Böyük qarma-qarışıqlıqlarla başlayan XX əsr özünün 90-cı illərinə ciddi hərbi-siyasi qarşıdurmalarla, milli-mənəvi böhranlarla gəlib çıxdı. Dünyanın bir çox xalqları kimi Azərbaycan xalqı da tarixin ən sərt sınaqlarından keçmək məcburiyyətində qaldı. Millətin və dövlətin suveren hüquqları, ölkənin ərazi bütövlüyü, vətəndaş qarşıdurması, xaos və özbaşınalıqla müşayiət edilən müxtəlif təhdidlər müstəqil Azərbaycan Respublikasının varlığını, dövlətçiliyimizin mövcudluğunu çətin suallar qarşısında qoydu. Belə mürəkkəb və qarışıq dövrdə xalqa liderlik və millətə öndərlik edən şəxsiyyətə böyük ehtiyac var idi. Düz yüz il bundan əvvəl Naxçıvanda dünyaya gələn və əsrin təlatümlərindən keçib bərkiyə-bərkiyə XX əsrin zirvəsinə gəlib çatan ulu öndər Heydər Əliyev millətin ümidinə, dövlətin dayağına, xalqın ehtiyacına çevrildi.

Respublikada 1990-cı ilin Yanvar faciəsi yaşanılarkən Moskvanın düz mərkəzində təqiblərə və təzyiqlərə baxmayaraq böyük siyasi səhnədə milli lider kimi görünən Heydər Əliyev inanılmaz cəsarətlə imperiya siyasə­tinin əleyhinə çıxaraq Bakıda qanlı hadisə törədənləri ifşa etdi, SSRİ rəh­bərliyini kəskin tənqid edərək, doğma xalqı ilə bir yerdə olduğunu nümayiş etdirdi. Dünya məhz, onun dilindən əsl həqiqətləri eşitdi. Hadisələr məhz, onun dilindən özünün ilk siyasi qiymə­tini aldı. Həmin çətin anlarda Moskva­dan Naxçıvana gələn ulu öndər Heydər Əliyev blokada şəraitində mövcudluğu­nu az qala itirmək təhlükəsi qarşısında qalan muxtar respublikaya yeni həyat verdi. Azərbaycanın azadlıq bayrağı ilk dəfə olaraq Naxçıvandan dünyaya açıldı. 

Hərbi-iqtisadi, mənəvi-siyasi böh­ran bütün ölkəni bürümüşdü, ərazilər parça-parça qoparılırdı. Azərbaycan dövlətçiliyinin dağılmaq ərəfəsində ol­duğu bir vaxtda Heydər Əliyev xalqın isralı tələbi ilə Bakıya gəlib məkrli qüv-vələrin rəvac verdiyi separatizmin və vətəndaş qarşıdurmalarının önünə keçdi. Xalqı parçalanmaqdan, dövləti dağılmaqdan xilas etdi. Bu, sözün əsl mənasında, xalqın qurtuluşu, dövlətçi­liyin xilası idi. Elə o zaman ulu öndər müstəqil Azərbaycan dövlətinin əsas prioritetlərini bir vəzifə kimi qarşıya qoydu: “Azərbaycan Respublikasında demokratik, hüquqi dövlət qurulma­lıdır. Azərbaycan dövləti demokratik prinsiplər əsasında fəaliyyət göstərmə­lidir, öz tarixi, milli ənənələrindən bəh­rələnərək, dünya demokratiyasından, ümumbəşəri dəyərlərdən səmərəli isti­fadə edərək demokratik dövlət qurucu­luğu yolu ilə getməlidir". 

Cəmiyyət quruculuğunun əsas prinsipləri bəyan edildikdən sonra qar­şıda ölkənin uzunmüddətli strategiya­sının müəyyənləşdirilməsi dayanırdı. Heydər Əliyevin genişmiqyaslı yorul­maz beynəlxalq fəaliyyəti nəticəsində 1994-cü ilin sentyabrın 20-də Bakıda "Xəzər dənizinin Azərbaycan sekto­runda "Azəri", "Çıraq" yataqlarının “Günəşli” yatağının dərinlikdə yerləşən hissəsinin birgə işlənməsi və hasil olu­nan neftin pay şəklində bölüşdürülmə­si" haqqında dünyanın 11 ən iri neft şirkəti ilə tarixi müqavilə imzalandı. 

Artıq cəmiyyətin ictimai-siyasi hə­dəfləri bəlli idi, ölkənin uzunmüddət­li iqtisadi strategiyası da beynəlxalq hüquqi müqavilə və sazişlərlə yara­dılmışdı. Lakin demokratik cəmiyyət quruculuğunda Əsas qanunun hazır­lanması, mükəmməl hüquq sisteminin və səmərəli məhkəmə hakimiyyətinin yaradılması ən vacib məsələlərdən biri kimi gündəlikdə dururdu. Hüquqi cəmiyyət quruculuğunda Konstitusi­ya əsas hüquqi baza idi. Ona görə də yeni Konstitusiya layihəsinin hazır­lanması kimi cox ciddi və məsuliyyətli vəzifəni bilavasitə üzərinə götürən ulu öndər Heydər Əliyev xüsusi yaradılmış Konstitusiya komissiyasına şəxsən özü rəhbərlik etdi. O, "Konstitusiya ya­ratmaq üçün, şübhəsiz ki, tarixi keçmi­şimizə nəzər salmalıyıq, amma, eyni zamanda, ümumbəşəri dəyərlərdən, dünyanın demokratik dövlətlərinin əldə etdiyi nailiyyətlərdən, təcrübədən is­tifadə etməliyik" kimi müdrik tezisləri­ni irəli sürdü və bu istiqamətdə bütün problemləri öyrənərək, Azərbaycan Respublikasının ilk milli Konstitusiya­sını yaratdı. Beləliklə, ümummilli lide­rimizin müəllifliyi ilə 1995-ci ilin noyab­rında ümumxalq səsverməsi yolu ilə ilk Konstitusiya qəbul edildi. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Kons­titusiyasında demokratik hüquqi döv­lətin bütün prinsipləri – qanunun aliliyi, insan hüquqlarının müdafiəsi, hakimiy­yət bölgüsü, konstitusiya nəzarəti prin­sipləri təsbit olunmuş, insan haqlarının təmini dövlətin ali məqsədi kimi bəyan edilmişdir. Konstitusiyanın demək olar ki, üçdəbir hissəsi məhz bu məsələlərə aid idi.

Yeni Konstitusiyaya əsaslanaraq, mükəmməl hüquq sistemi forma­laşdırmaq üçün ulu öndər qabaqcıl beynəlxalq təcrübəni, ümumbəşəri demokratik prinsipləri rəhbər tutaraq Azərbaycan xalqının dövlətçilik ta­rixi və ənənələri əsasında islahatlar aparmağa başladı və bu məqsədlə 1996-cı ildə Hüquqi İslahat Komissiya­sı yaratdı. Yaradılmış bu komissiyaya da şəxsən özü rəhbərlik etdi. "Konsti­tusiya Məhkəməsi haqqında", "Məh­kəmələr və hakimlər haqqında", "Pro­kurorluq haqqında", "Polis haqqında", "Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında" qanunlar və hüquq sisteminin mahiy­yətini müəyyən edən əsas məcəllələrin layihələri hazırlanaraq nüfuzlu bey­nəlxalq qurumlarda ciddi ekspertiza­dan sonra qəbul edildi.

İnsan hüquqlarının qorunmasına müstəsna əhəmiyyət verən ümummil­li liderimizin 1998-ci ildə imzaladığı "İnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi sahə­sində tədbirlər haqqında" Fərmanı ilə bu sahənin istiqamət və konsepsi­yası müəyyən edildi, insan hüquqları məsələsi ümumdövlət səviyyəsinə qal­dırıldı.

Ulu öndərin insan hüquqları sahə­sində atdığı ən mühüm addımlardan biri də, heç şübhəsiz ki, ölüm cəzası­nın ləğvi olmuşdur. 1993-cü ildən ölüm cəzasının icrasına veto qoyulması, 1998-ci ildə isə Şərqdə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda bu cəza növünün tama­milə ləğv edilməsi ulu öndər Heydər Əliyevin nə qədər humanist olduğunu və onun mənəvi böyüklüyünü bir daha təsdiqləyirdi.

Gərgin və yorulmaz fəaliyyəti ilə gələcək nəsillərə güclü bir hüquqi döv­lət qoyan ulu öndərin siyasi və mənəvi irsi bu gün Azərbaycan Respublikası­nın Prezidenti cənab İlham Əliyev tərə­findən böyük inam və uğurla davam etdirilir. Qlobal transmilli layihələrlə beynəlxalq əməkdaşlığın yeni səhifələ­rini yazan Prezident İlham Əliyev praq­matik siyasəti ilə Azərbaycanı həyatın bütün sahələrində yeni inkişaf mər­hələlərinə çıxartdı. Ümummilli liderin böyük uzaqgörənliklə “Bizim görə bil­mədiyimiz işləri bizdən sonra gələn nə­sillər həyata keçirəcək, mən buna ina­nıram” dediyi dahiyanə fikirlər müzəffər Ali Baş Komandanın rəhbərliyi ilə Azər­baycan Ordusunun Şuşaya, Laçına və işğal olunmuş bütün digər ərazilərimizə sancdığı bayraqlarla özünü təsdiqlədi.

Ulu öndərin adını daşıyan Heydər Əliyev Fondu və fondun Prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə həyata keçirilən irimiqyaslı humani­tar layihələr isə min illik yaşı olan Azər­baycanın maddi və mənəvi irsinə sığal çəkərək qədim və zəngin tarixi mədə­niyyətimizin bərpasında və dünyada tanıdılmasında müstəsna rol oynayır. Ulu öndər cismən dünyadan köçsə də onun mənəvi irsi bu gün də xalqa öz dəyərli töhfəsini verməkdə davam edir.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin tarixi öndərlik dövrü ilə bağlı müxtəlif məqalələr, cild-cild kitablar yazılsa da, mükəmməl araşdırmalar aparılsa da bu böyük şəxsiyyət dövlətçilik tarixi­mizdə özündən sonra elə bir irs qoy­muşdur ki, onun öyrənilməsinə, təbli­ğinə və tətbiqinə hələ uzun illər böyük ehtiyac olacaqdır və bu irs heç zaman tükənməyəcəkdir.

Hikmət EYVAZOV,
Polis Akademiyasının şöbə rəisi, hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent