasının iki böyük oğlunun dostluq və qardaşlığı xalqlarımızın birli­yinin önəmli səhifələrindən olmaqla, həm də bu birliyi zənginləşdirən yeni səhifələri olmuşdur. Bu tarix təkcə Azərbaycan və Türkiyənin qardaşlığına əzəli müttəfiqliyi­nin deyil, eləcə də bütün türk dünyasının birlik və həmrəyliyinə hədəflənməsi ilə diqqət mərkəzində olmuşdur. 

Bu birliyin bütün səhifələrində HeydərƏliyev – Süleyman Dəmirəl cütlüyü bö­yük əhəmiyyət kəsb edir. Dövlətçilik ta­riximizin önəm daşıyan bu təməllərinin hələ Sovetlər dönəmindən, 1967-ci ildən başlayır desək, bəlkə də yanılmarıq. Amma Heydər Əliyevin Naxçıvan Muxtar Respublikasına rəhbərliyi dövrünü də bu qardaşlığın bariz nümunəsi hesab etmək olar. Ulu öndərin 1992-ci il mart ayının 22-dən 24-dək Türkiyəyə səfəri “Azər­baycana bağlı Naxçıvan Muxtar Respub­likası ilə Türkiyə Cümhuriyyəti arasında əməkdaşlıq protokolu” adlanan tarixi sənəd bir ilk olaraq təsdiqləyir ki, Türkiyə Azərbaycanın yanındadır. 

İki böyük türkün birgə səyi ilə həmin il mayın 28-də Naxçıvanı blokadadan xilas edən və “Ümid körpüsü” hesab olunan Sədərək–Dilucu körpüsü istifadəyə ve­rilir.Yenə də Heydər Əliyevlə Süleyman Dəmirəl bir yerdədir.

Azərbaycanın neft strategiyası böyük ziddiyyət və çətinlikləri dəf edərək həyata vəsiqə alır. Bu tarixi addımın atılmasında Türkiyənin və onun hökumət başçısının yeri və rolu danılmazdır. Burada da iki ta­rixi şəxsiyyət bir yerdədir. 

Dünyanın aparıcı aeroportları sıra­sında yer alan Heydər Əliyev Beynəlxalq Aeroportu kompleksi 1999-cu il oktyabrın 18-də türk dünyasının görkəmli şəxsiy­yətləri Heydər Əliyev və Süleyman Də­mirəl tərəfindən açılır. İki böyük dövlət xadimi yenə bir yerdədir.

Nəhayət, bəlkə də zaman baxımın­dan əvvəlcə deyilməli olan, amma həyati baxımdan mükkəmməl bir faktı da xatır­lamamaq mümkün deyil. 1995-ci il mart ayının 12-də Kopenhagendə BMT-nin Dünya Sosial İnkişaf Zirvəsində iştirak edən Türkiyə Prezidenti Süleyman Də­mirələ Ankaradan Azərbaycanla bağ­lı “Tam məxfi” adlı şifrəli sənəd verilir. Sənəddə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevə sui-qəsd planları barədə məlu­matlar əks olunubmuş. Heydər Əliyevə böyük təxribat planı haqqında məlumat verən Süleyman Dəmirəl təkidlə ona: “Bu situasiyaya görə dərhal Bakıya qayıtma­lısınız. Dəyərli dostum, fürsəti əldən bu­raxmayın”, – deyə tövsiyə edir. Sonralar Heydər Əliyev “Əziz dostum Süleyman Dəmirəl təhlükə gözlədiyini mənə bildir­di. Məni bu günlərə gətirdiyiniz üçün sağ olun, həyatımı qurtardınız”, – deyəndə də onlar bir-birinin yanında idilər. 

Süleyman Dəmirəl–Heydər Əliyev dostluq və qardaşlıq münasibətləri­nin tarixi bu gün həm də xalqlarımızın şərəfli tarixidir. Görəsən, tarixi qardaşlıq ənənələrimizə yeni rənglər qatan və xalq­larımızın birliyinin möhkəmlənməsinə töhfələr verən elə bir hadisə olubmu ki, orada Heydər Əliyev və Süleyman Də­mirəlin yeri olmasın?! Heç şübhəsiz ki, yox!

Ortaq tariximizin əvəzsiz dəyərlərini xalqlarımıza, dövlətlərimizə miras qoyan dahi şəxsiyyətlər sırasında onların müəy­yənləşdirdiyi yol 30 il düşmən əsarətin­də qalan torpaqlarımızın – Qarabağın xilas yolu oldu. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Türkiyə Prezidenti Rə­cəb Tayyib Ərdoğan məhz bu ənənələrə sadiq qalaraq, iki qardaş ölkə arasında münasibətləri “Şuşa Bəyannəməsi” ilə tarixi müttəfiqlik zirvəsinə qaldırdılar. Bu yol Türk dünyasını daha böyük hədəflərə doğru aparır.

Namiq ƏHMƏDOV, “Xalq qəzeti”