İran İslam Respublikası illər keçsə də şimal qonşuluğunda Azərbaycan Respublikasının timsalında daxili və xarici siyasətdə müstəqil, demokratik, dünyəvi, insan hüquq və azadlıqlarının təmin edildiyi ölkənin mövcudluğunu qəbul edə bilmir. Ölkəmizin 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyini bərpa etməsindən sonra rəsmi Tehranın Azərbaycana qarşı yol verdiyi bədxah əməllərin siyahısı sayılmaqla bitməz. 

İran hər zaman Azərbaycanı zəif, gücsüz, torpaqları işğal olunmuş, daxili qeyri-sabitli­yin mövcud olduğu, etnik separatizmin, necə deyərlər, at oynatdığı dövlət kimi görmək istəyib. Əməlləri ilə bu istəyini dəfələrlə bü­ruzə verib. Rəsmi Tehran Azərbaycanın möv­cudluğunu hər zaman özünün dövlətçiliyinə təhlükə sayıb. Ötən onilliklər bunların əsas­sız qorxular olduğunu sübut edib. Azərbay­can heç vaxt İran dövlətçiliyi üçün hansısa təhlükə yaratmayıb. Ancaq cənub qonşumuz mövqeyindən əl çəkmir. Son vaxtlarda iki ölkənin münasibətlərində mülayimləşmə mü­şahidə olunsa da, əslində, İran hökumətinin mahiyyəti, yanaşması dəyişməyib.

Bu istiqamətdə sonuncu hadisə bir neçə gün öncə yaşanıb. İran xislətinə sadiq qala­raq, ölkəmizdə milli zəmindəki həmrəyliyi pozmağa çalışıb. Martın 10-da, axşam saatla­rında Rəşt şəhərindəki İslam Azad Universi­tetinin akt zalında “Talış İran mədəniyyəti və tarixinin aynasında” adlı konfrans keçirilib. Azərbaycanda mərkəzi hakimiyyətin zəifli­yindən, başıpozuqluqdan, hərc-mərclikdən və dərəbəylikdən istifadə edərək bir qrup separatçının 1993-cü ilin əvvəllərində ölkə­mizin cənub bölgəsində yaratdıqları qondar­ma “talış-muğan respublikası”nın “mühacir hökumətinin rəhbəri” (?) kimi dəvət edilən Boris Talışınski konfransda əsas məruzəçi qismində çıxış edib. O, qondarma “TMR”-in yaradıcısı Ələkrəm Hümbətovun “siyasi va­risi” kimi təqdim edilib.

Boris Talışınski konfransda çıxışı zamanı “bu siyasi və mədəni tədbirdə iştirak etmək­dən məmnunluğunu ifadə edərək” deyib ki, İranın əziz talışlarının “Şimali Talışıstanda­kı” (?) bacı-qardaşları üçün narahat olmağa haqqı var və bu, insan hüquqlarına uyğun­dur: “İran talışların tarixi vətənidir. Mən öz ana torpağımda və tarixi vətənimdəyəm və burada özümü dənizə qovuşan çay kimi hiss edirəm”.

Burada sual ortaya çıxır: “Şimali Ta­lışıstan” haradır? Məgər İranda qondarma “TMR”in hələ 31 il əvvəl tarixin arxivinə qovuşmasından xəbərdar deyillər? Xəbər­dar olmayanlar üçün bildirmək istərdik ki, Azərbaycanın 2020-ci ildə apardığı Vətən müharibəsi və 2023-cü ildəki lokal xarakter­li antiterror tədbirləri nəticəsində ölkəmizin ərazisində, hətta, erməni separatizminin yu­vası dağıdılıb, separatizmin kökü birdəfəlik kəsilib. Yenidən hansısa qüvvələrin, o cüm­lədən, Tehranın Azərbaycan ərazisində sepa­ratizm ocağını körükləmək cəhdləri faydasız­dır. Bunu İran rəsmilərinin anlaması gərəkdir. İranın yenidən bu məsələni gündəmə gə­tirməklə nə etmək istədiyi aydındır. Cənub qonşumuz yenidən ölkəmizin ərazisində milli münaqişə yaratmaq istəyini açıq şəkildə ortaya qoyur. Birmənalı şəkildə qeyd etmək lazımdır ki, konfrans Azərbaycanın ərazi bü­tövlüyünə təhdiddir və milli maraqlarına zidd məqsədlər daşıyır.

Maraqlıdır ki, bütün bu məlumatları İra­nın dövlət informasiya agentliyi– İRNA öz səhifəsində yerləşdirib. Bu isə necə deyərlər, xoruzun quyruğunun görünməsi deməkdir. Aydın olur ki, tədbirin keçirilməsinə icazə də, onunla bağlı xəbərin dövlət informasiya agentliyində özünə yer tapması da İran rəs­miləri tərəfindən verilib. Əgər göstəriş ol­masaydı, təbii ki, nə onun keçirilməsi, nə də dövlət mediasında işıqlandırılması mümkün olardı. Hər halda, İran rəsmiləri anlamalıdır­lar ki, Azərbaycan ərazisində separatizm ya­ratmaq cəhdləri fiaskodur.

Məsələnin digər tərəfi ondadır ki, Azər­baycan müxtəlif sivilizasiyaların qovuşduğu məkan olaraq, əsrlər boyu milli-mədəni rən­garənglik mühitinin formalaşdığı, ayrı-ayrı millətlərin və konfessiyaların nümayəndələ­rinin sülh, əmin-amanlıq, qarşılıqlı anlaşma və dialoq şəraitində yaşadığı diyar kimi tanı­nıb. Çoxmədəniyyətlilik (multikulturalizm) və tolerantlıq tarixən azərbaycanlıların həyat tərzi olub, bu gün isə milli kimliyindən, di­lindən, dinindən asılı olmayaraq, Azərbaycan dövlətinin hər bir vətəndaşının gündəlik hə­yat tərzinə çevrilib. Azərbaycan xalqının zən­gin multikultural keçmişi təkcə xalqımızın bugünkü tolerant yaşam tərzi ilə deyil, həm də yaratmış olduğu ədəbi-bədii, elmi-fəlsə­fi, siyasi-hüquqi qaynaqlarda, sənədlərdə yaşayır. Azərbaycan əhalisi mürəkkəb etnik tərkibə malikdir. Burada 100-dən artıq etno­sun nümayəndələri bərabərhüquqlu vətəndaş kimi yaşayırlar. Talış xalqı da onlardan biri­dir. Talışlar ölkəmizin cənub-şərqində, əsasən Lənkəran, Astara, Lerik, Masallı rayonların­da və Bakı, Sumqayıt şəhərlərində yaşayırlar. 2009-cu il aprelin 13-22-də keçirilmiş siya­hıyalmanın nəticələrinə görə Azərbaycanda talışların sayı 112 min nəfər təşkil edir. Lakin bəzi tədqiqatçılar və yerli əhali hesab edir ki, talış dilinin və etnik mədəniyyətinin daşıyı­cılarının sayı bu rəqəmdən çoxdur. İstənilən halda, Azərbaycanda talışların sıxışdırılma­sından, onların hansısa hüquqlarının pozul­masından söhbət gedə bilməz. Azərbaycan vətəndaşlarının malik olduqları hüquqlar ta­lış xalqına da məxsusdur. Onların seçib-seçil­mək hüquqları var. Qanunverici və icraedici orqanlarda, məhkəmə sistemində təmsil olu­nurlar. Talışların öz dillərini, adət-ənənələrini inkişaf etdirmək üçün heç bir maneə yoxdur.

Talış xalqı ilə Azərbaycan xalqı bir-birinə elə qaynayıb-qarışıb ki, necə deyərlər, ətlə dırnaq kimi bir-birindən ayrılmazdır. Bu iki xalq arasında güclü qohumluq əlaqələri qu­rulub. Qarışıq nikahların sayı-hesabı yoxdur.

Azərbaycan həm də talışların Vətənidir. Talışlar özlərini Azərbaycansız təsəvvür et­mirlər. Onların mütləq əksəriyyəti də məhz bu cür düşünür. İstər birinci, istərsə də ikinci Qarabağ müharibəsində talış xalqının min­lərlə nümayəndəsi qəhrəmancasına döyüşüb. Onların bir çoxu şəhidlik zirvəsinə ucalıb. Bu mənada İranın özünü talış xalqının canıyana­nı kimi göstərmək istəyi kənardan çox qey­ri-səmimi təsir bağışlayır.

Bundan əlavə, İran dönüb öz daxilində­ki milli azlıqların vəziyyətinə baxsa, daha yaxşı olardı. İran da Azərbaycan kimi çox­millətli dövlətdir. Lakin əhalinin etnik tər­kibi haqqında rəsmi məlumat yoxdur. Eyni zamanda, iki ölkədəki xalqların durumunu müqayisə etmək belə mümkün deyil. Təsadü­fi deyil ki, İran, haqlı olaraq “xalqlar həb­sxanası” adlandırılır. Ölkə əhalisinin, az qala, yarısını azərbaycanlılar təşkil etsələr də, on­ların təməl insan hüquqları, o cümlədən, öz dillərində yazıb-oxumaq hüququ tanınmır. Eyni sözləri kürdlər, ərəblər, bəluclar, türk­mənlər və digərləri haqqında da demək müm­kündür. Yalnız saylarına görə ikinci olan fars toplumu üstün mövqedədir. Bununla yanaşı, İranda dini zəmində də dözümsüzlük möv­cuddur. Təsadüfi deyil ki, İran beynəlxalq hüquq-müdafiə təşkilatlarının hesabatlarında insan hüquqlarının vəziyyətinə görə, ən aşağı yerlərdə qərarlaşır. Bu mənada, İran hakimiy­yəti öz ayıbına kor olsa, daha yaxşı olardı.

Mövzu üzrə söhbətləşdiyimiz İslam Əməkdaşlığı Təşkilatına üzv Dövlətlərin Jurnalistləri Assosiasiyası İctimai Birliyi­nin sədri, Əməkdar jurnalist Fazil Abba­sov bildirdi ki, İranda talışlarla bağlı tədbi­rin keçirilməsi ilk dəfə deyil. Beş-altı il öncə keçirilən belə tədbirlərin birində qondarma “TMR”in başçısı Ə.Hümbətov özü də iştirak etmişdi: “Həmin tədbir talış xalqının tarixi və mədəniyyətinə həsr olunmuş simpozium idi. Talış xalqının mədəniyyəti Azərbaycan mədəniyyəti ilə qaynayıb-qarışıb. Talışların Azərbaycansız yaşaması mümkünsüzdür. Onlar özləri də bunu deyirlər. İranda isə ta­lışlar çox sıxışdırılır. Ancaq İran hakimiyyəti Azərbaycandakı talışlardan ölkəmizə qarşı is­tifadə etməyə çalışır. İranın buradakı məqsə­di siyasidir. Onların məqsədi talış toplumu üçün necə deyərlər, gün ağlamaq deyil”.

F.Abbasov qeyd etdi ki, sözügedən tədbir İran hökumətinin razılığı olmadan keçirilə bilməzdi. Onun sözlərinə görə, məlum təd­birin keçirilməsi Azərbaycana təzyiq vasitəsi kimi düşünülüb.

Siyasi şərhçi Asif Nərimanlı isə bildir­di ki, Azərbaycana qarşı “erməni kartı”ndan istifadə edən İran indi də etnik-milli zəmin­də sabitliyi pozmaq planını işə salmağa cəhd edir: “Martın 10-da Rəşt şəhərində keçirilən konfrans bunun əyani nümunəsidir. Konfrans Azərbaycanın parçalanması ideyasının açıq şəkildə dəstəklənməsidir. Konfransın əsas təşkilatçısı Əhməd Kazemi Boris Talışınski­ni “şimali talışıstanın “mərhum prezidenti” general Ələkrəm Hümbətzadənin varisi” ad­landırıb. Burada “şimali talışıstan” dedikdə Azərbaycan ərazisi nəzərdə tutulur və Vətən xaini kimi ölkədən qovulan Hümbətovun ya­ratdığı qondarma “talış muğan respublikası”­nın mövcudluğunu müdafiə edirlər. Konfrans və orada səslənən iddialar İranın münasibət­lərin normallaşmasında səmimi olmadığını, bir əlini uzadan zaman, digəri ilə ayağımı­zın altını qazmağa çalışdığını isbat edir. Və şübhəsiz ki, Boris Talışıniski kimi xainlərə dəstək verən, Azərbaycanı bölməyə, parça­lamağa hesablanmış belə konfransları təşkil edən də İran dövlətinin özüdür”.

Onu da qeyd edək ki, İran hökumətinin Azərbaycanda milli və dini zəmində gərgin­lik yaratmaq cəhdlərinin davamı kimi martın 12-də Tehran Universitetində daha bir tədbir keçirilib. Tədbir İranın Beynəlxalq Ali Araş­dırmalar Mərkəzinin Tehran Universitetinin İranşünaslıq Mərkəzi ilə əməkdaşlığı çərçi­vəsində baş tutub. Tədbirlə bağlı yayılan elan və afişada yenidən Azərbaycanın adı təhrif edilərək “Bakı respublikasında və xaricdə ya­şayan talışların ictimai və mədəni vəziyyəti” sözləri yazılıb. Bu konfrans İranın Azərbay­canın daxili işlərinə qarışmaq cəhdlərindən əl çəkməyəcəyini bir daha göstərir. Ancaq rəs­mi Tehran bilməlidir ki, belə əməllərlə Azər­baycanda milli və dini zəmində formalaşmış möhkəm həmrəyliyi poza bilməyəcək. İra­nın əməlləri isə “bumeranq effekti” verərək, onun özünə qayıdacaq.

Səxavət HƏMİD
XQ