Yaşadığımız hər gün bizi Turan birliyinin tam gerçəkləşəcəyi vaxta yaxınlaşdırır. Bu bayraq idealın həyata keçməsinə gedən yol öncəliklə türkcəmizin, azərbaycanca da daxil olmaqla, bütün qol-budaqları arasında tam anlaşıqlılığının təmin edilməsindən keçir. Burda isə ən zəruri amillərdən biri türk dil, ləhcə və şivələrinə məxsus sözlərin ortaq olaraq işlənməsidir.

Bu baxımdan türkcələra­rası ortaq kəlmələrdən ibarət lüğətlərin, müqayisəli söz­lüklərin yayımlanması, eyni zamanda türk dillərindəki ləhcə-şivə elementlərinin də paylaşılması gərəkdir. Təəs­süf ki, bu çərçivədə nəşrlər yox dərəcəsindədir. Bu prob­lemi göz önündə tutaraq, İs­tanbulda Türkiyə türkcəsində yeni nəşr edilmiş "Gürcüstan­dan Azərbaycana ağız sözlü­yü: Borçalı, Qazax, Ağstafa, Tovuz, Gədəbəy, Şəmkir və Gəncə" kitabının çapı təqdirə­layiqdir. Azərbaycan Diaspo­ra Dəstək Fondunun maliyyə dəstəyi ilə 440 səhifədə nəfis bir tərtibatla yayımlanmış bu əsərin müəllifləri Türkiyə­nin Qars Kafkas Universiteti Azərbaycan Türkcəsi və Ədə­biyyatı kafedrasının müəllimi dosent Afina Barmanbay ilə Azərbaycanın Filoloji Araş­dırmalar və Dil Monitorinqi Mərkəzinin sədri Vasif Sadıq­lıdır.

Əvvəlcə vurğulayaq ki, ki­tabın adında "sözlük" ifadəsi olsa da, toplu sözlük meyar­larını aşıb və elmi tədqiqat, monoqrafik əsər məzmunun­dadır. Burada sözlüklərdə alışdığımız ifadələr sadəcə yan-yana düzülməyib, lek­semlər üzərində dəqiq in­cələmələr aparılıb, müqayisə­li dialektologiya müstəvisində gərəkli qənaətlərə varılıb.

Azərbaycanın Qərbində bir-biri ilə qonşu bölgələrinin və Borçalının ləhcə sözlə­ri, ləhcə–şivə ülfəti ilk dəfə bu araşdırmada təsnifləndi­rilərək, günlük yaşam, məişət səviyyəsindən elmi sistemə yüksəldilib. İzahlı və örnəkli toplama səciyyəli lüğətdə di­gər türk boylarına aid çoxlu sözlər də yer alıb. Kitab aid olduğu elm sahəsində boşlu­ğu dolduracaq faydalı mən­bədir.

Əsərdə öncə Azərbaycan dialektologiyası üzrə mövcud araşdırmalardan bəhs edilir, sonra sözügedən bölgələrdə fəal işlənən ləhcə-şivə söz­lərinə Türkiyənin Ərzurum, Qars, Ərdahan, İğdır vilayət­lərinin şivələrində də ağırlıqlı olaraq rast gəlindiyi göstərilir. Bəzi sözlərin səs tərkibi baxı­mından Anadolu türkcəsində­ki, həmçinin digər türk boy­larının dillərindəki kəlmələrlə ekvivalent olsa da, fərqli an­lamlarda işləndiyi göstərilir. 

Ləhcə-şivə sözləri haqqın­da izahlar lüğətdən istifadədə oxucuya bələdçilik edir. Böl­gələrə məxsus 6 min civa­rında ləhcə-şivə lekseminə yer verilib. Bölgələrin məkan durumuna bağlı xəritələr və coğrafi-sosial məzmunlu mə­lumatlar da Türkiyə oxucusu üçün vacib bilgilərdir. Araşdır­maya cəlb edilən dialektoloji materiallar kültür və folkloru, tarix və etnoqrafiyanı, siyasət və sosial həyatı, flora və fa­unanı, əkinçilik və heyvan­darlığı, digər yaşam-məslək sahələrini əhatə edir. Azər­baycan əlifbasıyla yazılan ləhcə-şivə leksemlərinin izahı Türkiyə türkcəsində verilərək, örnək cümlələrlə anlaşılması dəstəklənir.

Monoqrafiyanın maraq doğuran elmi məziyyətlərin­dən biri də ləhcə-şivə vahid­lərinin fonetik və qrammatik xüsusiyyətlərinin aydın şəkil­də müəyyənləşdirilməsi üçün bu izahatın hər bölgəyə aid seçmə folklor mətnləri ilə ta­mamlanmasıdır. 

Azərbaycanın Qərb böl­gələri ilə Gürcüstan hüdudla­rında özlərinə qarapapaqlar da deyən Borçalı azərbay­canlılarının yığcam və çox­luq halında məskunlaşdıqları bölgənin bir müstəvidə elmi araşdırmaya alınması diqqət çəkir. Gerçəkdən, Borçalı əhli ana dilini saf və paklıqla yaşadan, zəngin mədəniyyət xəzinəsinə, həmçinin dadlı danışıq tərzinə malik özəlliyi olan bir toplumdur. Borçalı di­alekti bir yandan Azərbayca­nın Qərb ellərinin ləhcəsiylə, digər yandan da Anadolunun Ərzurum–Çıldırarası yörələri­nin dialektləri ilə yaxınlıq, bir bütünlük sərgiləməkdədir.

Bu baxımdan kitab stra­teji əhəmiyyətli elmi tədqiqat kimi də qiymətlidir. Vətəndən qıraqda qalan Borçalı azər­baycanlılarının Gəncə ötəsi yurdlarla etnik, dil, ləhcə va­hidliyini ortaya qoyan bu mo­noqrafiya elmi önəmi ilə ya­naşı, böyük milli mənafelərə də xidmət edir. Xəritələr kağız üzərində cızılır, könlü, ruhu isə bölmək mümkünsüzdür. 

Əsərin daha bir önəmi xü­sus nəşrin Türkiyədə Anadolu türkcəsində çapıdır. Kitabı ərsəyə gətirmiş yetkin alimlər çox gərəkli bir elmi çalışma­ya imza atıblar, eyni zamanda türklük adına, türk birliyi idealı adına şərəfli təşəbbüs örnəyi göstəriblər. 

Sözlükdəki şivə ünsürləri­nin mühüm qismi sinədəftər­lərdən toplanıb. Onu da qeyd edək ki, kitabın müəllifləri araşdırma aparılan bölgələ­rin dialektolojik mənzərəsinə bilavasitə yaxından bələdliliyi olan kəslərdir. Belə ki, Afina Məmmədli Barmanbay Bor­çalı kökənlidir, mərhum ədə­biyyatşünas professor, şair Əflatun Saraçlının qızıdır. Va­sif Sadıqlı isə Qazax–Ağstafa bölgəsindəndir. Onların sahə çalışmaları sayəsində zəngin qaynaqları əldə edərək təsni­fatlandırması kitabın ərsəyə gəlməsinə böyük təkan verib. 

Nəhayət, kitabın re­daktorluğunu tanınmış dil­çi alim, professor Qəzənfər Kazımovla müştərək ger­çəkləşdirməyimizdən böyük məmnunluqla, müəlliflərə – Afina xanıma və Vasif müəllimə bu qeyrət işinə görə böyük minnətdarlıq edirik. 

Şurəddin MƏMMƏDLİ,
Türkiyə Ərdahan Universitetinin kafedra müdiri, professor