Dördtərəfli görüşün keçirilməsi təklifi region dövlətlərinin və
xalqlarının mənafeyinə uyğundur

Regionda hər zaman sülh və əmin-amanlıq istəyən, Mustafa Kamal Atatürkün “Yurdda sülh, cahanda sülh” prinsipinə uyğun siyasət yürüdən Türkiyə Cümhuriyyəti, onun Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan yeni təşəbbüs irəli sürüb. O, Qarabağ məsələsi ilə bağlı Azərbaycan, Türkiyə, Ermənistan və Rusiya liderləri səviyyəsində dördtərəfli görüşün keçirilməsini təklif edib.

Cənab Ərdoğan bu barədə sent­yabrın 16-da BMT Baş Assambleya­sının sessiyasında iştirak etmək üçün Nyu-Yorka yola düşməzdən öncə İs­tanbulda keçirdiyi mətbuat konfran­sında deyib: “Bəli, əvvəllər nəzərdə tutulduğu kimi, üçtərəfli formatda görüş keçirilməsi bizim prioritetimizdir. Amma biz, həmçinin dördtərəfli formatda gö­rüşməyi təklif etdik. Bu təklifi çatdırdıq. Yəni mən özüm, Rusiya Prezidenti Vladimir Putin, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistan baş naziri Nikol Paşinyan. Mən dedim ki, gəlin gö­rüşək, atılacaq addımları birlikdə mü­zakirə edək. Amma indiyədək bu təklifə müsbət və ya mənfi cavab almamışıq. Biz bu məsələni daha sonra Prezident İlham Əliyevlə müzakirə edəcəyik və hadisələri diqqətlə izləyəcəyik”.

Qeyd edək ki, sentyabrın 11-də Türkiyə Prezidenti ilə Ermənistan baş naziri arasında telefon danışığı olmuşdu. Telefon danışığı zamanı Türkiyə–Ermənistan münasibətləri və regional məsələlər müzakirə edilmişdi. Türkiyə Cümhuriyyəti cumhurbaşqanlığı­nın kommunikasiya müdirliyinin bununla bağlı yaydığı məlumatda qeyd olunurdu ki, görüşdə Türkiyə–Ermənistan münasibətləri və regional məsələlər müzakirə edilib. Gö­rüş zamanı iki lider regionda daimi sülh və sabitliyin bərqərar olmasının region ölkələ­rinin inkişafına və rifahına töhfə verəcəyini vurğulayıb və bu istiqamətdə diplomatik səyləri davam etdirəcəklərini bildiriblər.

Qeyd etdiyimiz kimi, Türkiyə regionda hər zaman sülh və sabitliyin tərəfdarı olub. Ankaranın siyasətinin qayəsində bu daya­nır. Eyni zamanda, Türkiyə Azərbaycanın təşəbbüslərini də dəstəkləyib. Bunun ən bariz nümunəsi Vətən müharibəsindən son­ra ölkəmizin irəli sürdüyü 3+3 formatının (Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan, İran, Rusiya, Türkiyə) dəstəklənməsini göstər­mək olar. Bu, Cənubi Qafqazda uzunmüd­dətli sülhün və təhlükəsizliyin yaradılması, onun qorunub-saxlanması və çoxtərəfli əməkdaşlıq əsasında iqtisadi inkişafa nail olunması üçün yeni unikal əməkdaşlıq platforması idi. Rusiya Prezidenti Vladimir Putin bu təşəbbüsü birmənalı şəkildə dəstək­ləməklə Moskvanın öz geosiyasi və geoiq­tisadi maraqlarını Ermənistanın təcavüzkar siyasətinin girovuna çevirmək istəmədiyini nümayiş etdirmişdi. Regionda öz maraq­larını qoruyub saxlamağa çalışan Tehran da belə səmərəli təklifi dəstəkləyərək, çoxtərəfli əməkdaşlığın İrana verə biləcəyi dividendlərin səviyyəsini düzgün qiymət­ləndirmişdi. Təəssüf ki, Gürcüstan–Rusiya münasibətlərində mövcud olan problemlər, həmçinin İranın ölkəmizə qarşı yürütdüyü qeyri-dost siyasət bu platformada əməkdaş­lıq imkanlarını minimuma endirdi. Ancaq region ölkələri arasında əməkdaşlıq tarixi zərurətdir.

Vaxtilə İngiltərə və Fransa yüzillik mü­haribə aparıblar. “Qoca qitə” XX əsrdə iki dünya müharibəsinin əsas savaş meydanı oldu. Sonra Avropa ölkələri müharibələrin problemlərin həllinin çıxış yolu olmadığını anladılar. Belçika, Almaniya Federativ Res­publikası, Niderland, Lüksemburq, Fransa və İtaliya 1951-ci ildə sonradan genişlən­məklə Avropa İttifaqına çevrilən Avropa Kömür və Polad Birliyini yaratdılar. Mü­haribədən çıxmış Cənubi Qafqazı da məhz belə bir tale gözləməlidir. Ermənistan özü­nün destruktiv mövqeyindən əl çəkməli, İran qeyri-dost davranışdan geri durmalı və Cənubi Qafqazın çiçəklənən regiona çev­rilməsinə əngəl olmamalıdırlar. Azərbay­canın irəli sürdüyü 3+3 formatının, habelə Türkiyə Prezidentinin dördtərəfli formatda görüş keçirilməsi təklifinin mahiyyətində də bu dayanır.

ABŞ-ın qurucularından olan Benjamin Franklinin Böyük Britaniya ilə sülh müqa­viləsi imzalandıqdan sonra dediyi sözlər bu gün də aktualdır: “Yaxşı müharibə və pis sülh heç vaxt olmayıb. Sülh hər zaman ən yaxşı seçimdir, millətlərin sərbəst inkişafı üçün tamamilə ideal bir vəziyyətdir”. Bəli, indi Türkiyə və Azərbaycanda da regionda sülhün əldə olunması istiqamətində səylər göstərirlər. Bu məqsədlə müxtəlif təşəbbüs­lərlə çıxış edirlər. Ümumən, müzakirə hər zaman yaxşılığın əlamətidir. İnsanlar susdu­ğu zaman silahlar “dilə” gəlir. Müzakirələ­rin aparılması mümkün toqquşmaların qar­şısının alınması deməkdir. Cənab Ərdoğanın təşəbbüsünə bu nöqteyi-nəzərdən yanaşıl­malı və Ermənistan rəhbəri orada iştirakdan imtina etməməlidir.

Bundan əlavə, region ölkələri öz prob­lemlərini özləri həll etməlidir. Fransanın timsalında kənardan moderatorluq etməyə çalışanlar regionda sülhdə bizim qədər ma­raqlı ola bilməzlər. Rəsmi Paris Ermənistanı qızışdıraraq, açıq-aşkar destruktiv rol oyna­yır. Təəssüf ki, son vaxtlar ABŞ-də da ona qoşulanlar tapılıb. Bu baxımdan cənab Ər­doğanın təklifinin müsbət olduğu göz önün­dədir. Əgər rəsmi İrəvan suları bulandırmaq istəmirsə, sülhdə səmimidirsə, bu həqiqəti anlamalıdır.

***

Bu istiqamətdə fikirlərini “Xalq qəzeti” ilə bölüşən Türkiyənin Azərbaycandakı sabiq hərbi attaşesi, ehtiyatda olan gene­ral-mayor Yücel Karauz bildirib ki, 2023-cü il sentyabrın 10-da Azərbaycanın Vətən müharibəsindəki qələbəsinin və üçtərəfli bəyanatın imzalanmasının 34 ayı tamam oldu. Onun sözlərinə görə, ötən 34 ayda Azərbaycan sülhə, diplomatiyaya, insanlığa, mərhəmətə uyğun olaraq qalib dövlət kimi, məsələnin tənzimlənməsi üçün Türkiyə ilə əl-ələ verərək, bütün mümkün təşəbbüsləri edib: “Fəqət ötən 34 ay ərzində məsələ daha dolaşıq, daha çox ölkənin və beynəlxalq təş­kilatın cəlb olunduğu hala gəlib. Bu vəziy­yətdə məsələnin həlli mümkün görünmür. Çünki çoxtərəfli problemin həlli mümkün deyil. Hər dövlət özünün imperialist mənafe­yini və mənfəətini güdüb siyasət yürüdərək məsələyə yanaşır. Burada nə erməniləri, nə də Ermənistanı düşünürlər. Burada yeganə məqsəd yüz illərdir yeritdikləri siyasətin da­vamı olaraq, status-kvonu saxlamaqdır”.

Y.Karauz deyib ki, buna görə də Tür­kiyə Prezidentinin dördtərəfli platformada görüş keçirilməsi, məsələni tezliklə həll etmək üçün yeni təşəbbüslə çıxış etmə­si doğru-düzgün çıxış yoludur: “Təbii ki, şəxsi mənfəətlərinə görə, bu varianta qarşı çıxan region və regiondan kənar dövlətlər, qruplar olacaq. İlk növbədə, ABŞ buna qarşı çıxacaq. Vaşinqton İrəvanla birgə keçirdiyi hərbi təlimlərlə Cənubi Qafqazda möhkəm­lənməyə doğru daha bir addım atıb. İndi burada mövcudluğunu daimi hala gətirməyə çalışır. Burada da ABŞ-nin marağı Ermənis­tan və ermənilər deyil, Rusiyanı cənubdan necə deyərlər, mühasirəyə almaq, Moskvanı narahat edəcək vəziyyət yaratmaq və sonra­kı həmlələri üçün strateji üstünlüyü təmin etməkdir. Fransa ermənipərəst dövlət kimi özünü dünyanın sahibi zənn edir. İkinci Dünya müharibəsindən sonra yaradılan BMT Təhlükəsizlik Şurasının 5 daimi üzvü qalan 185 ölkəni dövlət hesab etmir. Fransa Avropa İttifaqında da belə düşüncələrin ya­ranmasına yol açıb”.

Müsahibimiz hesab edir ki, digər ən önəmli faktorlardan biri də İrandır. Onun fikrincə, Tehran bu platformaya çox şiddətli reaksiya göstərəcək: “İrandan verilən açıq­lamalar, Azərbaycan torpaqlarının işğalda olduğu 30 ilə yaxın vaxt ərzində, həmçinin işğaldan sonra ədalətsiz mövqe nümayiş et­dirdiyi, əl altından işlər gördüyü ortadadır. Dolayısı ilə İran dördtərəfli platformanın uğursuz olması üçün əlindən gələn hər cür fəaliyyəti göstərəcək”.

Ehtiyatda olan general-mayor hesab edir ki, əslində, ən düzgün çıxış yolu Azərbay­can və Ermənistanın aralarındakı problemi beynəlxalq hüquq çərçivəsində Türkiyə və Rusiyanın vasitəçiliyi ilə ədalətli şəkildə həll etməsi, davamlı sülh əldə etmələridir: “Bunun olmayacağı, üçtərəfli saziş yerinə yetirilməyəcəyi təqdirdə, təbii ki, Azərbay­canın səbrinin bir həddi var. Ondan sonra Azərbaycan öz məsələsini özü həll edəcək. Burada itirən Ermənistan və erməni xalqı olacaq. Çünki səfalət, pərişanlıq, əhalinin sayının azalması, orduya getmək istəməyən və Laçın yolu ilə Qarabağı tərk edən gənc erməni gənclərinin ruhunu çox yaxşı ifadə edir”.

Yücel Karauz Ərdoğanın Nyu-Yorkdan qayıtmasından sonra dördtərəfli platformada görüşün keçirilməsi üçün diplomatik fəallı­ğın artacağını düşünür: “Türkiyə hər zaman olduğu kimi, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü­nü müdafiə etməkdə, qardaş ölkənin haqq və mənfəətləri haradadırsa, orada dayanmaqda davam edəcək”.

***

Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin rəhbəri Fərid Şəfiyev isə qəze­timizə açıqlamasında deyib: “Türkiyə Pre­zidentinin təklifi ondan irəli gəlir ki, region ölkələri öz talelərini məhz özləri həll etmə­lidirlər. Paşinyan bu yaxınlarda Ərdoğana zəng etmişdi. O, çox güman ki, Türkiyə li­derindən proseslərə təsir göstərməyi xahiş edib. Məncə, dördtərəfli görüşün keçirilməsi təklifi buradan irəli gəlib. Eyni zamanda Ərdoğan daha sonra Rusiya barədə danı­şıb. Reallıq bundan ibarətdir ki, Rusiyanın sülhməramlı qüvvələri Qarabağda yerləşib. Rusiyasız burada nəyisə müzakirə etmək bir qədər çətindir”.

F.Şəfiyev qeyd edib ki, Azərbaycanın Qərb ölkələrinin prosesə töhfəsini qəbul et­mədiyini demək mümkün deyil: “Biz Şarl Mişellə, ABŞ ilə çox sıx işləmişik. Vaşinq­tondan Yuri Kimin verdiyi son bəyanat isə göstərir ki, onlar daha çox Ermənistanın mövqeyini dəstəkləyirlər. Senatda olan çıxış­lar, xüsusilə birtərəfli ittihamlar ABŞ-nin neytral vasitəçiliyini şübhə altına alır”.

Qeyd edək ki, sentyabrın 17-də İrəvan­da jurnalistlərin suallarını cavablandıran Ni­kol Paşinyan Ərdoğanın dördtərəfli görüşlə bağlı təşəbbüsünə münasibət bildirərkən, məsələnin mürəkkəb olduğunu deyib. Fə­rid Şəfiyev buna əsaslanaraq güman edir ki, Paşinyan dördtərəfli görüşün keçirilməsində maraqlı deyil: “Ermənistan baş naziri Rusi­ya ilə görüşmək istəmir. Hər halda ermənilər müəyyən dərəcədə şou göstərirlər ki, onla­rın Rusiya ilə əlaqələri pozulub və Qərbin müdaxiləsinə ehtiyac var. Ona görə də mən Paşinyanın dördtərəfli görüş formatını qəbul edəcəyinə şübhə ilə yanaşıram”.

Türkiyə Prezidentinin təklifinə Moskva Dövlət Beynəlxalq Əlaqələr İnstitutunun Avro-Atlantika Təhlükəsizliyi Mərkəzinin aparıcı elmi işçisi Sergey Markedonov da münasibət bildirib. O, özünün teleqram ka­nalında yazıb: “Bu gün vəziyyət fərqlidir. Ermənistan zəifdir və ruhdan düşüb, Qərb və Rusiya Qarabağ uğrunda Dnestryanı və ya Abxaziyadan az rəqabət aparırlar. Amma eyni zamanda, Moskva Ankaradan və Azər­baycan–Türkiyə tandemindən 2022-ci ilə nisbətən daha çox asılıdır. Deyək ki, siya­si-iqtisadi mənada Türkiyənin fikri bir-iki il əvvəlkinə nisbətən daha çox nəzərə alınma­lıdır. Qərbin Rusiyasız Qafqaza həqiqətən ehtiyacı var, lakin Vaşinqton və Brüssel Qafqazı NATO-dakı müttəfiqləri olan Tür­kiyəyə vermək də istəmirlər”.

Rusiyalı analitik qeyd edib ki, əvvəllər Qarabağla bağlı danışıqların eksklüziv for­matı var idi. Rusiya bu formatda (Minsk qrupu nəzərdə tutulur-S.H.) təmsil olunur­du. Bu gün isə Rusiya öz eksklüzivliyini bö­yük ölçüdə itirib. Markedonovun fikrincə, bütün bunlar Türkiyənin xeyrinə oynayır və bu şəraitdən istifadə etməmək Ankara üçün günah olardı.

Səxavət HƏMİD
XQ