1993-cü il iyulun 7-də Xankəndidən 62 kilometr şimalda yerləşən keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin tərkibində beş inzibati rayondan biri olan və 1705 kvadratkilometrlik əraziyə malik Ağdərə rayonu Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edildi.

İşğala qədər Ağdərənin 14 kən­dində (Sırxavənd, Bəşirlər, Qaraşlar, Qaralar, Baş Güneypəyə, Orta Güney, Xatınbəyli, Manikli, Tellibinə, Narınc­lar, Çərəktar, İmarət-Qərvənd, Umud­lu, Yeni Qaralar) və Gəncxana sovxoz qəsəbəsində 14 mindən çox azərbay­canlı yaşayıb. 

İşğal altında olan dövrdə rayonun kəndləri Ağdam, Kəlbəcər, Tərtər ra­yonlarının inzibati tərkibində olub. Ağdərənin rayon tipli iki qəsəbəsi, 57 kəndi, 67 klubu, 51 kitabxanası, 30 orta məktəbi, 7 xəstəxanası, 1 texniki peşə məktəbi düşmən əsarətində saxlanılıb.

Əsasən dağlıq, şərq hissəsi isə düzənliklərdən ibarət olan rayon faydalı qazıntılarla – polimetal yatağı, əhəng­daşı və gipslə zəngindir. Ağdərə mü­hüm kənd təsərrüfatı rayonlarından idi, iqtisadiyyatında üzümçülük, taxılçılıq, tütünçülük və heyvandarlıq əsas yer tu­turdu. Tərtər çayı dərəsi boyunca Azər­baycanın yuxarı və aşağı Qarabağını birləşdirən avtomobil yolları var idi. 

Ağdərənin tarixi memarlıq abidələri və qədim körpüləri, müqəddəs ziyarət­gahı Ulduztəpə piri də düşmən tapda­ğında qalmışdı. Memarlıq abidələrindən Vəngli kəndindəki məşhur Gəncəsər al­ban məbədi, Kolatağ kəndində müqəd­dəs İako məbədi (635-ci il), Talış kən­di yaxınlığında Urek məbədi (XII əsr), Tərtər çayının yuxarı axarında məbəd (XIII əsr), Hatəm Məlik qalası və bir çox qədim məbədlər və tarixən salınmış körpülər, eləcə də bütün abidələr Ermə­nistan silahlı qüvvələri tərəfindən dağı­dılıb və mənimsənilib.

Ermənistan Ağdərəni işğalda sax­ladığı dövrdə rayonun sərvətləri ta­lan edərək beynəlxalq hüquqa zidd əməllər həyata keçirdi. Tərtər çayı üzərində salınmış Sərsəng su anbarı ilə əlaqədar yaranmış vəziyyətə görə ciddi narahatlıq Avropa Şurası Par­lament Assambleyasının 2085 saylı qətnaməsində öz əksini tapdı. Həmin qətnamədə qəsdən süni ekoloji böhra­nın yaradılması “ekoloji təcavüz” kimi qiymətləndirildi, Sərsəng bəndinin baxımsızlığının xeyli sayda insan itkisi və yeni humanitar böhranla müşayiət olunan fəlakətlə nəticələnə biləcəyi vur­ğulandı. Bu qətnamədə Ermənistan si­lahlı qüvvələrinin Sərsəng bölgəsindən dərhal geri çəkilməsi, Ermənistan haki­miyyətinin su ehtiyatlarından münaqişə tərəflərinin yalnız birinin xeyrinə siyasi təsir, yaxud təzyiq vasitəsi kimi istifadə etməsini dayandırması tələb edildi.

Bu il sentyabrın 20-də Azərbaycan Ordusunun Qarabağda keçirdiyi lokal xarakterli antiterror tədbirləri nəticə­sində Ağdərə şəhəri separatçılardan təmizləndi. Prezident İlham Əliyev ok­tyabrın 15-də Ağdərə şəhərində Azər­baycan Respublikasının Dövlət Bay­rağını ucaltdı. Dövlətimizin başçısı noyabrın 8-də Xankəndi şəhərində Vətən müharibəsində əldə edilən Zəfə­rin üçüncü ildönümünə həsr olunan hərbi paraddakı çıxışında bununla bağlı dedi: “Oktyabrın 15-də Ağdərədə, Əs­gəranda, Xocavənddə, Xocalıda və Xankəndidə mən Azərbaycan Bayrağı­nı qaldırdım. Bundan böyük xoşbəxtlik ola bilməz–həm mənim üçün, həm sizin üçün, həm Azərbaycan xalqı üçün, həm də bütün dünya azərbaycanlıları üçün”. Beləliklə, Prezident, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbayca­nın suverenliyi tam şəkildə bərpa edildi. 

Ağdərə rayonunun yenidən yaradıl­ması ilə bağlı qanun layihəsi Milli Məc­lisin Regional məsələlər komitəsində müzakirəyə çıxarılıb. Qanun layihəsinə əsasən, inzibati ərazi vahidi kimi 1992-ci ildə ləğv olunan, ərazisi Kəlbəcər, Tərtər və Ağdam rayonları arasında bö­lüşdürülən Ağdərə rayonunun ərazisinin əvvəlki qaydada təşkil olunması, Suqo­vuşan qəsəbəsinin də yenidən Ağdərə rayonunun tərkibinə verilməsi və rayo­nun mərkəzi isə Ağdərə şəhəri olması qərara alınıb. 

Layihədə Kəlbəcər rayonunun əra­zisindən 735,84, Tərtər rayonundan 851,25, Ağdam rayonundan isə 73,74 kvadratkilometr sahənin Ağdərə rayo­nunun inzibati ərazisinə verilməsi təklif olunub.

XQ