Tarixi Çernobbio bəyanatı kontekstində

III MƏQALƏ

Heç bir ölkəni özünə düşmən hesab etməməlisən.

Heydər ƏLİYEV,
Ümummilli lider

Regional və regionlararası kontekst

Azərbaycanın xarici siyasətinin regio­nal və regionlararası konteksti II Qarabağ savaşından sonra daha böyük əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır. Çünki Azərbay­can bir dövlət olaraq artıq yeni səviyyədə siyasət yeritməli oldu. Onun üçün fərqli fəaliyyət mexanizmləri yaradıldı. O cüm­lədən Azərbaycan üçün regional və bey­nəlxalq təşkilatlar çərçivəsində fəaliyyətə ciddi əhəmiyyət verildi. 

Bu baxımdan Azərbaycan üçün Qoşul­mama Hərəkatı (QH) və Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ancaq rəsmi Bakının uğuru onun­la bağlıdır ki, regional və regionlararası əlaqələrdə ikitərəfli əməkdaşlıq da mühüm yer tutur. Bu, maraqlı bir situasiyadır. Çün­ki ikitərəfli əməkdaşlıqda formatından re­gional təşkilatlarda əməkdaşlığa və sonra regionlararası səmərəli əlaqələrə keçidin praktiki mexanizmini müəyyən etmək asan məsələ deyildir. Nümunə üçün deyək ki, Azərbaycan – Gürcüstan, Azərbaycan – İran və Azərbaycan – Rusiya ikitərəfli əməkdaşlıq formatından bütövlükdə regio­nu əhatə edən əməkdaşlıq formatına keçid yaradıcı siyasi-diplomatik yanaşma tələb edir. 

Azərbaycan bu istiqamətdə nəticəve­rici fəaliyyət göstərməkdədir. Əsas olaraq burada layihələrə regionun bütün dövlətlə­rini qoşmaq üsulu seçilmişdir. Ermənistan­dan başqa, region dövlətləri Azərbaycanın təşəbbüsü ilə həyata keçirilən layihələrdə iştirak edirlər. Bu prosesin əhatə dairəsi enerji, ticarət, nəqliyyat-logistika və kom­munikasiyaların bütün növləridir. 

Rəsmi Bakının regional miqyasda həmin istiqamətlərdə fəaliyyəti Cənubi Qafqazda ciddi dəyişikliklər etmişdir. 

Birincisi, enerji sferasında çoxşaxəli layihələr faktiki olaraq regional infrastruk­tur yaratmışdır. 

İkincisi, nəqliyyat-loqistika aspektində Cənubi Qafqaz Azərbaycanın səyləri nə­ticəsində müxtəlif istiqamətlərdən gələn yolların kəsişmə sahəsinə çevrilmişdir. Bura Şərq – Qərb, Şimal – Cənub, Cənub – Qərb kimi istiqamətlər daxildir. Bütöv­lükdə isə Azərbaycan həmin marşrutları Orta dəhliz layihəsi ətrafında birləşdirə bilmişdir. 

Üçüncüsü, Azərbaycan ikitərəfli təh­lükəsizlik sazişlərini vahid regional miq­yasda birləşdirmişdir. 

Bununla rəsmi Bakı ikitərəfli əməkdaş­lıq formatlarını vahid platformada regional əməkdaşlıq platformasına çevirmişdir. 

Eyni xətt regionlararası əlaqələrə də tətbiq edilməkdədir. Özü də burada Qərb istiqaməti ilə Şimal və Şərq istiqamətləri­nin tarazlığı gözlənilir. Azərbaycan eyni məntiqlə Mərkəzi Asiya, Uzaq Şərq və Av­ropa ölkələri ilə əməkdaşlığı inkişaf etdirir. Onları bir-biri ilə sıx əlaqəli şəkildə qurur. Prezident İlham Əliyevin son İtaliya səfə­rində ifadə etdiyi aşağıdakı fikirlər məhz bu kostekstdə dərk edilməlidir: “Uzun il­lər ərzində Azərbaycan və İtaliya strateji tərəfdaşlar kimi fəaliyyət göstərirlər. Mü­vafiq bəyannamə təqribən 10 il əvvəl qə­bul edilib. Bizim əməkdaşlığımız bir çox sahəni əhatə edir. Bizim müntəzəm siyasi təmaslarımız var. Bu, 2020-ci ildən bəri mənim İtaliyaya 3-cü səfərimdir. Prezident Mattarella 2018-ci ildə Azərbaycana səfər etmişdir. Yüksək səviyyəli siyasi təmasla­rımız bizim yaxın siyasi tərəfdaş olduğu­muzu nümayiş etdirir”. Burada Prezident İlham Əliyev İtaliya ilə münasibətlərin bir neçə vacib məqamını vurğulamışdır. 

Birincisi, Azərbaycanla İtaliya müna­sibətlərini strateji tərəfdaşlıq formatında qurmuşlar. Bununla bağlı müvafiq sənədin 2014-cü ildə imzalanmasına baxmayaraq 2005-2014-cü illərdə mütəmadi təmaslar olmuşdur. Deməli, ən azı 10 il iki dövlət arasında əlaqələr qurulmuş, onlara konkret məzmun verilmişdir. Həmin illərdə Azər­baycanın Avropa istiqamətində həyata keçirdiyi layihələrə nəzər salsaq, münasi­bətlərin möhkəm təməlinin yaranmasında Bakının incə bir şəkildə regional miqyasda əlaqələri Avropa istiqamətində İtaliya nü­munəsinə uğurlu proyeksiya etdiyinin xü­susi rol oynadığını görərik. 

Konkret olaraq, 2005-2014-cü illər ər­zində Azərbaycan Bakı – Tbilisi – Ceyhan, Bakı – Tbilisi – Ərzurum, Bakı – Supsa kimi layihələri həyata keçirmiş və faktiki olaraq Avropa istiqamətində əməkdaşlıq şəbəkəsini yaratmışdır. Bu baxımdan İtali­ya ilə ikitərəfli əməkdaşlığın konkret proq­ramlar üzrə inkişafı 2014-cü ildə strateji tərəfdaşlıq haqqında sənədin imzalanması ilə nəticələnmişdir. 

İkincisi, ikitərəfli əməkdaşlıq müxtəlif sahələri əhatə edir. Bu da onu ifadə edir ki, Azərbaycan öncədən İtaliya ilə əməkdaş­lığa, bütövlükdə, Cənubi Qafqaz – Avropa əlaqələri kontekstində baxmışdır. Söhbət faktiki olaraq regionlararası əlaqələrin təş­kili və inkişafından gedir. 

Üçüncüsü, müntəzəm siyasi təmaslar yaxın siyasi tərəfdaşlığın təminedici mexa­nizmidir. Bu da geniş sahədə və məkanda qarşılıqlı əlaqələrin regionlararası miqyasa transformasiyası deməkdir.

Bütün bu fəaliyyətin təməlində əldə olunan nəticələr durur. Prezident İlham Əliyev bu barədə Çernobbioda demişdir: “Bizim ticarət əməkdaşlığımız olduqca fəaldır. İtaliya Azərbaycanın dünyada bir nömrəli ticarət tərəfdaşıdır. Ötən il bizim ticarət dövriyyəmiz 16 milyard ABŞ dol­larına yaxın olub. Biz artım üçün poten­sialı yalnız enerji sektorunda deyil, digər sahələrdə də görürük. Azərbaycan İtaliya­nın bir nömrəli neft və ikinci ən böyük qaz təchizatçısıdır. Bu da bizim əməkdaşlığı­mızın vacib hissəsidir”.

Əgər bunları ümumiləşdirsək, belə bir nəticə alarıq ki, Avropa Birliyinin 10 üzvü­nün Azərbaycanın strateji tərəfdaşı olması sistemli, davamlı və şoxşaxəli siyasətin nəticəsidir. Bu, faktiki olaraq, Bakının re­gional miqyasda siyasi xəttini uğurla regi­onlararası miqyasa transformasiya etməsi nümunəsidir. Maraqlı fakt ondan ibarətdir ki, bu prosesdə Azərbaycanın Qoşulma­ma Hərəkatında fəaliyyəti, xüsusilə 4 il ona sədrlik etdiyi dövrdə həyata keçirdiyi proqramlar əminlik yaratmışdır ki, bizim ölkə yaxşı nəticələr əldə edə biləndir.

Qlobal arena

“2-ci Çernobbio bəyanatı”nda yer almış başqa əhəmiyyətli məqam ondan ibarətdir ki, Prezident İlham Əliyev Azər­baycanın “qlobal arenada müxtəlif aktorlar arasında körpülərin qurulması üzərində fəal çalışdığını” və bu əsasda “qlobal Cə­nub və qlobal Şimal arasında körpülərin qurulmasının mümkünlüyünü” vurğula­mışdır. Bu, o deməkdir ki, Azərbaycan ar­tıq qlobal miqyasda proseslərə təsir edə bi­lir. Bu, bağlılıqda iki faktı göstərə bilərik. 

Birincisi, Azərbaycanın enerji layihələ­ri geniş bir məkanda enerji təhlükəsizliyi ilə milli təhlükəsizliyi üzvi surətdə birləş­dirə bilmişdir. Onu da deyək ki, Avropa is­tiqamətində məhz İtaliya ilə olan əlaqələr bu prosesə xüsusi dinamika vermişdir. 

İkincisi, Azərbaycan, bütövlükdə, Avropa üçün kritik olan vəziyyətdə belə, enerji təhlükəsizliyini milli təhlükəsizli­yin təmininə yönəldə bilir. Bunu Prezident İlham Əliyevin Çernobbioda ifadə etdiyi aşağıdakı fikilərindən aydın görə bilərik: “Burada deyə bilərəm ki, Ukrayna ərazi­sində qazın tranzitinin davam etdirilməsi ilə bağlı Rusiya, Ukrayna və Avropa təsi­satları tərəfindən bizə müraciət edildi. Bir neçə aydır ki, biz ümumi məxrəcə gəlmək üçün böyük səylər göstəririk. Məlumdur ki, bu tranzit dayanarsa, – bu isə dekabr ayına təsadüf edəcək, – bir neçə Avropa İttifaqı ölkəsi təbii qazın fiziki əlçatanlı­ğı ilə bağlı ciddi çətinliklərlə üzləşəcək. Biz, sadəcə, həmin ölkələri və Ukraynanı dəstəkləmək istəyirik. Çünki qazın tranziti dayandığı halda Ukraynanın qazpaylayıcı sistemi tamamilə iflic olacaqdır”.

Bunu “2-ci Çernobbio bəyanatı”nın ən vacib məqamlarından biri hesab edirik. Çünki söhbət faktiki olaraq rəsmi Bakının bir neçə region üçün əhəmiyyəti olan bir funksiyanı yerinə yetirə bilməsindən ge­dir. Rusiya, Cənubi Qafqaz, Şərqi Avropa və Mərkəzi Avropanı əhatə edən məkanda Bakı əlaqələndirici rolunu oynayır. 

Daha güclü Azərbaycan uğrunda

İtaliya ilə əməkdaşlığın inkişaf dina­mikası göstərir ki, Azərbaycan ikitərəf­li əməkdaşlıqdan çoxtərəfli əməkdaşlıq platformalarına keçidi, bütövlükdə, regi­onlararası miqyasda yeni geosiyasi düzən yaratmaq kontekstində reallaşdırır. Bu pro­sesin Azərbaycan üçün üç mühüm nəticəsi ola bilər. 

Birincisi, Azərbaycan bir neçə region­da geosiyasi prosesləri müsbət konstruktiv məcraya yönəldən əsas gücə çevrilə bilər. Bunun üçün Bakının Qoşulmama Hərəkatı və Türk Dövlətləri Təşkilatı kimi səmərəli təsir vasitəsi vardır. Əsas məsələ bu iki təş­kilatdakı fəaliyyəti vahid məqsəd fonunda əlaqələndirməyi bacarmaqdan ibarətdir. 

İkincisi, Azərbaycan Avropa ilə Asi­ya arasında enerji təhlükəsizliyi ilə milli təhlükəsizliyi sintez edə bilən dövlət sta­tusuna yüksələ bilər. İlk baxışdan bir qə­dər ümumi görünən bu məqam reallıqda kifayət qədər dinamik fəallıq tələb edir. Görünür, burada daim yeni layihələr irəli sürmək və onların həyata keçməsini təmin etmək istiqaməti üstünlük təşkil etməlidir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, geniş bir məkanda ziddiyyətlər həmişə olacaqdır. O baxımdan Azərbaycan təşəbbüskar olmaq­da davam etməlidir. 

Üçüncüsü, Azərbaycan daha güclü müstəqil dövlət olmaq istiqamətində da­vamlı addımlar atır. Rəsmi Bakı ölkənin sosial, iqtisadi, energetik, hərbi, müdafiə və təhlükəsizlik aspektlərində güclənmə­sini uğurla regional və regionlararası miq­yasa transformasiya edə bilir. Bu da yaxın gələcəkdə Azərbaycanın qlobal miqyasda aktor olmasını təmin edəcəkdir. 

“2-ci Çernobbio bəyanatı”nın məzmu­nundan alınan bir neçə qənaət göstərir ki, ölkə faktiki olaraq növbəti mühüm trans­formasiya mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Bu mərhələdə başlıca özəllik Azərbayca­nın regionlararası miqyasda təsiredici gücə çevrilmək imkanlarının yaranmasından ibarətdir. 

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru