1918-ci ilin 15 sentyabrı Bakının erməni-bolşevik işğalından azad edildiyi gündür

...Paytaxtın bir vaxtlar “Dağüstü park” adlanan yerində – Şəhid­lər xiyabanının qonşuluğunda Nuru Paşanın komandanlığı ilə 1918-ci ildə Bakını işğaldan qurtarmağa gələn Türk–Qafqaz ordusunun şərəfinə ucaldılmış “Türk Şəhidliyi” abidəsinin qarşısındayam. Bakı uğrunda döyüşlərdə canlarından keçmiş və Çənbərəkənd qəbiris­tanlığında dəfn edilmiş türk əsgərlərinin ruhu qarşısında baş əyirəm. Həmin abidə düz 25 il əvvəl yaradılıb. Xalq şairi Nəriman Həsənza­dənin məşhur misralarını pıçıldayıram:

Nuru Paşa at belində 

Türkiyədən, Qarsdan gəlir. 

Azərbaycan deyə-deyə, 

Yaralanmış aslan gəlir.

Yadıma o da düşür ki, həmin hadisələ­rin canlı şahidi olmuş Həzrətqulu adlı bir lənkəranlı ağsaqqal Xəzərin sahilindəki çayxanada həzin səslə oxuyurdu: 

Üzün güldü, gözün güldü, onda ki,

Nuru Paşa sənə tutdu yön, Bakı! 

Həmin gündən hürriyyətə qovuşdun,

Azad Bakı, təmiz Bakı, can Bakı! 

Onda sovet dönəmi idi və təbii ki, biz yeniyetmələr nə Nuru Paşanı tanıyırdıq, nə də Azərbaycanın istiqlal savaşının təfər­rüatlarından xəbərimiz vardı. Sonralar bilərək unutdurulan tarixin qatlarına nü­fuz edildi və öyrənib bildik ki, 1918-ci ilin sentyabrında Bakıda nələr baş verib. 

Artıq o vaxtdan düz 106 il ötür. Hər il qürurla Azərbaycan tarixinin ən şərəfli sə­hifələrindən birini – Bakının erməni-bolşe­vik işğalından azad edilməsi gününü qeyd edirik. Həmin gün Nuru Paşanın rəhbərlik etdiyi Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan Korpusu Bakıya daxil olaraq şəhəri ermə­ni-bolşevik işğalından azad edib. Beləlik­lə, həm Azərbaycanın müstəqilliyi təmin olunub, həm də ermənilərin və bolşeviklə­rin Bakıdakı, ətraf rayonlardakı ağalığına son qoyulub. 

Möhtəşəm və tarixi qələbədən sonra Bakıda parad təşkil olunub, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin paytaxtı sentyabrın 17-də Gəncə şəhərindən buraya köçürülüb və Azərbaycanda dövlət quru­culuğunun əsas mərhələsinə start verilib. Qeyd edək ki, o zaman Bakının azad olun­ması iki qardaş xalqın dostluğu zəminində mühüm önəm daşıyan təməl hadisələrdən­dir. Osmanlı qoşunları Bakının xilası üçün həyata keçirdikləri hərbi əməliyyatlarda 1130 şəhid veriblər. Azərbaycan növbəti dəfə müstəqillik qazandıqdan sonra hər il sentyabrın 15-də Bakıda, Şamaxı, Göyçay və digər rayonlarda ölkəmizin ərazi bütöv­lüyü uğrunda şəhid olmuş türk əsgərlərinin məzarları ziyarət edilir. Paytaxtdakı “Türk Şəhidliyi” abidəsinin önündə anım mərasi­mi keçirilir.

...Bakını azad etmək istəyən türk or­dusu şəhərə lap yaxınlaşmış və onu müha­sirəyə almışdı. İqtidarda olan kommunist bolşeviklərin Şaumyanın liderliyindəki hökuməti – 26 Bakı komissarı çox əndişə­li günlərini yaşayırdı. Şaumyan, Çiçerinə göndərdiyi teleqramda cəbhədəki vəziy­yətin get-gedə pisləşdiyini, Bakı Soveti­nin sağçı qanadından bəzi qrupların ingi­lisləri dəvət etmək qərarına gəldiyini və şəhərin üzərinə hücum edən qüvvələrin nizami Türk Ordusu olduğunu bildirərək, Rusiyadan təcili kömək göndərilməsini istəyirdi. O, Bakıdakı rus və ermənilər va­sitəsilə türk olmayan xalqlara ünvanlanan vərəqələr yayaraq, onların milli hisslərini oyatmağa çalışır, əli silah tutanı cəbhəyə çağırırdı. Həyasızlıq o həddə çatmışdı ki, şaumyanlar Bakıya gələn türklərə düşmən deyirdilər. Amma dost və qardaş türklər Bakıya girib düşmən erməni və bolşevik­ləri oradan kürüyüb atdılar.

Buna qədər Moskvadakı bolşeviklə­rin lideri Lenin Qafqaz İslam Ordusunun Bakıya doğru irəlilədiyini bilincə, hər cür yola əl atırdı. Türklərə qarşı, Osman­lı Dövlətinin müttəfiqi olan Almaniyadan yardım istəyirdi. “Brest-Litovsk Müqa­viləsinə əlavə” adlanan razılaşmaya görə, Almaniya Kür çayına qədər olan Azər­baycan torpaqlarının Sovetlərin tərkibində qalmasına kömək edəcək, bunun müqa­bilində Bakı neftinin yarısına sahiblənə­cəkdi. Eləcə də Almaniya bu xəttə üçüncü ölkənin müdaxiləsinin qarşısını alacaqdı. Amma bədnam müqavilə imzalanmazdan bir gün əvvəl Bakıda Şaumyan hakimiy­yəti devrildi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə dövlətlərarası konfransa getdiyi İstanbulda Almaniya ilə Rusiyanın həmin razılaşma­sını rədd etdi, protest notasını Almaniya və digər ölkələrin təmsilçilərinə verdi. Nota­da Qafqaz xalqlarının uzun illər rus əsarə­tində çəkdiyi acılar açıq mətnlə göstərilir, Bakının Azərbaycanın ayrılmaz bir parçası olduğu tarixi, coğrafi və iqtisadi dəlillərlə izah edilirdi.

“26-lar” adlı bədii filmdən də görün­düyü kimi, Ənzəlidən köməyə gələn in­gilis ordusu elə də böyük dəstə deyildi. Bakıda hakimiyyəti ələ almış Sentrokaspi Diktaturası, ən azı, 20 min nəfərlik ingilis ordusunu gözləyirdi. Britaniyalıların Bakı­ya girməsi ermənilərin ürəyində ümid çı­rağı yandırmışdı. Gizli şəkildə dinlənilən telefon danışıqlarında onlar şəhəri, nəyin bahasına olursa-olsun, müdafiə edəcək­lərini deyirdilər. Amma haqq işi uğrunda canından keçməyə hazır olan türklər buna bilmərrə yol vermədilər. 

Hünərvər Mürsəl Paşa yerli ermənilə­rin danışıq üçün təmsilçi göndərmələri və şəhərin təslim olacağı təqdirdə heç kimin malına və canına xətər toxunmayacağı barədə təminat vermişdi (Xatırlayırıq ki, eynilə ötən il Qarabağda qalan etnik ermə­nilərə də Prezident İlham Əliyev belə bir mesaj vermişdi ki, Azərbaycan qanunları­na tabe olduqları təqdirdə burada qalıb ya­şaya bilərlər). Həmin məktubun məzmunu Nuru Paşa vasitəsilə Baş Komandan Vəkili Ənvər Paşaya da bildirilmişdi. Ənvər Paşa isə ermənilərin Bakını qeyd-şərtsiz təslim edəcəkləri təqdirdə İrəvan bölgəsinə köçü­rüləcəklərinə söz vermişdi. 

Bakı ətrafında halqanı daraldan Türk Qafqaz İslam Ordusu Sumqayıt, Xırdalan, Qobu, Ələt, Heybət dəmir yolu, Maştağa istiqamətlərində mühasirəni yararaq şəhərə daxil olurdu. “Sentrokaspi və Sovetlərin Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsi Rəyasət Heyətinin Diktaturası” tərəfindən şəhərdən gəmi ilə qaçmağa çalışan 26-lar həbs edil­dilər və sonra Türkmənistanın Ağcaqum çölündə güllələndilər. Güclü həmlə ilə Ba­kının qərbindəki Qurd qapısı təpəsini ələ keçirən 13-cü Qafqaz alayı saat 14.30-da artıq Bakını görə bilirdi. Düşmən birliklə­ri Qurd qapısını əldən verməmək üçün bir neçə cəhd etdi, ancaq hər dəfə də ağır itki verərək, geri çəkildi. Şimal qrupu birliklə­ri 10-cu Qafqaz alayının 29-cu batalyonu Qurd qapısı təpəsi ilə Hacıhəsən kəndi arasındakı ərazidən hücuma keçmişdi. Dik yoxuşları çıxan türklər Salxana və Qışla yüksəkliklərini də qısa bir vaxt ərzində düşməndən təmizlədilər (Aydın məqsəd, saf amal naminə nə edilməz ki! Ondan düz 102 il sonra qəhrəman Azərbaycan əsgər­ləri yalçın qayalıqlarla Şuşa şəhərinə qalx­madılarmı?).

Nuru Paşanın əmri ilə Azərbaycan Or­dusunun özək korpusu yaradıldı və Qafqaz İslam Ordusunun 15-ci piyada diviziyası ilə qüvvətləndirildi. Şərq Orduları Qru­pu Komandanı Xəlil Paşanın da Bakıya gələrək hücumda şəxsən iştirak etməsi qə­rarlaşdırıldı və bu səbəbdən hücum zamanı erməni-bolşevik birləşmələri və Ənzəli­dən gəlmiş ingilis silahlı qüvvələri heç nə edə bilmədilər. 

Beləliklə, əvvəlcə Bakının ətrafı düş­məndən təmizləndi. Şəhərə əsaslı hücu­mun sentyabrın 13-dən 14-nə keçən gecə, Qərb istiqamətindən başlanması qərara alındı. Düşməni çaşdırmaq üçün də bəzi tədbirlər görüldü. Bakıya hücumun şimal­dan ediləcəyi görüntüsünü yaratmaq üçün cəbhədəki ordunun böyük bir bölüyü 3 sentyabrdan etibarən Yanardağ və Binəqə­di ətrafına yığılmışdı. Bakı hökumətinin əlində olan təyyarələr hücum başlanana qədər hər gün kəşfiyyat uçuşları keçirir və türk əsgərinin şimal bölgəsinə cəlb olundu­ğunu müşahidə edirdi.

Qərargahdan "İrəli" əmri verilincə, bir­liklər, gecənin qaranlığında Heybət–Bilə­cəri dəmir yolu xəttinə doğru irəliləməyə başladılar. Hədəfdə düşmənin 1-ci müda­fiə xətti idi. 56-cı piyada alayı saat 01-də Şabanı–Bakı yolunun şimalından, 9-cu Qafqaz alayı isə bu yolun cənubundan hücuma başladı. Tapşırıq uğurla yerinə yetirilərək, erməni, rus və ingilislərin 1-ci müdafiə xətti yarıldı. Bakı hücumunda qeyri-adi şövqlə döyüşən 56-cı alayın əs­gərləri, komandirləri başda olmaqla Qurd qapısı cəbhəsindən qaçan düşmənə Bayıl həndəvərində daha bir ağır zərbə vurdu. 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının uğurunun davamı kimi, Bakının Şimal cəbhəsindən hücuma keçən 15-ci piyada diviziyası da tapşırığı dürüst yerinə yetirdi. Nə bolşe­viklər ciddi müqavimət göstərə bildilər, nə də Çanaqqalada türk əsgərinin hünərini görərək ağır məğlubiyyətə uğramış ingilis­lər. Ermənilərə verilən vaxt tamam olduq­dan sonra onlar silahları ilə birlikdə təslim olmağa başladılar. İngilislər sübh tezdən gəmilərə minərək Bakıdan qaçdılar. Ermə­ni və rus komandirləri ilə şəhər rəhbərləri də dəniz yolunu nicat yolu bildilər. 

Nəhayət, türklərin Bakıya girməsi xə­bəri, Hərbiyyə Naziri və Baş Komandan vəkili Ənvər Paşaya 16 sentyabrda bil­dirildi. Nuru Paşanın bununla bağlı şifrə teleqramı belə idi: “Allahın yardımı ilə Bakı şəhəri 30 saat davam edən şiddət­li müharibədən sonra saat 9 radələrində zəbt edilmişdir. Bütün ordunun, xüsusilə, minbaşı Fəhmi bəyin komandası altındakı 56-cı alayın qəhrəmanlığı təqdirəlayiq­dir”. Həmin gün Nuru Paşa Güzdəkdəki müvəqqəti Ordu Qərargahından hərəkət edərək Bakıya daxil oldu. Komandirlər əvvəlcə Qırmızı kazarmanın yaxınlığında təşkil olunmuş rəsmi keçiddə iştirak et­dilər. Podpolkovnik Süleyman İzzət bəyin rəhbərlik etdiyi paradda şəhərdəki asayişi təmin edən 56-cı alaydan başqa, cəbhədə döyüşən hərbi qüvvələrin hamısı iştirak etdi. Nuru Paşa Bakının qurtuluşu münasi­bəti ilə xalqa müraciət etdi (Burada 2020-ci il dekabrın 10-da Bakıda təşkil olunan Zəfər paradı və ondan öncə paytaxt küçələ­rində türk mehmetciklərinin qələbə marş­ları oxuyaraq məşq etmələrinin hər kəsə unudulmaz təsir bağışlaması yada düşür). 

Özü də Bakının işğaldan qurtarıldığı gün Qurban bayramına təsadüf edib – xalq iki bayramı bir yerdə keçirib. Günortadan sonra 19–36 yaş arasında olan azərbaycan­lı qazi milislər bayram şərəfinə 4 günlük məzuniyyətə buraxılıblar. Bakının xilası böyük bayrama səbəb olub. Məşhur mese­nat Hacı Zeynalabdin Tağıyev türk ordusu­nun şərəfinə indiki Filarmoniya binasında möhtəşəm ziyafət təşkil edib, komandan Nuru Paşaya və digər qəhrəman sərkər­dələrə hədiyyələr təqdim edib...

Tarix təkrar olunur. 2020-ci ildə Bakı­da keçirilən Zəfər paradında Azərbaycan Prezidenti, müzəffər Ali Baş Komandanı­mız İlham Əliyev deyib: “Erməni faşizmi yenidən ayağa qalxarsa, nəticə eyni ola­caq”. Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan isə Əhməd Cavadın, Nuru Paşanın və Mübariz İbrahimovun ruhları­nın şad olduğunu söyləyərək, mübarizənin davam edəcəyini vurğulayıb. 

Bəli, 1918-ci il sentyabrın 15-də Nuru Paşanın rəhbərlik etdiyi Qafqaz İslam Or­dusu və Azərbaycan Korpusu Bakıya daxil olaraq şəhəri erməni-bolşevik işğalından azad ediblər. Yenə də Türkiyə yanımızda­dır, mənəvi yardımı ilə Qarabağdakı zəfəri­mizə dayaq olub, bugünkü uğurlarımızda da daim bizi dəstəkləyir. Dostlarımızın sevin­diyi, düşmənlərimizin isə xar olduğu belə zəfər təntənələrimiz tariximizi şərəfləndirir.

Əli NƏCƏFXANLI
XQ