Bu qayçı alıcıların cibini və cəmiyyətin sağlamlığını kəsir

Qida təhlükəsizliyi ilə bağlı neqativ hallar səngimək bilmir. Hazırda ölkədə müxtəlif ərzaq mallarının istehsalından tutmuş satışınadək çoxsaylı nöqsanlara rast gəlmək mümkündür. Keyfiyyətsiz mallar isə müxtəlif yollarla dükan-bazarlara, hətta iri marketlərə yol tapan keyfiyyətsiz ərzaqlar isə həm iştahamızı korlayır, həm də sağlamlığımıza və necə deyərlər cibimizə ciddi ziyan vurur. Düzdür, bu sahədə müvafiq dövlət qurumları bu sahəyə müdaxilə etsələr də, bir sıra neqativ halların qarşısını almağa nail olsalar da, keyfiyyətsiz məhsulların satışı azalmaq əvəzinə, günbəgün artır. 

Ölkədə istehlakçılara daha ucuz qiymətə təklif olunan qida məhsulları sırasında kobasa və sosislərin mənşəyi məlum olmayan ətlərdən, həmçinin digər məhsullardan hazırlanması haqqında mütəmadi məlumatlar yayılsa da, vəziy­yət əvvəlki axarı ilə davam edir. Müvafiq qurumlar tərəfindən aparılan tədbirlərin ciddi nəticələri isə, hələlik, nəzərə çarp­mır. 

Hazırda ölkədə standartlara uyğun, müasir tələblərə cavab verən 20-dən çox kolbasa və sosiska istehsalı müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Bununla yanaşı, bazar­da, küçə və yol qıraqlarında mənşəyi və istehsal ünvanı bəlli olmayan məhsulla­rın satılması belə bir qənaətə gəlməyə imkan verir ki, bu sahədə gizli fəaliy­yət göstərən sexlər də az deyil. Həmin sexlərdə isə, əsasən, ucuz və keyfiyyət­siz ətlərdən istifadə olunur. Əhali ölkədə qida məhsullarının təhlükəsizliyinin qo­runması ilə bağlı dövlət siyasətinin möv­cudluğuna arxayın olaraq, necə deyərlər, gözüyumulu, harada və necə gəldi, bu məmulatları alır. Belə ki, hazırda paytax­tın 8-ci Kilometr bazarı ətrafında, eləcə də bir sıra metrostansiyaların çıxışların­da üzərində etiketi olmayan qızardılmış, rəngi ilə diqqəti cəlb edən kolbasaların satılması hallarına daha çox təsadüf olunur. Kiloqramı, təqribən, 4-5 manata təklif edilən bu cür kolbasalar istehlakçı­ların marağına səbəb olur. Ona görə də çoxları bu cür məhsullara üstünlük verir. Əhali arasında maarifləndirmə tədbirləri­nin lazımi səviyyədə olmamasının nəticə­sidir ki, heç kəs aldığı məhsulun mənşə sertifikatını tələb etmir. 

Belə məhsulların qiyməti ilə keyfiyyə­ti isə çox zaman üst-üstə düşmür. Qida Təhlükəsizliyi Hərəkatının rəhbəri, sağ­lam qidalanma üzrə mütəxəssis Məhsəti Hüseynovanın sözlərinə görə, istehlakç­ların çox hissəsi satılan məhsulun qiy­mətinin baha olmasını onun keyfiyyətliliyi ilə əlaqələndirir və bu cür kolbasa və so­sisləri faydalı hesab edərək onun alışına üstünlük verir. Halbuki bu yanaşma alda­dıcıdır, nə xarici, nə də yerli məhsulların keyfiyyətini şərtləndirir. Ümumiyyətlə, məhsulda keyfiyyət göstəricisi qiymət amili olmamalıdır. 

M.Hüseynova bildirir ki, bazarda 1 kiloqram keyfiyyətli ətin qiyməti 14-20 manat arasında dəyişir. Amma, necə deyərlər, gözdən, könüldən iraq yerlərdə bəzən 4-5 manata ət məhsullarının sa­tışına rast gəlinir. Çox güman ki, həmin məhsullar xəstə və ya ölü heyvanların ətindən hazırlanır. Əslində, bazara kiloq­ramı 14-20 manata çıxarılan ətdən belə ucuz qiymətə – 400 qramlıq “Halal” kol­basanın istehlakçıya 6-7 manata təqdim olunması ağlabatan görünmür. Bu da mövcud qiymətin məhsulun heç maya dəyərini ödəməməsi ilə bağlı müəyyən şübhələrə yol açır. Mütəxəssisin fikrin­cə, bu, ümmun sistemini aşağı salan, bağırsaqların hərəkətliliyini azaldan və müəyyən xəstəliklərə yoluxmaq risklərini gücləndirən məhsulun keyfiyyət göstəri­cisindən xəbər verir.

Sağlam qidalanma üzrə mütəxəssis, eyni zamanda, əvvəllər bu cür kolbasala­rın ev şəraitində hazırlandığını, məhsulun 80 faizinin ət, həmçinin ədviyyatlar təşkil ediyini vurğulayaraq belə məhsulların so­yuducuda uzun müddət saxlanılmasının mümkünlüyünü və delikates kimi istifadə olunduğunu da diqqətə çatdırır. 

Qeyd edək ki, kolbasa və sosislərin istehsalı zamanı bir sıra hallarda tex­noloji proseslərə də ciddi əməl edilmir. Məhsulun hazırlanmasında az miqdarda ətlə bərabər, heyvanın digər hissələrin­dən, məsələn, qığırdaqlarından təmizlik prinsipinə laqeyd yanaşılmaqla istifa­də olunur. Bu kimi narahatlıq doğuran məqamlara aydınlıq gətirən M.Hüseyno­va deyir ki, xaricdən ixrac edilən kolbasa məhsullarının istehsalı zamanı istehlaka yararsız heyvan ətlərinin qalıqlarından və ya xəstə heyvanların ətindən istifadə olu­nur, tərkibinə isə monosoidum qulitamad adında Çin duzu kimi tanıdığımız maddə qatılır. Belə bir təhlükəli qatqıya üstünlük verilməsinin isə məhsulun dadlandırılma­sı və uzun müddət saxlanılması məqsədi daşıdığını bildirən qida ekspertinin sözlə­rinə görə, kolbasa və sosislərin tərkibinə qatılan monosoidum qulitamad, həm də istehlakçılarda dərin asılılıq yaradır, alı­cıları davamlı olaraq həmin məhsuldan istifadə etməyə alışdırır. 

Yeri gəlmişkən, ətin baha satılması müqabilində kolbasaların nə üçün ucuz olması sualına cavab verən ekspertlə­rin bir qismi isə bildirir ki, buna səbəb məhsulun hansısa yollarla əldə olunan keyfiyyətsiz ətlərdən istehsal edilməsi­dir. Kolbasa və sosislərə qəsdən han­sısa bakteriya, virus, zərərli maddələr vurulmur. Çox güman ki, ölmüş heyvan ətindən istifadə edilir, bu zaman təbii ki, müəyyən qatqılar, alternativ məhsullar əlavə edilir. Bu vasitəyə bəzən də kol­basanın saxlanma müddətini uzatmaq, müxtəlif dad, ətir vermək, maya dəyərini aşağı salmaq üçün əl atılır. Belə hallar da, şübhəsiz, yalnız ciddi ekspertizanın nəticəsində aşkarlana bilər. 

Kolbasa və sosislərin istehsal edildiyi müəssisələrdə xammalın saxlandığı so­yuducu və dondurucu anbarlar da qida təhlükəsizliyinin tələblərinə cavab vermir. Müvafiq qurumların araşdırmaları əsa­sında məlum olur ki, bəzi istehsal müəs­sisələrində tam antisanitariya vəziyyəti hökm sürür, işçilərin geyimləri müasir tələblərə cavab vermir. Hətta bəzi sexlər­də istehsal prosesi zamanı istismara yararsız, köhnə avadanlıqlardan istifadə olunur. Bununla yanaşı, kolbasa və so­sislərin, eləcə də digər oxşar məhsulların istehsalında istifadə edilən ətin saxlanma şəraitinə, temperatur rejiminə əməl olun­mur. Bütün bunlar isə son nəticədə məh­sulun keyfiyyətinə ciddi təsir göstərir. 

Bir məqamı da qeyd edək ki, bəzi istehsalçılar məhsulun tərkibi ilə bağlı müxtəlif yanlış məlumatlarla istehlakçıları aldatmağa çalışır, hətta buna nail də olur­lar. Belə ki, məhsulun üzərindəki etiket­lərdə onun hazırlanmasında kərə yağın­dan istifadə edildiyi bildirilsə də, yoxlama zamanı bunun bitki və bitki spred yağı olması aşkarlanır. Kolbasa və sosislərin müəyyən qisminin üzərində məhsulun is­tehsal və son istifadə tarixləri göstərilmir, hətta bəzən taraların üzərində yazılan ta­rixlə məhsulun üzərindəki tarix arasında uyğunsuzluq nəzərə çarpır. İstehlakçıla­rın aldadılmasından söhbət düşmüşkən, bəzi sahibkarlar “halal” adı altında, əslin­də, haram işlərə əl ataraq donuz ətindən hazırlanmış kolbasa və sosisləri ticarət şəbəkələrinə göndərirlər. 

Qeyd edək ki, qida təhlükəsizliyi ilə bağlı neqativ hallar ekspertlər, eləcə də Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi (AQTA) tərə­findən vaxtaşırı olaraq mediada yayılsa da, aparılan monitorinqlərin mənfi nəti­cələri elan olunsa da, bunun qarşısını almaq müşkülə çevrilir. Mənşəyi məlum olmayan ətlərdən, həmçinin digər məh­sullardan hazırlanan keyfiyyətsiz kolbasa və sosislərin istehsalının dayandırılması, yaxud bu sahədə çalışan iş adamlarının cərimələnməsi, aşkarlanan nöqsanlarla bağlı qanunvericiliyin tələblərinə uyğun müvafiq tədbirlər görülməsi, nəhayət, müxtəlif ticarət markası ilə kolbasa və sosislər hazırlayan istehsal sahələrinin fəaliyyəti üzrə qida təhlükəsizliyi qeydiy­yatının ləğv olunması kimi tədbirlər də digərlərinə “dərs” olmur. 

Belə halda sual yaranır: əhalinin sağ­lamlığının qorunması və təhlükəsiz qida məhsulları ilə təmin edilməsi üçün müəy­yən tədbirlərin nəticəsiz qalması, başqa sözlə, istehlakçı hüquqlarının pozulması­nın davamlı xarakter alması nə ilə bağ­lıdır? Yaxud qida təhlükəsizliyində ciddi narahatlıq doğuran qanunsuz halların qarşısının alınması istiqamətində han­sı qəti addımlar atılmalıdır? Fikrimizcə, Azad İstehlakçılar Birliyinin sədri Eyyub Hüseynovun rəyində bu suallarla bağlı müəyyən məqamlara aydınlıq gətirilir. 

Yeri gəlmişkən, bu yazıda ekspertlə­rin istehlakçılara keyfiyyətli məhsul seçi­mi ilə bağlı tövsiyələrini də diqqətə çatdı­rırıq. Bildirilir ki, kolbasa məmulatlarının istehsalında məhsulun tərkib hissəsinin düzgün seçimi əsas şərtdir. Belə ki, kol­basa istehsalında mal, dana və donuz ətinə üstünlük verilsə də, qoyun, quş və digər ət növlərindən, həmçinin müxtəlif qida qatqılarından, duz, şəkər, ədviyyat­lardan da istifadə olunur. Məhsulun çəh­rayı-qırmızı rəngdə olması istehsal pro­sesində həmin xam məhsulların düzgün ardıcıllıqla istifadəsini göstərir və bu, key­fiyyətin əsas amillərindən biridir. Qəhvəyi və ya bozumtul rəngin formalaşması isə məhsulun korlandığından və ya tezliklə təhlükəli vəziyyətə düşəcəyindən xəbər verir. 

Sosislərin istehsalında da texnoloji prosesin pozulması məhsulun keyfiyyə­tinə gətirib çıxarır. Ekspertlər bildirirlər ki, keyfiyyətli sosis elastik olmalıdır. Məhsu­la yüngül təzyiq edildikdə qısa müddət ərzində öz əvvəlki formasına qayıtmalı­dır. Əks halda, bu, sosisin tərkibində zü­lal və qatqı maddələrinin miqdarının çox olmasını göstərir. Eyni zamanda, sosisin qabığı bütöv, hamar və quru olmalıdır. Qabıqda zədə, selik, ərp yolverilməzdir və farşa tam şəkildə yapışmalıdır. Amma istehlaka yönəldilən bu növ məhsullarda vurğulanan tələblərə çox vaxt əhəmiyyət verilmir. 

Eyyub HÜSEYNOV, 
Azad İstehlakçılar Birliyinin sədri

Neçə illərdir, əhali tərəfindən ət və ət məhsulları ilə bağlı Azad İstehlakçı­lar Birliyinə müraciətlər ünvanlanır. Hə­min müraciətlərdə istehlakçılar bu növ məhsulların markalanması, çeşidi, qiy­məti və s. barədə suallar verirlər. Əksər hallarda istehlakçılar ət məhsullarının: kolbasa və sosislərin qiymətinin ətin qiymətindən dəfələrlə ucuz olmasının səbəbi ilə maraqlanırlar. Yeri gəlmişkən, yadıma SSRİ dönəminin məşhur bir məsəli düşür. O zaman kolbasa nədir, sualının bir cavabı var idi. Deyirdilər ki, kolbasa sudur, duzdur və bir də vicdan. Vicdan dedikdə, ət nəzərdə tutulurdu. Yəni kolbasa istehsalı zamanı çox vaxt yanaşma belə idi ki, nə qədər istəyər­sən, o qədər qarışdırarsan, istəməz­sən, heç qarışdırmazsan. Vaxtilə xalq arasında işlədilən bu ifadə bugünlərdə daha çox aktuallıq kəsb edir.

Hər şeydən əvvəl qeyd etmək istə­yirəm ki, Azərbaycan hökuməti biznes qurumları üçün son dərəcə rahat şərait yaradıb. İndi heç bir dövlət məmuru hər hansı bir biznes qurumundan rüşvət tələb edə bilməz. Belə olan təqdirdə biznes qurumlarının gəlirləri, vergiləri ödəmək şərtilə, tam özlərinə qalır. Lakin təəssüflər olsun ki, biznes qurumları, o cümlədən ət və ət məhsullarının isteh­salçıları və belə malların Azərbaycana idxalı ilə məşğul olanlar bu vəziyyətdən sui-istifadə edirlər. Bəziləri hökumətin yaratdığı bu rahat, toxunulmazlıq mühi­tini düzgün, adekvat qiymətləndirmir və ya qiymətləndirmək istəmir. Belələri ba­zara standartlara uyğun olmayan, insan sağlamlığı üçün zərərli olan ət məhsul­ları çıxarırlar.

Əgər biz müasir supermarketlərə nəzər yetirsək, burada da müxtəlif kol­basa, sosislərin və ət məhsullarının çox­saylı çeşidlərini görərik. Onların böyük bir hissəsi xaricdən gətirilir.Təəssüflər olsun ki, marketlər kənardan gətirilən kolbasa və sosislərə daha geniş yer ve­rir, nəinki yerli istehsala. Hansı ki, daxili bazarda Rusiyadan, Belarusdan və di­gər ölkələrdən gətirilən ət və ət məhsul­larından daha keyfiyyətli, ekoloji cəhət­dən daha təmiz məhsullar mövcuddur. Ancaq marketlər kimlər çox pul verirlər­sə, onlara daha çox yer ayırırlar.

İstehlakçılar birmənalı şəkildə bil­məlidirlər ki, bütün hallarda müəyyən standartlara, sanitar-gigiyenik norma­lara uyğun olmayan kolbasa və sosis­ka istehsalçıları istisna olmaqla, müasir tələblərə cavab verən istehsal müəs­sisələrinin məhsulları xaricdən gətirilən istənilən məhsuldan qat-qat üstündür. Belə ki, xaricdən gətirilən məhsullar daha çox kimyalaşmış olsa da, daha yaxşı etiketlənir, daha yaxşı dada və qoxuya malik olduğu üçün çoxsaylı istehlakçı cəlb edir. Həmin məhsullar uzun məsafə qət etdiyi üçün müəyyən risklərlə üzləşə, müəyyən müsbət tem­peratur rejiminə düşə bilər. Bu səbəb­dən yolda yenidən dondurulması müm­kündür. Bunların qarşısı alınsın deyə, həmin məhsullar daha çox kimyalaş­maya məruz qalır. Əgər biz yerli isteh­sal olan kolbasa və sosislərlə xaricdən gətirilən məhsulların etiketləri arasında müqayisə aparsaq, görərik ki, onların istehsal tarixi və yararlılıq müddəti tam fərqlidir. Xaricdən gətirilən məhsulların istehsal tarixi ilə yararlılıq müddəti ara­sında zaman fərqi daha böyükdür. İs­tehlakçılar birmənalı şəkildə bilməlidir­lər ki, hansı məhsulun buraxılma tarixi ilə yararlılıq müddəti arasında məsafə kiçikdirsə, onlar daha təmizdir. Üstəlik, maya dəyəri ucuz başa gəlsin deyə, yerli məhsullar kimyalaşmaya daha az məruz qalır.

Eyni zamanda, yerli kolbasa və so­sislərin istehsalında ən çox yaşlı hey­van ətlərindən, eləcə də Hindistandan gətirilmiş camış ətindən istifadə olunur. Yeri gəlmişkən, camış inəkdən daha sağlam, baytarlıq dərmanlarına daha az məruz qalan bir heyvan cinsidir. Hazırda Hindistandan Azərbaycana külli miqdar­da camış əti ixrac olunur. Ölkəmizdə kolbasa və sosislərin istehsalında bu ətdən geniş istifadə edilir. Təəssüflər ol­sun ki, uzun illər yerli istehsalçılar camış ətini məmulatın üzərində mal əti kimi qeyd ediblər. Əslində bu elə də ciddi qa­nun pozuntusu deyil. Qida Təhlükəsiz­liyi Agentliyinin (AQTA) məsələyə mü­daxiləsi nəticəsində belə halların qarşısı alınıb. Artıq yerli kolbasa və sosiska is­tehsalçıları məhsulun üzərində onun ca­mış ətindən hazırlandığını qeyd edirlər.

Yaşlı heyvanların əti son dərəcə bərk olduğundan yeməyə yararlı ol­mur. Ona gərə də yaşlı, uzun illər süd, bala vermiş heyvanlar sonradan isteh­sal müəssisələrinə göndərilir. Onların əti isə istehsalçılara 5-6 manata başa gəlir. Yerli müəssisələrin istehsalı olan kolbasa və sosislərin qiymətinin aşağı olması da, əsasən, bu amillə bağlıdır. Bununla belə, Azad İstehlakçılar Birli­yinin apardığı tədqiqatlar göstərir ki, xaricdən gətirilən kolbasa və sosis­lərdə ətin miqdarı çox az olur. Əksər hallarda məhsula heyvanın yeliyini, beynini və digər subməhsullarını, eləcə də kifayət qədər nişasta, soya unu və digər komponentlər qarışdırırlar. Bu­nunla yanaşı, müxtəlif kimyəvi üsullarla məhsulu dadlı və yaxşı qoxulu edərək onun cəlbediciliyinə nail olurlar. Bu za­man məhsulun diqqətçəkən şəkildə eti­ketlənməsi də istehlakçıların marağına səbəb olur. 

Çox təəssüflər olsun ki, AQTA bu seqmentin bütün sektorlarının əhatə edə bilmir. Hesab edirəm ki, tarladan və ya fermadan istehlakçının masasına qədər qida zəncirində iştirak edən bü­tün subyektlər AQTA-da qeydiyyatdan keçməlidirlər ki, qurum onlarla müəy­yən maarifləndirmə işi apara, eləcə də lazımi nəzarət tədbirləri həyata keçirə bilsin. Lakin markalanmayan və əslində təhlükəli olan ət məhsulları istehsalçıla­rının əksəriyyəti AQTA-da qeydiyyatdan keçməyiblər. Eyni zamanda, ölkədə yox­lama prosedurları lazımi səviyydə deyil. Düşünürəm ki, yoxlayıcı qurum qarşı tərəfə bir həftə öncə nəyi, nə məqsədlə araşdıracağını bildirməməlidir. Qeyd et­diyim kimi, hökumətin biznes qurumları üçün yaratdığı rahat şəraitdən sui-istifa­də halları, eləcə də xaricdən gətirilən və yerli standartlara uyğun istehsal olunmuş məhsullardan keyfiyyətcə çox-çox geri qalan, antisanitariya şəraitində istehsal olunan yerli məhsullar bazarda haqsız rəqabət mühiti yaradır. Bundan isə bütün qaydalara uyğun məhsul is­tehsal edən yerli sahibkarlar əziyyət çəkirlər.

Standartlara uyğun məhsul istehsal edən müəssisələr isə öz bazarlarını qorumaq üçün heç bir addım atmırlar. Bunun da səbəblərindən biri budur ki, onlar birləşib öz bazarını qorumaq üçün müəyyən təşəbbüs göstərərlərsə, o za­man supermarketlər onları boykot edə, şəbəkədən çıxara bilər. Yeri gəlmişkən, Azad İstehlakçılar Birliyi Nazirlər Kabi­netinə marketlərlə təchizatçılar arasın­da münasibətləri tənzimləyən bir hüquqi sənədin hazırlanması ilə bağlı dəfələrlə müraciət ünvanlayıb. Təəssüf ki, hazır­da belə bir sənədin mövcud olmaması səbəbindən marketlər təchizatçılarla istədikləri kimi davranır, istənilən vaxt onları şəbəkədən çıxara bilirlər. Hətta bəzi marketlər təchizatçılara olan külli məbləğdə borcları vaxtında qaytarmır. Belə olan təqdirdə istehsalçılar həmin vəsaitdən öz müəssisələrinin inkişafı üçün istifadə edə bilmirlər. 

Belə qaydaların olmamasına görədir ki, hazırda bazarda ət və ət məhsulla­rının satışı ilə bağlı böyük xaos hökm sürür. Az qala, addımbaşına istehlak­çıların hüquqlarının pozulması, onların aldadılması hallarına rast gəlinir. Bütün keyfiyyətsiz məhsulların həyatımızda mənfi izləri vardır. Yeri gəlmişkən, Hip­pokrat deyirdi ki, biz nə yeyiriksə, oyuq. Yediyimiz qidaların içində ət və ət məh­sullarının payı çox olduğundan onların keyfiyyətinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Düşünürəm ki, hökumət bu sahədə cid­di iş aparmalı, xüsusən də AQTA-nın əsasnaməsinə dəyişiklik edilməlidir. 

Ölkədə təhlükəli ətlərin kolbasa və sosiska məhsulları istehsalı müəs­sisələrinə, dönərxanalara gedən yolu bağlanmalıdır. Düzdür, Daxili İşlər Na­zirliyinin Baş Mütəşəkkil Cinayətkarlığa qarşı Mübarizə İdarəsi regionlardan paytaxta gətirilən at, eşşək və ya ölmüş heyvanların ətlərinin Bakıya daşınma­sı hallarını ifşa edir, ekspertiza aparır, cinayət işi açır, adamlar həbs olunur. Eyni zamanda, Azad İstehlakçılar Birliyi də 30 ilə yaxındır ki, anormal vəziyyəti izləyir, bu yolları təqib etməyə çalışır. Lakin bu sahədə lazımi nəticə əldə edil­mir. Bütün hallarda istehlakçılar bazar­da keyfiyyətsiz ət və ət məhsulları ilə rastlaşdıqda mütləq Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinə müraciət etməlidirlər.

Mirbağır YAQUBZADƏ, 
Vaqif BAYRAMOV
XQ