Dünən Türkiyə üçün tarixi bir gün idi. Qara dənizin qardaş ölkəyə aid sektorunun “Sakarya” yatağından təbii qazın tədarükünə başlandı. Bu münasibətlə keçirilən mərasimdə məşəl alovlandırıldı. Bundan sonra isə qaz Türkiyənin BOTAŞ dövlət şirkətinin emal müəssisəsinə yönəldildi. 

Qeyd edək ki, Türkiyə Qara dənizdə açıq qaz ehtiyatlarının ümumi həcmini 540 milyard kubmetr səviyyəsində qiy­mətləndirir. Bunun 400 milyard kubmetri Sakarya əyaləti sahillərinin yaxınlığında 2020-ci ildə kəşf olunan eyniadlı yatağın payına düşür. Yatağın işlənməsinin birinci fazası çərçivəsində gündə 10 milyon və ya ildə 3,4–4 milyard kubmetr həcmində hasilat planlaşdırılır. 

Mütəxəssislərin fikrincə, 2027–2028-ci illərə qədər qazın gündəlik hasilat həc­mi 40 milyon kubmetr təşkil etməlidir, illik həcmlərin isə 15 milyard kubmetrə çataca­ğı gözlənilir. Plana əsasən, hasilat 2026-cı ilə qədər ən pik nöqtəsinə çatmalıdır.

Yeri gəlmişkən, Türkiyə hökuməti keçən il “Sakarya” yatağından qazın tə­darükünün mart ayından başlayacağını bildirmişdi. Lakin cari ilin mart ayının əv­vəllərində Türkiyənin energetika naziri Fatih Dönməz həmin yataqdan qazın tə­darükünün aprelin sonunadək başlayaca­ğını açıqlamışdı. O, tədarükün gecikməsi­ni fevralda ölkədə baş verən zəlzələlərlə əlaqələndirmişdi. “Biz plana əməl etdik, lakin zəlzələlərə görə müəyyən gecik­mələr oldu. Aprelin sonuna qədər istehlak­çılara qazın verilməsinə başlamağı plan­laşdırırıq. Vətəndaşlarımıza verdiyimiz sözə əməl edəcəyik”, – deyə F. Dönməz vurğulamışdı. 

“Sakarya” yatağından qaz tədarükü ilə bağlı onu deyək ki, bu “mavi yanacaq” po­tensialı qardaş ölkənin enerji təhlükəsizli­yində önəmli rol oynayacaq. Xatırladaq ki, indiyədək Türkiyənin yalnız beş şəhər və 57 yaşayış məntəqəsi təbii qazla təchiz olunub. Hazırda qardaş ölkədə 81 şəhər mərkəzi və 669 yaşayış məntəqəsində vətəndaşlar təbii qazdan faydalanırlar. 

Xatırladaq ki, “mavi yanacağ”ın mayın ilk həftəsində əhaliyə veriləcəyi nəzərdə tutulub. Burada bir məqama da toxunmaq istərdik. Bu da Türkiyədə qaz habının ya­radılması ilə bağlıdır. Belə bir məsələdən bəhs etməzdən əvvəl qeyd edək ki, Av­ropanın illik qaz istehlakının 510 milyard kubmetr olduğu deyilir. Eyni zamanda, Rusiya Ukrayna ilə müharibəyə başla­yana qədər bu həcmin 170-180 milyard kubmetrinin bir neçə boru xətti ilə təmin edildiyi, hazırda isə onlardan yalnız biri­nin – müharibə üzündən qaz nəqli həc­minin çox aşağı düşdüyü Ukraynadan keçən xəttin işlək vəziyyətdə saxlanıldığı bildirilir. 

Təbii ki, belə bir halda Avropa üçün qazla bağlı əsas tədarük məsələsində ən səmərəli variant Türkiyədə qaz qov­şağı yaradılması layihəsidir. Bu məqam­da “Türk axını”, TANAP və TAP, İrandan qardaş ölkəyə çəkilən “İTE” boru xətləri də, necə deyərlər, köməyə çatır. Ekspert­lərin fikrincə, Türkiyə bütün boru xətləri­nin tam həcmdə işlədiyi təqdirdə Rusiya, Azərbaycan və İrandan 90-100 milyard kubmetr qaz ala bilər. Bu isə Türkiyənin böyük qaz qovşağına çevirilməsini şərt­ləndirir. 

Türkiyədə qaz qovşağının yaradılma­sı Azərbaycan üçün də mühüm önəm da­şıyır. Bu, ilk növbədə, ölkəmizin artan qaz həcmlərini satması üçün əlverişlidir. Digər tərəfdən də Türkiyə TANAP və Bakı-Tif­lis-Ərzurum kəmərləri ilə respublikamız­dan qaz alır. Hər iki ölkə arasında qaz ticarəti qarşılıqlı anlaşma və güzəştlər şə­raitində həyata keçirilir. Avropa İttifaqının Azərbaycan qazına ehtiyacının yüksək olması TANAP-ın ötürücülük gücünün 30 milyard kubmetrə qədər artırılması üçün əlverişli şərtlər formalaşdırır. Bundan əlavə, Azərbaycan qazını Türkiyə-Yu­nanıstan sərhədindən İtaliyaya daşıyan TAP-ın genişləndirilməsini də şərtləndirir.

Eyyub KƏRİMLİ,
iqtisadçı-ekspert

Son illər Türkiyə dünyanın enerji mərkəzlərindən birinə çevrilməkdə­dir. İyirmi ildir ki, bu dövlət neft-qaz, elektrik enerjisi, ümumiyyətlə, ener­ji sektorunda çox ciddi nailiyyətlər əldə edir.

Qardaş ölkə nüfuzunu artırmaq və enerji təhlükəsizliyini təmin et­mək, həmçinin digər dövlətlərdən enerji asılılığını azaltmaq üçün Qara dənizdə fəal neft-qaz axtarışlarını davam etdirir.

“Türkiyə Petrolları Anonim Ortaq­lığı” (TPAO) şirkəti tərəfindən Qara dənizin ultradərinliyində aparılan kəşfiyyat işlərində indiyədək ümu­milikdə 540 milyard kubmetr təbii qaz aşkar edilib. Türkiyənin Sakarya Qaz Sahəsinin İnkişafı Layihəsi də­niz altında qurulacaq təbii qaz hasi­lat sistemi, Filyos sahilində yaradı­lacaq emal qurğusu və bu iki bloku birləşdirəcək boru kəmərlərindən ibarətdir. Belə ki, Filyosda yerləşən təbii qaz emalı müəssisəsinə ilk tə­bii qazın verilməsi də bu ilə planlaş­dırılır. Hazırda son məlumat olaraq TPAO Qara dənizdəki “Sakarya” qaz yatağındakı “Türkali-2” kəşfiyyat quyusunda üçüncü rezerv səviyyə­sində keçirdiyi axın testinin uğurla tamamlandığını açıqlayıb.

Qeyd etmək istərdim ki, Tür­kiyənin enerji ehtiyatları, ümumiy­yətlə, karbohidrogen ehtiyatları ha­zırkı məlum ehtiyatlardan dəfələrlə çoxdur. Belə ki, Qara dənizdə kəşf edilmiş ümumilikdə 540 milyard ku­bmetrlik təbii qaz ehtiyatı da ora­da olan real göstəricidən ən azı iki dəfəyə qədər azdır. Məsələn, Azər­baycanda da yataq olub ki, ehtiyatı ilk öncə 500 milyard kubmetr dəyər­ləndirilib. Amma qısa müddət sonra artıq bir trilyon kubmetri keçməsi təsdiqlənib. Bu, təcrübədə də var. O relyefi nəzərə alsaq, düşünürəm ki, Türkiyənin kifayət qədər geniş po­tensialı ortaya çıxacaq.

Yunanıstan və digər ölkələr tərə­findən Türkiyəyə basqı və təzyiqlərə baxmayaraq, qardaş ölkənin Aralıq dənizində güzəştə getməməsi stra­tegiyası çox doğrudur. Yəni təbii olaraq belə bir strategiyanın qəbulu nəticəsində Türkiyə digər istiqamət­lərdə müəyyən zərərlərlə və itkilərlə üzləşə bilər. Amma Aralıq dənizində Türkiyənin güzəştə getməməsi və bu dənizdə olan ehtiyatlardan fay­dalanması nəticəsində əldə etdiyi mənfəət onun üzləşdiyi zərərdən daha çoxdur. Yəni strateji yanaşma­da Türkiyənin bu mövqeyi birmənalı olaraq dəstəklənməlidir. 

Türkiyənin coğrafi quruluşu və coğrafi yerləşməsi də elə bir koor­dinatlardadır ki, böyük ehtimalla, yaxın olmasa da, orta gələcək üçün bu dövlət bir karbohidrogen ehtiyat­larının habına çevriləcək. 

Türkiyə daxili tələbatı ödəmək­lə yanaşı, enerji sahəsində asılılığa da son qoyacaq. Qeyd edim ki, “Sa­karya” yatağından ilkin mərhələdə gündə 10 milyon kubmetr yanacaq çıxarılacağı, 2028-ci ilə qədər isə bu rəqəmin 40 milyon kubmetrə çata­cağı proqnozlaşdırırlır. “Mavi yana­cağ”a olan tələbatını, demək olar ki, bütünlüklə idxal edən Türkiyə üçün bu layihə çox mühüm önəm daşıyır. 

Yeri gəlmişkən, TPAO şirkətinin prezidenti Melih Han Bilginin fikrin­cə, Türkiyə Qara dənizdəki “Sakar­ya” qaz yatağı sayəsində ilin sonuna qədər tədarükdən asılılığını 15 faiz azaltmağı planlaşdırır: “Birinci mər­hələdə “Sakarya” yatağı idxal qazın­dan asılılığı 15 faiz azaldacaq, bu, ilin sonuna qədər baş verəcək. İkinci mərhələ ilə bu asılılıq 35 faiz təşkil edəcək”. 

Bütün bunlar qardaş dövlətin gə­lirlərinin artmasına xidmət etməklə yanaşı, özünün və Avropanın enerji təhlükəsizliyinin formalaşmasında mövqeyinin daha da genişlənmə­sinə böyük təsir göstərəcək. 

Mirbağır YAQUBZADƏ, “Xalq qəzeti”