Avropa İttifaqının güc mərkəzlərini yeniləşdirən səssiz eksperiment
Aİ üçün yeni Benilüks dövlətinin yaranması ideyası Avropa inteqrasiyasının düşüncə ənənəsini sınağa çəkən siyasi laboratoriyadır. Burada təsəvvürlər, güc balansı və Avropa gələcəyinə dair siyasi instinkt də yenidən kodlaşdırılır. Məsələ təkcə vahid iqtisadi məkanın qurulması deyil; əsl sual budur: Avropa sistemi böyük güclərin orbitində fırlanan klassik düzəndən çıxıb orta ölçülü, lakin yüksək məhsuldar bir aktorun təsirinə necə reaksiya verəcək?
Benilüksün birliyə çevrilməsi Avropa xəritəsinə yeni bir siyasi ton qatır. Dövlətlərin çəkisi yenidən ölçülür, çünki Fransa–Almaniya tandeminin formalaşdırdığı ənənəvi narrativ ilk dəfə olaraq real alternativlə üzləşir. Bu isə nə müxalif blokdur, nə də radikal transformasiya çağırışı, sadəcə, daha sürətli düşünən, daha sərbəst manevr edən və innovasiya ritmini diktə etməyə çalışan bir mərkəzdir. Əsas maraqlı məqam isə budur ki, belə bir sürət Aİ üçün xeyirli olacaq, yoxsa əlavə risk?
Sürət, siyasi analitik dildə həm fayda, həm də təhlükədir. Benilüks kimi orta ölçülü, lakin koordinasiyası yüksək aktor uzun müzakirələrə bağlanmayan qərarlar verə, pilot layihələri sınaqdan keçirə və nəticələri Aİ-yə təklif edə bilər. Təbii ki, bu da Avropa kimi ağır bürokratik sistem üçün real nəfəsdir. Amma burada məntiqi bir sual ortaya çıxır: əgər bu model uğurlu olsa, digər üzvlər adaptasiyaya nə qədər hazırdır? Çünki yeni tənzimləmələri qəbul etməyən ölkələr Avropa daxilində sənaye və rəqəmsal bazar üzrə ikinci kateqoriyaya düşə bilər. Buna görə də Benilüksün sürəti həm maraq yaradır, həm də ehtiyat.
Bununla yanaşı, Benilüks balanslaşdırıcı siyasi ağırlıq da formalaşdırır. Ənənəvi Avropa siyasətində böyük dövlətlərin hegemoniyası çox vaxt koalisiya memarlığını məhdudlaşdırırdı. İndi isə daha çevik, daha praqmatik və regional sinerjilərə açıq bir mərkəz formalaşır. Mərkəz Şimali dəniz iqtisadiyyatından tutmuş rəqəmsal ticarət şəbəkələrinə qədər geniş spektrdə yeni diplomatik ittifaqlar qurmaq gücünə malikdir.
Əgər Benilüks institutlarla düzgün, şəffaf və qarşılıqlı koordinasiya mexanizmi qurarsa, bu aktor kompromislərin katalizatoruna çevrilə bilər. Amma əgər əlaqələr parçalanmış və paralel sistemlər şəklində inkişaf edərsə, çoxsaylı güc mərkəzləri Avropada “bloklaşma” riskini yüksəldə bilər. Avropanın tarixi bizə göstərib ki, güc mərkəzlərinin sayı artdıqca, həm dinamika artır, həm də ziddiyyətlərin çoxalma ehtimalı.
Yeni dövlətin ən maraqlı tərəfi isə sürətləndirici potensialıdır. Vahid sənaye strategiyası, rəqəmsal bazara dair ortaq qaydalar və konsolidə olunmuş diplomatik xətt Benilüksü “normativ lokomotivə” çevirə bilər. O, Avropaya yalnız texnoloji model deyil, həm də ideya təqdim etmək gücünə sahib olar: şəxsi məlumat necə qorunmalıdır, süni intellekt necə tənzimlənməli, çip istehsalı hansı prioritetlərlə inkişaf etməlidir? Məhz bu suallar Aİ daxilində yeni normativ rəqabət doğura bilər.
Amma başqa bir sual da qaçılmazdır: bütün ölkələr bu lokomotivin ardınca gəlməyə hazır olacaqmı? Cavab aydındır – yalnız fayda real olduqda. Avropa siyasətinin soyuq hesablamaları belədir: nəticə ölçülə bilirsə, iqtisadi dəyəri görünürsə, dövlətlər qoşular, əks halda, yeni standartlar yalnız kağız üzərində qalacaq. Buna görə Benilüksün gələcəyi daha çox onun təqdim edəcəyi sübutlara bağlıdır: limanların məhsuldarlığı artır, çip sənayesi genişlənir, rəqəmsal xidmətlər Aİ-nin rəqabət gücünə real töhfə verirsə, bu model Avropanın qalan hissəsində də qəbul olunacaq.
Nəticəni bir cümlə ilə ifadə etmək çətindir, çünki Benilüksün ortaya çıxması həm imkanlar yaradır, həm suallar doğurur. Bütün bunlar Avropanın təkamül məntiqini dəyişə biləcək bir eksperimentdir. Uğurlu olduğu halda, Aİ-nin yeni ritmini təyin edəcək; uğursuz olduğu halda isə sürətli dəyişikliklərin yaratdığı parçalanmaya dair ibrət dərsi kimi yadda qalacaq.
* * *
Aİ institutları üçün hüquqi-siyasi nəticələr məsələsi də Benilüks modelinin ən mürəkkəb və eyni zamanda, ən strateji qatını təşkil edir. Çünki bir dövlətin yaranması Aİ-nin bütün güc arxitekturasını silkələyən hüquqi şokdur. İndiyə qədər dövlətlər blok daxilində öz suverenliklərini tədricən paylaşırdılar, indi isə üç ayrı üzv birləşib vahid hüquqi subyektə çevrilir. Sual dərhal ortaya çıxır: bu proses Aİ-nin qərarvermə mexanizmini necə dəyişəcək və ən əsası – veto sistemi bu yeni aktora hansı təsir gücünü verəcək?
Hüquqi səviyyədə ilk böyük dəyişiklik səs bölgüsündə meydana çıxacaq. Benilüks üç dövlət kimi deyil, vahid dövlət kimi təmsil olunacağı üçün Avropa Şurasında və Avropa Komissiyasında struktur dəyişiklikləri qaçılmazdır. Bu da sual doğurur: səs sayı azalırsa, təsir gücü də azalırmı? Əslində yox. Çünki təsir yalnız səs çoxluğundan gəlmir, həm də dövlətin arxasında duran iqtisadi və institusional gücdən formalaşır. Təsəvvür edin: Niderlandın texnoloji potensialı, Belçikanın diplomatik yükü və Lüksemburqun maliyyə həcmi birləşəndə ortaya çıxan aktor əvvəlkindən daha ağır çəkili olur. Səs sayı azalır, amma səsin çəkisi artır.
Burada isə daha maraqlı sual yaranır: Aİ-nin veto mexanizmi yeni reallıqda necə görünəcək? Eyni aktor həm Şengen siyasətində, həm fiskal danışıqlarda, həm də müdafiə inteqrasiyası məsələlərində bir vahid mövqeylə çıxış edəcək. Bunlar blokun qərarvermə sürətini artıra bilər, çünki üç fərqli veto ehtimalı artıq birə enəcək. Amma əks təsir də mümkündür: əgər Benilüks öz milli prioritetlərini vahid sərt xətt kimi formalaşdırarsa, bu dəfə qoyulan veto daha kəskin və daha təsirli olacaq. Digər üzvlər bunu “super-veto” kimi qavraya bilər – say azdır, təsir böyükdür.
Aİ institusiyalarında daha ciddi məsələ suverenlik balansıdır. Tək dövlət halına gələn Benilüks daxili səlahiyyətlərini əvvəlki üçlükdən daha yaxşı koordinasiya etdiyinə görə, Aİ səviyyəsində aparılan danışıqlarda həm daha intizamlı, həm də daha strateji davranacaq. Bu amillər Avropa Komissiyası üçün həm rahatlıq, həm də çətinlik yaradır: bir tərəfdən üç ayrı paytaxtla deyil, bir siyasi mərkəzlə işləmək prosesi sadələşdirir; digər tərəfdən isə həmin mərkəz daha çox siyasi ağırlığa sahib olduğundan Komissiya üçün balanslaşdırma çətinləşir. Aİ tarazlığının incə nöqtəsi də elə buradadır – institusional asanlıq siyasi çətinliklərlə əvəz oluna bilər.
Burada analitik sual ortaya çıxır: Benilüks modelinin institusional güclənməsi Fransa–Almaniya nüfuzunu zəiflədəcəkmi? Cavab çoxqatlıdır. Qısa müddətdə dəyişiklik Berlin və Paris üçün həm təzyiq, həm stimul yaradır. Təzyiq odur ki, artıq dominantlıq avtomatik qəbul olunmur. Stimul isə odur ki, bu iki böyük aktor öz inteqrasiya xətlərini yeniləməyə məcbur olur. Uzun müddətdə isə balans dəyişə bilər – Avropa siyasətində artıq yalnız “böyük ikilik” yox, həm də “orta güclər” formalaşa bilər. Və bu birlik institutlara təsir gücünü artırdıqca, Aİ-də koalisiya oyunu tamamilə yenidən yazıla bilər.
İndi isə daha kritik məsələyə keçək: suverenlik paylaşımı necə dəyişir? Benilüksü birləşdirən proses daxildə suverenlikdən ciddi imtina tələb etdiyi üçün bu aktor Aİ səviyyəsində daha federalist, daha geniş səlahiyyət transferinə açıq ola bilər. Mövcud vəziyyət isə Avropa Parlamentində federalist dairələrin əlinə ciddi siyasi arqument verir: “Baxın, kiçik dövlətlər belə birləşib güclənir — deməli, Aİ səviyyəsində də vahid qərarlar daha rasional ola bilər”. Arqument bir çox ölkədə narahatlıq yaratsa da, institutlarda federalizmin reputasiyasını yüksəldə bilər. Təbii olaraq ortaya sual çıxır: bu proses digər ölkələrdə “domino effekti” yarada bilərmi? Məsələn, Skandinaviya, Baltik və ya Vişeqrad ölkələri belə bir modeli təkrarlaya bilərmi? Teorik olaraq, bəli. Praktikada isə çətin. Çünki Benilüksün uğuru onun tarixi yaxınlığı, uzunmüddətli iqtisadi birgəliyi və siyasi mədəniyyətinin oxşarlığında dayanır.
Sonda belə bir nəticə ortaya çıxır: Benilüksün vahid dövlətə çevrilməsi Aİ institutları üçün həm idarəetmədə yeni effektivlik imkanları yaradır, həm də güc balansında dərin dəyişikliklərə yol açır. Suverenlik paylaşımı modeli yenidən dizayn olunur, veto mexanizmləri daha strateji şəkil alır, koalisiya siyasəti yeni aktorun çəkisinə uyğun adaptasiya olunmağa başlayır. Proses uğurla davam edərsə, Aİ özünün yeni federalist mərhələsinə kənardan deyil — daxildən keçmiş olacaq. Əks halda isə institutlar onsuz da çətin olan güc balansını daha mürəkkəb şəkildə idarə etmək məcburiyyətində qalacaq.
Şəbnəm ZEYNALOVA,
XQ-nin siyasi analitiki,
siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru
