Çin ABŞ ilə silahlara nəzarət üzrə məsləhətləşmələri davam etdirməkdən imtina edir. Bu barədə çərşənbə günü Çin Xarici İşlər Nazirliyi məlumat verib və qərarını ABŞ-nin separatçı Tayvanı silahla təmin etməsi və Çin tərəfinin etirazlarına məhəl qoymaması ilə əlaqələndirir. Çin XİN-i vurğulayıb ki, ABŞ Çinin maraqlarına hörmət edərsə, dialoq bərpa olunacaq.
Çin Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Lin Jian Pekində keçirilən brifinqdə bildirib ki, “Son həftələr və aylar ərzində Çinin güclü müqavimətinə və dəfələrlə etirazlarına baxmayaraq, Birləşmiş Ştatlar Tayvan administrasiyasına silah satmaqda davam edib və Çinin əsas maraqlarını və Çin və ABŞ arasında qarşılıqlı etimadı ciddi şəkildə sarsıdan hərəkətlər edib”. Bu, diplomatın fikrincə, silahlara nəzarət üzrə məsləhətləşmələrin davam etdirilməsi üçün heç də uyğun olmayan “siyasi atmosfer” yaradıb.
“Mövcud vəziyyətə görə məsuliyyət Amerika tərəfinin üzərinə düşür” deyən çinli diplomat vurğulayıb ki, “Çin qarşılıqlı hörmət, dinc yanaşı yaşama və qarşılıqlı əlverişli əməkdaşlıq prinsiplərinə uyğun olaraq beynəlxalq silahlara nəzarət məsələlərində ABŞ ilə əlaqə saxlamağa hazırdır”. Lakin Lin Jian, həmçinin açıqlayıb ki, bunun üçün “ABŞ Çinin əsas maraqlarına hörmət etməli və ikitərəfli dialoq və qarşılıqlı fəaliyyət üçün lazımi şərait yaratmalıdır”.
Xatırladaq ki, Çin və ABŞ arasında silahlara nəzarət üzrə məsləhətləşmələrin yeganə son mərhələsi ötən ilin noyabrında Vaşinqtonda keçirilib. Bundan əvvəl tərəflər bu mövzunu yalnız 2018-ci ildə Pekində müzakirə ediblər. Uzun fasilə həm Çin və ABŞ arasında münasibətlərin pisləşməsi, həm də Pekinin bu məsələlərlə bağlı danışıqlara maraq göstərməməsi ilə əlaqələndirilib. Çinlilər həmişə ABŞ-a iki ölkənin nüvə arsenalında böyük fərq olduğunu bildirərək, potensiallar bu və ya digər şəkildə bərabər olduqda istənilən məhdudlaşdırıcı və yoxlama tədbirlərini müzakirə etməyə hazır olacaqlarını vurğulayırlar. Yəni Birləşmiş Ştatlar nüvə ehtiyatlarını azaldarsa, yaxud Çin öz nüvə potensialını artırarsa, o zaman bu müzakirələrə yenidən başlamaq olar.
2024-cü ilə qədər Stokholm Beynəlxalq Sülh Araşdırmaları İnstitutunun (SIPRI) ekspertləri ABŞ-ın arsenalını 5044 nüvə başlığı, Çinin isə 500 nüvə başlığı ilə qiymətləndirirlər. Bununla yanaşı, ekspertlərin fikrincə, Çin hazırda nüvə potensialının əhəmiyyətli dərəcədə modernləşdirilməsi və genişləndirilməsi prosesindədir. Pekinin nüvə ehtiyatının növbəti onillikdə artırmağa davam edəcəyi gözlənilir və bəzi proqnozlara görə, bu müddət ərzində Çin potensial olaraq ən azı Rusiya (5,580) və ya ABŞ kimi qitələrarası ballistik raketlər yerləşdirə bilər. Ancaq Çin nüvə arsenalının həcmini açıqlamır.
Birləşmiş Ştatlar Çini strateji sabitlik üzrə dialoqa cəlb etməkdə maraqlıdır. Hətta ABŞ Rusiyanı Çini müzakirələrə başlamağa inandırmağa çağırsa da, Moskva Pekinə təzyiq göstərməkdən qəti şəkildə imtina edir. Bununla belə, 2023-cü ilin noyabrında iki tərəfin nümayəndələri arasında görüş baş tutmuşdu. ABŞ nümayəndə heyətinə dövlət katibinin köməkçisi Mallori Stüart, Çin nümayəndə heyətinə isə Xarici İşlər Nazirliyinin departamentinin direktoru Sun Xiaobo başçılıq etmişdi. Daha sonra amerikalılar çinlilərə “böhranları idarə etmək və riskləri azaltmaq üçün” tərəflərin qarşılıqlı əlaqədə ola biləcəyi sahələri sadalayan sənəd vermişdilər. Birləşmiş Ştatlar nüvə sahəsində (o cümlədən onun arsenalı, nüvə doktrinası və müdafiə büdcəsi ilə bağlı) Çindən daha çox şəffaflıq göstərməsini istəyir. Amerikalılar ikinci görüşdə öz təkliflərini ətraflı müzakirə etməyə ümid edirdilər, lakin çinlilər uzun müddət buna razı olmadılar. İndi də rəsmən dialoqun davam etdirilməsində maraqlı olmadıqlarını açıq şəkildə bildirdilər.
Əvvəllər Çin Xarici İşlər Nazirliyi dəfələrlə bəyan etmişdi ki, “Tayvan məsələsi Çin-Amerika münasibətlərində ən vacib və həssas məsələdir”. ABŞ və adanın separatçı administrasiyası arasında, o cümlədən hərbi-texniki sahədə əməkdaşlıq Vaşinqtonla Pekin münasibətlərində ən ciddi qıcıqlandırıcı amillərdən biridir. ABŞ səlahiyyətliləri dəfələrlə Tayvanı Çin əyaləti kimi tanıyacaqlarına əmin ediblər. Lakin Pekinin etirazlarına baxmayaraq, ona silah verməkdən də imtina etmirlər. Son aylarda Çin hakimiyyəti Tayvana silah tədarükünə görə Amerikanın bir sıra böyük şirkətlərinə və onların rəhbərlərinə qarşı sanksiyalar tətbiq edib.
Xatırladaq ki, ötən il ABŞ Rusiyaya ilkin şərt olmadan və digər sahələrdə fikir ayrılıqlarından asılı olmayaraq, strateji sabitlik və nüvə riskinin azaldılması üzrə dialoqu bərpa etməyi təklif etmişdi. Rusiya bu təklifi rədd edərək, ABŞ-dan ilk növbədə onu “strateji məğlubiyyət”ə uğratmaq planlarından əl çəkməsini tələb etmişdi. İndiyədək ABŞ belə bir hazırlıq nümayiş etdirməyib. Ona görə də, böyük nüvə dövlətləri arasında münasibətlərin gərgin olması nüvə riskinin azaldılması probleminin yaxın illərdə də həll olunmayacağına dair şübhələri gücləndirir.
S.ELAY
XQ
