Arzular gerçəkləşəndə

Ayağımı avtobusdan yerə qoyar-qoy­maz içimdə bir gizilti duydum. Sanki cərəyan sancdı. Düşündüm: “Addımımı hara atım? Torpağın hansı hissəsinə ayaq basım ki, ora şəhid qanı tökülmə­miş olsun”. Özümü havada hiss edirdim. Ayağımın torpağa dəydiyini duymurdum, elə bil, boşluqda yeriyirdim. 

Əvvəllər də yağış yağanda igidləri­mizin şəhid olduqları məkanları xatırla­yırdım. Yağışın onların torpağa tökülmüş müqəddəs qanlarını bir az da dərinə apardığını fikirləşirdim. Axı su torpağı palçıq, qan isə Vətən eləyir. 

Yolboyu Füzulinin xarabalığa çevril­miş kəndləri düşmənə nifrətimi birə-beş artırmışdı. Yer üzündə ermənidən yırtıcı, xain toplum varmı, görəsən, deyə öz-özümə sorğu-sual etmişdim. O qədər xəyala dalmışdım ki, 100 kilometri aşıb Şuşaya necə çatdığımızı da bilmədik... 

Şuşada qan töküb can verənlərimi­zin ruhları başımızın üstündə gəzir. Şuşa şəhidlərindən olanlardan yazdığım ya­zılar gözüm önünə gəlir. Hanı ağdərəli, noyabrın 7-də şəhid olan baş çavuş Elvin Abbasov, Şuşa alınan gün şəhidliyə uca­lan bakılı Fərid Əsgərov, beyləqanlı Hik­mət Abbaslı, gəncəli İsa Abbasov, iyulun 15-də ad günü qeyd edilən naxçıvanlı mayor Vüsal Vəliyev, Şuşada vuruşmağa gedərkən şəhid olmuş Vüqar Namazov, Seymur Mehdiyev və digər ərənlərimiz? Səsimə səs verən yoxdur. Amma əminəm ki, onların ruhları bizi eşidir, görür... 

Bu gün isə Şuşanın başında nə du­man gördüm, nə qırmızı köynəkli, yaşıl ətəkli qızlara rast gəldim. Əvəzində bizi açıq səma, Cıdır düzündən əsən meh qarşıladı. “İslam Dünyasında Qadınlar: ənənələr və çağırışlar” adlı konfransın iş­tirakçıları, Vaqif poeziya günlərinə gələn­lərə qarışmışdı. Bayram əhval-ruhiyyəsi ilə keçirilən hər toplantı şəhərə yüksək təntənə gətirmişdi. “Şuşa” otelinə yer­ləşib dincimizi aldıqdan sonra gəzintiyə çıxdıq. 

Gövhərağa məscidində namaz qıl­maq da varmış qismətimdə. İçimdə elə yüngüllük vardı ki. Hər dəfə o məsciddən verilən görüntülərə baxanda, 29 ildən son­ra ilk dəfə 2021-ci il, mayın 12-də mərhum Hacı Şahinin iştirakı ilə bayram namazı­nın qılındığını izləyəndə, ölkə başçısının və xanımının bu məbədi ziyarət etməsini görəndə, bu il şəhərə köçürülən sakinlər­lə qılınan bayram namazına baxanda da ürəyimdən “kaş mən də orada namaz qı­lardım”– istəyi keçmişdi. Şükür olsun bu günə ki, Gövhərağa məscidində səcdədə olmaq mənə nəsib oldu. Əllərimi Rəbbi­min dərgahına uzadıb dualar etdim.

Xan qızı Natəvanın bəxtsiz taleyi gözlərim önündə canlanır. Sonra onun 29 il İncəsənət Muzeyinin həyətində qo­yulmuş, ermənilər tərəfindən deşik-deşik edilən büstünü xatırlayıram. İndi büst öz yerindədir. Özünün layiq və aid olduğu yerdə! Bu gün Natəvanın Şuşada yeni­dən qoyulan və möhtəşəm Zəfərimizin təntənəsini nümayiş etdirən büstü dövlət başçımızın və xalqımızın milli-mədəni irsə qayğısının rəmzi və mənəvi dəyər­lərə ehtiramının təzahürüdür.

Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə 2021-ci ilin mayında Şuşa Azərbay­canın Mədəniyyət paytaxtı elan edilib. Növbəti sərəncamı 2022-ci ilin “Şuşa ili” elan edilməsi ilə bağlı olub. Sonra isə Xurşidbanu Natəvanın 190 illiyinin qeyd edilməsi haqqında sərəncam imzalanıb. Natəvan Şuşanın gözəllik, ləyaqət, xe­yirxahlıq rəmzidir. Şuşa həm də Xan qı­zının şəhəridir. 

İsa bulağı

Gəzintidəyik, İsa bulağında. XVIII əsrdə İsa adlı bir əkinçinin meşədə üzə çıxardığı bulaq dəniz səviyyəsindən 1600 metr hündürlükdə yerləşir. Bu çeş­mənin şəninə nə qədər təriflər yazılsa, mahnılar qoşulsa da yenə azdır. O səfalı məkanda, o şəfalı sudan içmək də mənə nəsib oldu. Dillərə dastan olan İsa bula­ğı həmişə elə Şuşa qədər məşhur olub. Bir zamanlar Şuşa deyəndə yada İsa bulağı, İsa bulağı deyəndə Şuşa düşərdi. Şuşaya bircə dəfə ayaq basan hər kəs mütləq bu bulağın suyundan şərbət kimi içərdi. Bu məkana istirahətə gələnlər bu­lağın başında şəkillər çəkdirər, həmin anı əbədiləşdirərdilər. Atamın da şəkli vardı, küncünə “Şuşa. İsa bulağı. 1968-ci il” ya­zılmışdı. 

Deyilənlərə görə XVIII əsrdə kəşf edilən İsa bulağının başında o vaxtdan məclislər qurular, insanlar burada təbiətin gözəlliyindən zövq alarmışlar.

Erməni Vandalları Şuşanı dəyişmək istəsələr, tarixi, dini-mədəni abidələrimizi nə qədər dağıtmağa çalışsalar da, bunu axıradək bacarmayıblar. Onlar xarabaya döndərdikləri, suyu qurudulan bu bulağı da tanınmaz hala salmışdılar. 

Yenidən həyat verilən “İsa bulağı” is­tirahət mərkəzində gəzirik. Vətən müha­ribəsindən sonra ölkə rəhbərinin tapşırığı ilə Şuşa Şəhəri Dövlət Qoruğu İdarəsi bulağı bərpa edib. Azərbaycan Preziden­ti İlham Əliyev iyulun 5-də Şuşada “İsa bulağı” istirahət kompleksinin açılışında iştirak edib.

Bulağın başı yenidən qələbəlikdir. Yalnız Şuşa sakinləri deyil, Laçından, Füzulidən də ailələr, hətta körpə uşaqla istirahətə gələnlər var. Ürəyimdə “ay bu­laq, neçə igid səndən keçdi, neçəsi su içdi... Neçəsi də həyatdan və bu sudan doymadan getdi”– deyirəm. 

Böyük şairə salam olsun

Yolumuz Molla Pənah Vaqifin məq­bərəsinədir. Şuşa səfəri ilə bağlı baş redaktorumuz Əflatun Amaşovla gö­rüşəndə onun Səməd Vurğunun “Vaqif” dramından xatırlatdığı epizod yadıma dü­şür. Dərhal da Vaqiflə oğlu Əlibəyin edam səhnəsini xatırlayıram. Vaqifin son anda cəllada dediyi “Məni oğlumdan öncə edam et, onun ölümünü görməyim”– xa­hişi beynimdə partlayır. 

Erməni cəlladlarının göz qırpmadan ata-analarının qarşısında övladlarının başına açdığı oyunlar, Xocalı faciəsi gö­züm önündə canlanır. O caniləri hansı adla çağırasan? Bu vəhşiliyin adı yoxdur. Məqbərəni ziyarət edib Cıdır düzünə qalxırıq. 

Üzü Cıdır düzünə

Bu da Cıdır düzü. 28 il yanğı və nis­gillə anılan məkan. Ötənlərin bayram günlərində şuşalıların toplaşdığı yer. Yarğanın düz başında dayanmışıq. Aşa­ğıdan qulağıma şəhəri azad edən əsgər­lərimizin səsi gəlir. Daşları sığallayram – kiminsə qanı tökülmüş olar. Torpağa əl basıram – istilik duyuram. Əmim nəvəsi, ermənilərin “qarabala” adlandırdıqları gizir Kamran Ağabalayev XTQ-in tərki­bində Xankəndidən Şuşaya qalxanlar­dan biridir. Müharibədən sonra ondan “3 tərəfdən erməni əhatəsində olan Şuşanı necə fəth etdiniz? Yeganə açıq qalan yarğandan Cıdır düzünə necə qalxdı­nız?” – sualına “qalxdıq”– demişdi. On­dan müsahibə almaq istədim, ikicə cüm­lə ilə cavab verdi: “Biz tarixi yazdıq! Siz şəhidlərdən yazın!” 

Bütün dünyanın heyrət etdiyi o əlbə­yaxa döyüşdə can verənlərin ruhları şad olsun. Qazilərimizə can sağlığı arzulayı­ram. 

Qadın konfransı

Şuşaya Ailə, Qadın və Uşaq Prob­lemləri üzrə Dövlət Komitəsinin “İslam dünyasında qadınlar: ənənələr və ça­ğırışlar” mövzusuna həsr olunmuş bey­nəlxalq konfransda iştirak üçün gəldik. Milli Məclisin deputatları, yerli və xarici ölkələrdən gələnlər, Qarabağa köçən sakinlər də daxil olmaqla 120-dən artıq nümayəndə iştirakçı idi.

Konfransı giriş nitqi ilə komitənin sədri Bahar Muradova açaraq məcli­sin məhz Şuşada keçirilməsinin mənəvi tərəflərindən söz açdı. Azərbaycan qa­dınlarının cəmiyyətdə rolundan qürurla danışan komitə sədri beynəlxalq tədbir­lərin Şuşada keçirilməsini Azərbaycanın gücü, onun işğalda olan torpaqların azad edilməsi üçün apardığı savaşda haqlı olduğunun dünyada qəbul edilməsi kimi dəyərləndirdi. Dedi ki, dinimiz və mə­dəniyyətimiz İslamın bir parçası oldugu üçün onu qoruyacağıq.

Komitə sədri bildirdi ki, Şuşa şəhə­rinin 2024-cü il üçün “İslam dünyasının mədəniyyət paytaxtı” elan edilməsi ki­fayət qədər önəmli hadisə oldu: “Məlum olduğu kimi, ölkə başçısı İlham Əliyevin müvafiq sərəncamı ilə 2024-cü il ölkə­mizdə “Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili” elan edilib. İndi Yer kürəsinin hər hansı regionunda baş verən təbii fəlakət tək­cə həmin ərazinin deyil, bütün dünyanın problemi sayılır. Bəşəriyyətin yaranması, inkişaf etməsi, eləcə də yenilənməsində əvəzsiz rol oynayan qadınlar bu gün belə qlobal problemləri aradan qaldırmağın yollarını kişilərlə birgə axtarırlar. COP29-un Təşkilat Komitəsində qadınların üstün iştirakı bunun əyani sübutudur”.

Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Ramin Məmmədov bildirdi ki, tarixi, dini və mədəniyyət abi­dələrinin bərpası Qarabağda həyata ke­çirilən bərpa və quruculuq işlərində ən həssas istiqamətlərdəndir: “Təsadüfi de­yil ki, bu nəcib və ali missiyanı başlayan Azərbaycan qadınıdır. Birinci vitse-prezi­dent Mehriban xanım Əliyeva torpaqla­rımız işğaldan azad olunduqdan sonra Heydər Əliyev Fondunun Qarabağ torpa­ğında dini abidələrimizin, məscidlərimizin bərpası üzrə layihəyə başladığını elan etdi. Bu gün artıq Fond tərəfindən Qara­bağ və Şərqi Zəngəzurda tarixi və mədə­niyyət abidələrinin bərpası işləri uğurla həyata keçirilir”. O, vurğuladı ki, 30 illik işğala son qoyulması həm də bu müddət ərzində ermənilər tərəfindən dağıdılmış, yerlə-yeksan edilmiş, təhqir olunmuş 67 məscidin azad edilməsi idi. 

Ramin Məmmədov uşaqlığının bir hissəsinin burada keçdiyini dedi, Azər­baycan qadınının Şuşaya, ümumiyyətlə, Qarabağa qayıdışını alqışladı: “Üzərində dayandığımız bu torpaqları azad edən oğulları da Azərbaycan qadınları dünya­ya gətirib. Qadınlarımız xoşbəxtdir. Çün­ki onun qaygısını çəkən, hər an yanında olan, arxalandığı möhtəşəm dövləti var.”

Milli Məclisin Ailə, qadın və uşaq məsələləri komitəsinin sədri Hicran Hüseynova mövzunun aktuallıgına diqqət çəkdi. “Məclisin bu məkanda ke­çirilməsi qəlbimizi fərəhləndir”– dedi. Vurğuladı ki, sərt stereotiplər belə fikir yaradır ki, İslam dünyasında qadın in­kişaf etmir. Əslində, İslamdan öncə qız uşaqlarının diri-diri basdırılması, İslam­dan sonra isə qadına münasibətin də­yişməsi onu göstərir ki, dinimiz qadına böyük dəyər verir. İslamda kişi kimi qa­dının da böyük hüququ var: “Düşünürəm ki, xüsusilə qadın və uşaq hüquqları ilə bağlı ciddi maarifləndirməyə ehtiyac var. İnanıram ki, görülən tədbirlərin nəticəsin­də müsəlman qadınları dünyada terrorçu kimi deyil, vəkil, siyasətçi, həkim, müəl­lim, savadlı insan, ailənin özülü kimi ta­nınacaq”.

Mədəniyyət nazirinin müavini Səadət Yusifova qadınların əzəldən bəri dialoq tərəfdarı olduqlarını, tarixin yeni dönə­mində Azərbaycanın quruculuğuna, “Ya­şıl dünya naminə həmrəylik ili”nə töhfələr verdiklərini, Böyük qayıdışın aparıcı qüvvələrindən olduqlarını dedi. O, Azər­baycan qadınının həm ailədəki, həm də cəmiyyətdəki sarsılmaz mövqeyinin döv­lətimizin uğurlu sosial siyasətinin nəticəsi olduğunu vurğulayıb. Tarix boyu Azər­baycan qadınının necə mətin, mübariz olduğunu, müasir dövrdə də nəinki ölkə­mizdə, digər dövlətlərdə da çalışdıqlarını, elmləri və əməlləri ilə nələrə qadir olduq­larını sübut etdiklərini diqqətə çatdırdı.

Türkiyə Respublikasının Azərbay­candakı səfiri Cahid Bağçı Türkiyə və Azərbaycanın bir çox Qərb ölkələrindən öncə qadınlara seçmə və seçilmə haqqı verdiyini dedi. Səfir Türkiyə və Azərbay­canda qadınların ictimai-siyasi həyatda fəaliyyətinin və rolunun artırılması ilə bağlı görülən işlər haqqında danışdı: “Türkiyənin 2024-cü ildəki fəaliyyət pla­nında qadına şiddətin qarşısının alınma­sı ilə bağlı ciddi tədbirlər nəzərdə tutulub. Azərbaycanda da qadın və uşaq hüquq­ları ilə bağlı önəmli addımların atıldığını, vacib qanunların qəbul edildiyini, müxtəlif tədbirlərin həyata keçirildiyini görürük. Bu istiqamətdə Türkiyə dövləti olaraq rəsmi Bakı ilə təcrübələri paylaşmağa həmişə hazırıq. Hətta ölkələrimiz arasında bu is­tiqamətdə fəaliyyət planı mövcuddur və bunu birlikdə həyata keçiririk".

Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədr müavini moderator Gündüz İsmayılov panel iclasda bildirdi ki, islam coğrafiyasında qadınların təhsi­lalma hüququ ümumi dünya göstəricisin­dən aşağıdır. Onun sözlərinə görə, İslam dünyasında müsəlman kişilərin yalnız 10 faizi, qadınların isə 6 faizi təhsilini davam etdirir. 

Cəbrayıl, Qubadlı və Zəngilan ra­yonlarında Azərbaycan Prezidenti­nin Xüsusi Nümayəndəliyinin böyük məsləhətçisi Nərgiz Qaracayeva isə qeyd etdi ki, işğaldan azad edilmiş Ağalı kəndində hazırda qadınların sayı kişilər­dən çoxdur. O, azad edilən rayonlarda aparılan bərpa – quruculuq işlərindən söz açdı. Azərbaycan qadınının təkcə torpaqların azad edilməsindən sonra qu­ruculuq işlərində iştirak etmədiyini, həm də azadlığın istirakçısı olduğunu vurğu­ladı. Tibb bacısı kimi cəbhə bölgələrində əsgərlərə dəstək olan qadınlardan söz açdı. İşğaldan azad edilən rayonlarda qadınların məsğulluguna həsr edilmiş vi­deoçarxı təqdim etdi.

Memarlıq və İnşaat Universitetinin rektoru Gülçöhrə Məmmədova Şuşa­nın tarixinin ilk çiçəklənmə dövrünə nəzər saldı, burada tarixi şəxsiyyətlərin yetişdi­yini, qızların oğlanlarla bir yerdə oxuduq­larını vurğuladı. Şuşanın tarixi şəxsiyyət­lərindən – Tehrana gəlin köçən Agabəyim ağa İbrahimdən, iki–Gövhərağa məscidi tikdirən Gövhər Ağadan, Xan qızı Natə­vandan, Fatma xanım Kəminədən, xey­riyyəçi Həmidə xanım Cavanşirdən, Tür­kiyədə vəkil olan Sürəyya Ağaoğlundan söz açdı. 

Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin İctimaiyyətlə əlaqələr və ailə problem­ləri üzrə sədr müavini Qəmər Cavadlı Azərbaycanın üzləşdiyi mina probleminə toxundu. O, ermənilərin Azərbaycanın əzəli-əbədi torpaqlarında törətdikləri bu qeyri-insani addımın təkcə İslamda deyil, bütün dinlərdə tənqid edilən əməl olduğu­nu vurğuladı. Quran ayələrindən, Allahın insana yaşamaq üçün verdiyi 5 istinaddan söz açıb – su, bitki, torpaq, dilsiz heyvan­lar və havanı qorumalı olduğumuzun va­cib əməl olduğunu diqqətə çatdırdı.

Milli Məclisin deputatı Ceyhun Məmmədov belə tədbirlərin keçirilmə­sinin böyuk əhəmiyyətini qeyd etdi. O, Azərbaycan qadınına münasibətin digər İslam ölkələrindəkindən fərqli olduğunu vurğuladı. Bildirdi ki, bəzi ərəb ölkələ­rində qadınla kişinin eyni yerdə təhsil alması, qadının avtomobil idarə etmə­si qadağandır: “Konfransın adından da göründüyü kimi biz həm ailədə və cə­miyyətdə ənənələri qorumalıyıq, həm də elə çağırışları etməliyik ki, insanlar dinin əslində qadınlara təhsil, seçkidə iştirak kimi hüquqlar verdiyini anlasınlar. İslam qadınların da, kişilərin də təhsil almasını xüsusi şəkildə dəstəkləyir. Çalışmalıyıq ki, belə anlaşılmazlıqlar aradan qalxsın”. 

“Əhməd Ağaoğlu” Milli Araşdırma­lar İctimai Birliyinin sədri Nigar Axun­dova isə Türk dünyasının ilk qadın vəkili Sürəyya Ağaoğlunun nümunəvi həyatı və ictimai-siyasi fəaliyyəti haqqında konf­rans iştirakçılarına məlumat verdi.

Konfrans panel müzakirələrlə davam etdi. 

Bakıya dönərkən Xankəndidən ötüb keçdik. Baş meydanda Dövlət bayra­ğımızın dalğalandığını görmək Şuşa səfərimizin öyünclü və unudulmaz təəs­süratını ikiqat zənginləşdirdi. Bəli, Şuşa kimi Xankəndi də artıq bizimdir. Qarabağ Azərbaycandır!

Zərifə BƏŞİRQIZI
XQ

Bakl–Şuşa–Bakı