Azərbaycanın şimalını işğal edərək bu ərazidə milli dövlətçiliyimizə xitam vermiş çar Rusiyası imperiyasının 1917-ci ildə inqilabi yolla dağıdılması xalqımızın itirilmiş suverenliyini bərpa etmək üçün tarixi şans yaratdı. 1918-ci il mayın 28-də Cümhuriyyətin qurulması ilə Azərbaycan yenidən dövlət müstəqilliyinə qovuşdu. Müstəqillik Azərbaycanın dövlətçilik ənənəsini yeni tarixi şəraitdə davam etdirilməklə yanaşı, bir sıra mühüm başlanğıcların da əsasını qoydu. Dövlətçilik tarixində Respublika dövrü başlandı, onun atributları formalaşdırıldı, dünya birliyi tərəfindən de-yure tanındı. 

Müstəqilliyin ən mühüm yeniliklərin­dən biri isə əyalətləri Rusiya imperiya­sı dövründəki müstəmləkə sistemindən çıxararaq ümumazərbaycan tarixi pro­seslərinə cəlb etməsi, bir sıra məqam­larda həlledici mövqeyə yüksəltməsi oldu. AXC tarixinin nisbətən az öyrənil­miş mövzularından olan müstəqillik və əyalətlər məsələsi ilə bağlı apardığımız tədqiqatın milli hökumətin əyalətlər sis­teminin formalaşmasına həsr edilmiş birinci hissəsini ilk dəfə “Xalq qəzeti”nin oxucularına təqdim edirik.

Xarici tarixşünaslıqda əyalət (pro­vinsiya) anlayışının tarixi və mənası barədə müəyyən tədqiqatlar olsa da, Azərbaycan tarixşünaslığında bu barə­də hələ ki, xüsusi araşdırma yoxdur. Ümumi şəkildə götürüldükdə “əyalət” anlayışı altında bir sıra hallarda oldu­ğu kimi, əsasən, dövlətin inzibati-ərazi vahidləri nəzərdə tutulur. Müasir leksi­konda daha çox region termini işlənir.

Rusiya imperiyası dövründə Şimali Azərbaycanda çoxqatlı əyalət sistemi mövcud olmuşdur. Mərkəzi Tiflis olan Qafqaz imperiyanın paytaxtı Sankt-Pe­terburqa görə əyalət idi. Rusiya geopo­litik sisteminə uyğun olaraq, Zaqafqazi­ya (Cənubi Qafqaz) onun tərkib hissəsi kimi çıxış edirdi. Zaqafqaziya özü qu­berniyalara bölünürdü və bu quberni­yalar da həm imperiyanın mərkəzinə, həm də Tiflisə nisbətdə əyalətləri təşkil edirdi. Quberniyalar isə qəzalara bölü­nürdü və onlar da quberniya mərkəzinə nisbətdə əyalət idi. 

Cümhuriyyətin qurulması ilə döv­lətin paytaxt şəhəri (əvvəlcə Gəncə, sonra Bakı) formalaşdı. İnzibati-ərazi vahidləri paytaxt şəhərlərinə münasi­bətdə yeni status qazandı. Beləliklə, imperiya dövründəki çoxqatlı əyalət sistemi dağıldı və Cümhuriyyət dövrün­də yeni tipli əyalət strukturu meydana gəldi. 

Cümhuriyyətin ərazisi və əhatəsi

Əyalət strukturunun formalaşması üçün ilk öncə dövlətin ərazisi mühüm şərt idi. Cümhuriyyətin ərazisi haqqın­da ilk dəfə İstiqlal bəyannaməsində bəhs edilmişdir. Həmin sənədin 1-ci bəndində qeyd edilirdi ki, “Bu gündən etibarən Azərbaycan xəlqi hakimiyyət həqqinə malik olduğu kibi, Cənub-Şərqi Zaqafqaziyadan ibarət Azərbaycan dəxi kamil-əl-hüquq müstəqil bir döv­lətdir”. Dövlətin ərazisinin müəyyən edilməsinin ilk addımı uğurlu, o dərə­cədə də ağır nəticəli oldu. Azərbaycan Milli Şurası 29 may 1918-ci ildə, bir tərəfdən tarixi həqiqətdən çıxış edərək İrəvanı öz ərazisi kimi təsdiq etdi, di­gər tərəfdən onu ermənilərə verdi. Görünür, bu hadisə ərazi məsələsində Cümhuriyyətin sonrakı fəaliyyətinə də­rin təsir göstərdi. 

Cümhuriyyət hökuməti bu aktdan başlayaraq, dövlətin ərazisinin müəy­yən edilməsi üçün özünəməxsus konseptual yanaşma irəli sürə bildi. Bu, Cümhuriyyət dövrünə aid bir sıra mühüm sənəd və materiallarda təsbit olunub. Bu sırada Ə.M.Topçubaşo­vun Azərbaycanın təşəkkülünə dair özünün yazdığı kimi kiçik risaləsini, Antanta dövlətlərinin İstanbuldakı nü­mayəndələrinə təqdim edilən memo­randumu (1918, noyabr), “Azərbaycan məclisi-Məbusanı təsisi haqqında qa­nunu”, Xarici İşlər Nazirliyinin əmək­daşı F.Şepotyevin məruzəsini (1919, fevral), yenə Topçubaşovun Qafqaz­da Azərbaycan Respublikası (1919) memorandumunu və 1920-ci ilə aid Ünvan-təqvimi qeyd etmək olar. Bu sənəd və materialların xronologiyası, təyinatı və sistemliliyi bu fikri bir daha təsdiq edir. 

Bu konseptual yanaşma ərazinin təsviri ilə kifayətlənmir, eyni zamanda, əsaslandırılmasında kompleks faktor­ların kombinasiyasına istinad edilir­di. Onun ən önəmli cəhətlərindən biri tarixi ənənə ilə birlikdə, öz dövrünün şərtlərini də nəzərə alması idi. Əhali­nin etnik tərkibi və iqtisadi faktorlara da önəm verilirdi. Azərbaycan dövlətinin tərkibinə daxil edilməsi zəruri olan əra­zilərdən bəhs edilərkən orada yaşayan əhalinin öz müqəddəratını təyin etmək hüququna və iqtisadi mənafelərə də geniş yer ayrılırdı. 

Paris sülh konfransındakı Azərbay­can sülh nümayəndəliyinin tələblərində bu konsepsiya əksini tapıb. “Tələb”lər­də qeyd edilirdi ki, Dağıstan vilayətinə gəldikdə, onun azərbaycanlılarla qo­hum olan hissəsi həmişə Azərbaycana meyl etmişdir. Onun iqtisadi mənafeləri Quba və Bakı şəhərləri ilə o dərəcədə bağlıdır ki, Dağıstanı bu siyasi və iq­tisadi əlaqələrdən kənarda təsəvvürə gətirmək qeyri-mümkündür. Bu, Sulak çayı boyunca Dağıstanın Azərbaycana birləşdirilməsi barədə geniş müraciət­lər edən əhali tərəfindən də dərk edilir. Qars əyaləti, Batum və Tiflis quberni­yasının Axalsıx qəzasının Azərbayca­nın tərkibinə daxil edilməsi isə burada etnik faktor və əhalinin müracitələri ilə birgə, ciddi strateji hədəf, Qara dənizə çıxış əldə etmək siyasətində də əksi­ni tapırdı. Osmanlı ordusunun bölgəni tərk etməsi nəticəsində yaranan yeni geopolitik vəziyyətdə həmin ərazilərdə müstəqil respublika yaratmaq da qə­bul edilirdi. Bu mümkün olmadıqda isə Azərbaycan ona dənizə çıxmaq imkanı verən bu ərazilərə daha böyük hüquqla iddiasını irəli sürməli idi.

Cümhuriyyətin ərazisinin əsas məsələləri bu konsepsiya daxilində Cənubi Qafqazın o zamankı inzibati-ə­razi vahidləri üzrə müəyyən edilirdi. 

Rusiya işğalı ərəfəsində Cənubi Qafqazda yalnız azərbaycanlı və gür­cülərin dövlətləri var idi. Azərbaycan bu dövrdə xanlıqlara bölünmüşdü. Xanlıqlar mahallara bölünürdü. Xan­lıqlar dövründə Azərbaycanın etnik və siyasi sərhədləri bir-birinə uyğun gəlir­di, daha doğrusu, Azərbaycanın tarixi siyasi-dövlət sərhədlərini əhatə edirdi. İmperiya tədricən bu dövlətləri ləğv etməyə başladı. Bu prosesdə Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda mövcud olan sərhədlər və inzibati-əra­zi bölgüsü də ciddi dəyişikliklərə məruz qaldı.

Çar hökumətinin Cənubi Qafqazda həyata keçirdiyi inzibati-ərazi bölgüsü zamanı Şimali Azərbaycan torpaqları­nın da inzibati-ərazi bölgüsündə (xüsu­silə 1840, 1846, 1867, 1873-cü illərdə) yeni sistem formalaşdırıldı. 

Qafqaz təqviminin (1917) məluma­tına görə, Azərbaycan Xalq Cümhu­riyyətinin və digər müstəqil dövlətlərin yaranması ərəfəsində Cənubi Qafqaz inzibati-ərazi bölgüsünə görə quber­niya, vilayət və dairələrə bölünmüş­dü. Cənubi Qafqazın ərazisi (Qara dəniz quberniyası daxil edilmədən) 208827,87 kv.verst (234639 kv.km.) idi. Bu, bütün Qafqaz ərazisinin 57,7%-ni təşkil edirdi.

Azərbaycana gəldikdə, bu məsələ daha geniş şəkildə Paris sülh konfran­sındakı Azərbaycan sülh nümayəndə­liyinin tələblərində də əks olunmuşdu. Həmin sənədə əsasən, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti aşağıdakı əraziləri əhatə edirdi: Bakı quberniyası (Bakı dairəsi ilə birlikdə Bakı qəzası, Ca­vad qəzası, Göyçay qəzası, Şamaxı qəzası, Quba qəzası, Lənkəran qəza­sı); Yelizavetpol (Gəncə) quberniyası (Yelizavetpol, yəni, Gəncə qəzası, Cavanşir qəzası, Nuxa qəzası, Ərəş qəzası, Şuşa qəzası, Qaryagin, yəni, Cəbrayıl qəzası, Zəngəzur qəzası, Qazax qəzası (bu ərazinin üçdə birini təşkil edən dağlıq hissəsi Azərbaycan və Ermənistan arasında mübahisəli ərazi kimi qalırdı); İrəvan quberniyası (Naxçıvan qəzası, Şərur-Dərələyəz qəzası, Sürməli qəzası, habelə Yeni Bəyazid qəzası, Eçmiədzin və Alek­sandropol qəzalarının bir hissəsi); Tiflis quberniyası (Borçalı qəzası, Tif­lis və Sığnaq qəzalarının bir hissəsi); Zaqatala dairəsi; Dağıstan vilayəti (Kür və Samur nahiyələrini əhatə edən ərazinin bir hissəsi, habelə Dərbənd şəhəri və onun ətrafı da daxil olmaq­la, Qaytaq–Tabasaran qəzasının bir hissəsi). Bundan başqa, Azərbaycan Cümhuriyyəti Tiflis quberniyasındakı Axalsıx qəzasının bir hissəsi, Batum, xüsusən Qars əyalətlərini də öz əra­zisinə daxil etməyə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Bu tələblərə xüsusi hazırlan­mış xəritə də əlavə edilib.

“Tələb”lərdə qeyd edilirdi ki, əlavə edilmiş xəritədən də göründüyü kimi, indi Azərbaycan Respublikasının haki­miyyətinin faktiki yayıldığı Azərbaycan ərazisi Şərqdə Xəzər dənizi, Şimalda Dağıstan, Şimali Qafqaz və Gürcüstan, qərbdə Gürcüstan və Ermənistan, Cə­nubda İranla həmsərhəddir. Azərbay­can Respublikasının malik olduğu bu hüdudlarda 83278,66 kv. verst, yaxud 94137,38 kv. km ərazidə yerləşir. Bu ərazinin sahəsi Cənubi Qafqazın bü­tün sahəsinin 39%-nə bərabər olan 217408 kv. verst, yaxud 247376,15 kv. km təşkil edir. Hesablamaya görə, əgər hələlik Azərbaycan hakimiyyətinin ma­lik olduğu əraziyə daxil olmayan sahə də əlavə edilsə, onda 132003, 25 kv. verst və ya, 150184, 88 kv. km ərazi alınar ki, bu da bütün Cənubi Qafqazın 60 faizini təşkil edər.

Cümhuriyyətin ərazisinə dair son məlumatlardan biri isə Xarici İşlər Na­zirliyinə aiddir. Nazirliyin təqdim etdiyi xəritə və məlumatlar 1920-ci ilin ünvan - təqvimində nəşr olunmuşdur. Həmin məlumatlara görə, Cümhuriyyətin əra­zisi 113,9 min kv. km-ə bərabər idi (o cümlədən, mübahisəsiz ərazi 97,3 min kv. km; mübahisəli ərazi 16,6 min kv. km). Bu, Qafqaz təqviminə (1917) görə, Cənubi Qafqaz ərazisinin 47,84%-nə bərabər idi. Mübahisəsiz ərazi üzrə bu rəqəm 40,87% idi.

Paytaxt və əyalətlər sistemi

Cümhuriyyətin ərazisinin əhatə da­irəsinin müəyyən edilməsi nə qədər vacib olsa da, əsas məsələ bu ərazinin siyasi birləşdirilməsi və müdafiəsinin həyat keçirilməsi ilə bağlı idi. İnzibati-ə­razi bölgüsü və yerli idarəetmə onların həllindən asılı idi. Bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan bu məsələlər Cümhu­riyyətin mövcud olduğu bütün dövrdə gündəlikdə durduğundan dinamik bir proses olub.

Burada ilk dövr kimi 1918-ci ilin may–noyabr aylarını ayırmaq olar. Cümhuriyyətin ərazisinin müəyyən edilməsi ilə birgə, onun təmin edilmə­sinə də məhz bu dövrdə başlanılıb. Bu dövr həm də ərazi və onun inzibati böl­güsünə dair dövlət siyasətinin forma­laşmasının bazasını təşkil edib, onun istiqamətlərini müəyyən edib. Azərbay­can Cümhuriyyətinin tarixi coğrafi ərazi hüquqları ilə bərabər, hərbi-siyasi do­minantlığı da bu prosesə müsbət təsir edib. 

Cümhuriyyət hökumətinin Gən­cəyə köçməsi və burada hakimiyyətini bərqərar etməsi bütün sahələrdə oldu­ğu kimi dövlətin ərazisinin, o cümlədən ərazi-inzibati vahidlərinin siyasi cəhət­dən birləşdirilməsinin əsasını qoydu. Cümhuriyyətin ilk əyalət sistemi onun birinci paytaxtı Gəncə ətrafında for­malaşmağa başladı. Gəncə şəhəri və quberniyaya daxil olan Gəncə, Qazax, Ərəş, Nuxa, Cavanşir, Qaryagin, Şuşa və Zəngəzur qəzaları Cümhuriyyətə tabe edildi. Zaqatala dairəsi isə 1918-ci ilin iyunun 28-də Azərbaycan Cümhu­riyyətinin tərkibinə daxil olundu. 

Paytaxt Gəncə və onun əyalətləri­nin resursları digər şərtlərlə birgə, Bakı və quberniyaya daxil olan əyalətlərin azad edilməsində mühüm rol oynadı. Bakı şəhəri və quberniyanın Bakı Xalq Komissarları Soveti, sonra isə Sent­rokaspi və ingilis hərbi qüvvələrindən azad edilməsi uğrunda mübarizə baş­ladı. Göyçay və Şamaxı qəzaları azad edildi. 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakı şəhəri azad edildi və yeni paytaxt oldu. Bakının paytaxta çevrilməsindən son­ra da Gəncənin dövlətin həyatındakı önəmi onu faktik olaraq ikinci paytaxt kimi müəyyən etdi. Təsadüfi deyil ki, in­gilislərin dövründə Hərbi nazirlik silahlı qüvvələri ilə birgə, Gəncəyə köçürül­müşdü.

Sentyabrın 17-də hökumət Bakıya köçdü. Hökumətin Bakıya köçməsilə burada hakimiyyətin möhkəmləndiril­məsi tədbirləri də gücləndirildi. Cümhu­riyyətin hakimiyyəti altına keçən ərazi genişləndi və ərazi-inzibati quruluşu dolğunlaşdı. Bakı yeni paytaxt kimi ölkənin əyalətlərinin yeni siyasi mərkəz ətrafında birləşdirilməsini davam etdir­di. 

Bakı, Quba və Cavad qəzalarında da hakimiyyət bərqərar edildi. Beləlik­lə, bu dövrün sonunda Lənkəran qəza­sı istisna olmaqla (1919-cu ilin iyulun­da azad edildi) bütün Bakı quberniyası Cümhuriyyətə tabe edildi.

Azərbaycan torpaqlarının mühüm bir hissəsi İrəvan quberniyası tərkibin­də idi. İrəvan şəhərinin ermənilərə veril­məsi belə, Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzkar siyasətinin qarşısını ala bilmədi. Ermənistan yarandığı vaxt­dan etibarən Cümhuriyyətə qarşı onun varlığının bütün dövrlərində davam edən qanlı müharibəsinin (1918–1920) əsasını qoydu. Bu müharibənin məhz ilk dövründə (1918-ci il iyun-oktyabr) Cümhuriyyət bu təcavüzün qarşısını ala bildi, İrəvan quberniyası tərkibində müəyyən etdiyi torpaqları üzərində ha­kimiyyətini az və çox dərəcədə bərqə­rar edə bildi. Bunun nəticəsi idi ki, bu dövrdə Cümhuriyyət quberniyanın Naxçıvan, Şərur–Dərələyəz, Sürməli və İrəvan qəzasının bir hissəsində ha­kimiyyətini təmin edə bildi.

Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzkarlıq fəaliyyəti məhdudlaşdı­rılsa da, onlar əsas diqqəti təbliğata yönəltmişdilər. Yuxarıda qeyd edilən kimi, İstanbul konfransının imkanları burada əsas yer tuturdu. Azərbaycan hakimiyyəti bu platformada da müba­rizəsini davam etdirirdi.

Tiflis quberniyasının tərkibində qalan Azərbaycan torpaqlarının tale­yi isə fərqli oldu. Gürcüstan hökuməti keçmiş Tiflis quberniyasına daxil edil­miş Azərbaycan torpaqlarını – Borçalı, Qarayazı və Sığnaq mahallarını Azər­baycana qaytarmaqdan boyun qa­çırdı. Gürcü silahlı qüvvələri alman hərbi dəstələri ilə birləşərək, 1918-ci il iyunun əvvəllərində Borçalıya daxil oldular. Ayın 14-də Azərbaycanın Xari­ci İşlər Nazirliyi azərbaycanlıların məs­kunlaşdığı Borçalıya və digər ərazilərə birləşmiş gürcü-alman hərbi qüvvələri­nin yeridilməsinə qarşı nota verdi, sər­həd məsələsinin siyasi yolla həll olun­masını təklif etdi. Gürcüstan hökuməti buna razılıq vermədi.

Beləliklə, Cümhuriyyət Əlimərdan bəy Topçubaşovun Antanta dövlətlə­rinin İstanbuldakı nümayəndələrinə göndərdiyi xüsusi memorandumda və Paris sülh konfransına tələblərdə göstərilən əraziyə daxil olan inzibati vahidləri (Dağıstan və Tiflis quberni­yasının Axalsıx qəzası, Batum və Qars əyalətləri istisna olmaqla), əsasən, si­yasi cəhətdən birləşdirməyə nail ola bildi. 

Osmanlı ordusunun Mudros müqa­viləsi əsasında Azərbaycan torpaqla­rını tərk etməsi və ingilislərin gəlişi ilə yaranan yeni dövrdə (1918-ci il noyabr-1919-cu il avqust) dövlətin ərazisi, o cümlədən əyalətləri uğrunda mübarizə yeni mərhələyə qədəm qoydu.

1918-ci il noyabrın 17-də general U.Tomsonun başçılığı ilə ingilislər Ba­kıya daxil oldu. Hərbi vəziyyət elan olundu. Bakıda ingilis general-quber­natorluğu (1918-ci il noyabr–1919-cu il aprel) təşkil edildi. Bu, Azərbaycanın siyasi quruluşunda yeni bir qurum oldu. Tomson dekabrın 28-də Fətəli xan Xoyski hökumətini yeganə yerli qanu­ni hökumət kimi tanısa da, dövlət hə­yatının ən mühüm sahələri kimi ərazi məsələsinə də müdaxilə edirdi. Azər­baycan hökuməti bunları nəzərə alaraq bu general-qubernatorluğun diplomatik vasitələr ilə ləğvinə çalışırdı.

İngilislərin Bakı neftində iqtisadi maraqları olduğu üçün Bakıda sa­bitliyə üstünlük verirdilər, lakin siyasi məqsədlərini də davam etdirirdilər. İn­gilislərin dövründə Lənkəran qəzasın­da denikinçilərin hakimiyyəti (1918-ci il avqust-1919-cu il aprel) davam edirdi. Denikinçilərdən sonra qəzada Muğan Sovet Respublikası (1919-cu il aprel–iyul) elan edildi. Cümhuriyyət yalnız, ingilislərin mövqelərinin zəifləməsin­dən sonra Lənkəranda hakimiyyətini (1919-cu ilin iyul) yarada bildi. 

Dövlətin şimal sərhədləri üçün isə Denikinin Könüllü ordusu tərəfindən ciddi təhlükə getdikcə artmaqda idi. İngilislər müəyyən siyasi manevrlərə baxmayaraq, Denikinlə əməkdaşlıq edirdi. Könüllü ordunun öz tərəfdar­ları vasitəsilə istər ölkənin daxilində, istərsə də onun sərhədlərindəki fəa­liyyəti dövlətin ərazi bütövlüyünü təh­did edirdi. Azərbaycan hökuməti şimal sərhədlərini hərbi cəhətdən möhkəm­ləndirmək ilə birgə, siyasi tədbirlər də görürdü. Denikinin hərəkatının qar­şısının alınması üçün ingilis koman­danlığına müraciət edilirdi. Denikin təhlükəsinə qarşı diplomatik mübarizə Paris sülh konfransındakı Azərbaycan nümayəndə heyətinin də gündəliyində idi. 

Denikin təhlükəsini artıran ən mü­hüm amillərdən biri də onun Ermənis­tan dövləti ilə əməkdaşlığı idi. Denikin təhlükəsi 1919-cu ilin mayında çağrılan Zaqafqaziya konfransında müzakirə edilən zaman ermənilər Denikin ilə olan sazişi nəzərə alaraq, faktik kənar­da qaldılar. Azərbaycan Gürcüstan ilə bu sahədə fəaliyyətini genişləndirib, 1919-cu il iyunun 16-da Gürcüstan ilə hərbi əməkdaşlıq haqqında saziş im­zaladı. 

(ardı var)

Kərim ŞÜKÜROV,
AMEA Tarix İnstitutunun baş direktoru, professor