XIV məqalə

Nizamlılıq həmişə legitimliyin, gücün və təmkinin incə, zərif taraz­lığıdır.

Henri Kissincer

Böyük siyasət, diplomatiya və dövlət xadimi olan Henri Kissincerin iqtibas gətir­diyimiz fikirinin məzmununa aid olan başqa bir fikri vardır. O, deyirdi ki, “tarix yekunda cəmiyyətlərin münaqişələrini deyil, onların barışını alqışlayır”.

Bu iki fikrin ana xəttini dövlətlərin və cə­miyyətlərin tərəfdaşlığının qurulması fəlsəfə­si təşkil edir. Burada hüququn (legitimlik), toplumsal və dövləti enerjinin (güc) və mənə­vi-psixoloji faktorların (təmkin) sintezini gö­rürük. Onların yekunu kimi isə H.Kissincer cəmiyyətlərin, xalqların, dövlətlərin tərəşdaş­lığını və barışını alqışlayır. 

Bununla XXI əsrin möhtəşəm siyasətçi və diplomatlarından biri türk toplum və döv­lətlərinin əsrlərdən gələn əməkdaşlıq və təh­lükəsizlik fəlsəfəsini alqışlamış olur! Üstəlik, türklər üçün, bu, adi bir sosiallaşma və ya siyasətqurma fəaliyyəti deyildir – ən dərin etnik, sosial, siyasi, mənəvi, əxlaqi, ideoloji və mədəni qatlarda “özünügörmə fəlsəfəsi” və cəmiyyətin özünütəşkilinin davamlı təza­hürüdür.

Türklərin özünütəşkil fəlsəfəsi

Araşdırmaçılara istinad edərək türk top­lumlarının özünütəşkilinin sosial, mə-dəni, siyasi, mənəvi, əxlaqi və iqtisadi (təsərrüfat) aspektlərini özündə ehtiva edən fenomen mexanizmin törə olduğunu XIII məqalədə ayrıca vurğulamışıq. “Heydər Əliyev və yeni liderlik: fəlsəfi-elmi təhlil” adlı monoqrafiya­mızda “törə” anlayışı ilə bağlı fikirləri yığcam halda təqdim etməkdə mövzu baxımından fayda görürük. Çünki tədqiqatçıların fikrinə görə, “törə” anlayışı türk toplumlarında çox əhəmiyyətli rol oynayır. Törə faktiki olaraq həm türk birgəyaşam fəlsəfəsinin (toplumlaş­maq üsulunun) kökündə dayanır, həm də on­ların dövlət qurmaq fəlsəfəsini və siyasi təfək­kürünü formalaşdıran başlıca sosial, psixoloji, etnik və kültürəl fenomendir. 

Türklərin çox sayda dövlət qura və xalqla­rı idarə edə bilmələrinin təməl izahı türk törə­sinin qanunları – hüquqları ilə bağlıdır. Bu, o deməkdir ki, qədimdən türk toplumlarının həyatında çox güclü şəkildə sosial-hüquqi və mənəvi-əxlaqi faktorlar rol oynamışdır. Döv­lətçilik və liderlik baxımından bu məqam va­cib gerçəkliyi ifadə edir – türklər daim dəqiq məzmuna və konkret mənaya malik hüquqi çərçivədə toplum olaraq fəaliyyət göstərmiş­lər. Onların qurduqları dövlətlərdə qanun, hüquq və ədalət aparıcı olmuşdur. Bütövlükdə isə türk cəmiyyətlərinin gücünün daxili sosi­al-mədəni, siyasi-iqtisadi və mənəvi-əxlaqi dinamikadan meydana gəldiyi aydın olur. Bu isə onların həmişə öz tarixlərinin subyekti ol­masının təsdiqidir.

Digər tərəfdən, türk toplumlarının bir­gəyaşam fəlsəfəsi onun sadədən mürəkkəbə doğru istiqamətlənmiş təkamülünün başlıca özəlliklərini anlamağa şans yaradır. Həmin as­pektdə törənin tərkib hissələrinin və toplumun dinamizminin məzmunu böyük əhəmiyyət da­şıyır. Türk törəsi hüquq və ədalət anlayışları ilə identikləşdirilir. Yəni törəyə əməl etmək, praktiki olaraq, ədalətli daxili qanuna əməl etmək anlamına gəlir. Türk sözlüklərində də törə haqqa-hüquqa uyğunluq, haqqı gözləmə, doğruluq, “türə” anlamlarına sinonim kimi izah olunur. 

Vurğulanan məqamlardan ümumi nəticə çıxarmaq olar: Türk toplumları və dövlətləri ədalətə, hüquqa, qanuna və özünütəşkil fəl­səfəsinin başlıca prinsiplərinə (törəyə) əsasən özlərini yaratmışlar. Əhəmiyyətlidir ki, vurğu­lanan qaydalar türk toplumlarının yaradılması ilə məhdudlaşmamışdır, həm də toplumun və dövlətin istənilən səviyyədə idarə olunmasın­da mühüm yer tutmuşdur. Yəni türk toplum­ları çox qədim tarixi olan qaydalara görə bu günə qədər özlərinin varlığını təmin etmiş və həmin çərçivədə təkamüldə olmuşlar. 

Milli ideya baxımından hüquq, qanun və özünü sosial-mədəni varlıq kimi təşkil etmə­yin ciddi rol oynadığı şübhə doğurmur. Bu prosesdə daha iki faktor türklər üçün böyük əhəmiyyət daşımışdır. Onlardan biri qohum­luq, digəri isə qonşuluqla bağlıdır. 

Türk anlamında qohumluq

Türklər qohumluğu tarixən yüksək qiy­mətləndirmişlər. Bu, törədən qaynaqlanır. Törədə türkün özünüyaratması Yosun qanunu üzrə baş verir. Yəni fərd-ailə-qəbilə-tayfa-tay­falar birliyi-xalq-millət birgəyaşam forma­larının hər birindən qohumluq ana xətt kimi keçir. Bundan türkləri kimsə məhrum edə bilməz. Qohumluğun ailədaxili mühitdə mey­dana gəlməsi bioloji, fizioloji, fiziki faktor­larla bərabər, ruhsal anlamı da vardır. Ailədə fiziki ilə ruhsallıq və mənəviyyat qohumluq anlayışında birləşir. Ailədaxili münasibətlər­də insanların bir-birinə qarşı davranışı ruhsal sayılan törəyə əməl etməklə əlaqəlidir. Bu, o deməkdir ki, ailədə kökə bağlılıq, dürüstlük, doğruluq, ədalətlilik ruhsal müqəddəsliklə vəhdətdə olmalıdır.

Sonra. Bu qayda yalnız ailə ilə məhdud­laşmadığından həmin faktorlar avtomatik ola­raq daha geniş sosial-psixoloji və mənəvi-etik məkana transformasiya edilir, obrazlı desək, o faktorlar (qaydalar) “sosiallaşır”. Hətta, ay­rı-ayrı türk toplumları və dövlətləri arasında münasibətləri qurma və tənzimləmə mexa­nizminə çevrilirlər. Bu, o deməkdir ki, “qo­humluq” anlayışının törədən gələn məzmunu hüquq, qanun və ədalət aspektlərində toplum­lararası və dövlətlərarası münasibətlərə üzvi surətdə proyeksiya olunurlar. 

Qonşuluq və dinc yanaşı yaşama fəlsəfəsi

Biz əvvəlki məqalələrimizdə türk toplum­larında qonşuluğun müəyyən prinsiplərindən bəhs etmişik. Burada qonşuluğa türk top­lumdaxili münasibətlər sistemindən toplum xaricində olan fərqli toplumlarla qonşuluq münasibətlərini qurmaq fəlsəfəsinin transfor­masiyasını nəzərdən keçirəcəyik. Maraqlıdır ki, türk xalqlarında qonşuluq məsələsində toplumdaxili qaydalarla toplumxarici qayda­lar arasında fərq qoyulmur. Türk ailəsi üçün qonşu kimliyindən asılı olmayaraq eyni sta­tusa malikdir. Burada əsas pinsip qonşu ilə yardımlaşma, dinc yanaşı yaşama və qohum­laşmadan ibarətdir. Ayrıca türk xalqı üçün bu, xalqlararası əlaqələri gücləndirmənin əsas üsuludur. Türk cəmiyyəti və dövləti bütün qonşuları ilə münasibətləri ədalət və qarşılıqlı hörmət əsasında qurur. Dövlətlərarası miqyas­da bu dəyərlərə hüquq əlavə olunur. Nəticədə dövlətin xarici siyasətində ədalət, hüquq və qarşılıqlı hörmət münasibətlərin formalaşma­sında ciddi yer tutur. 

Türklərin qonşuluğu toplumxarici mü­hitə transformasiya etməsi öncədən məqsədin savaş deyil, dinc yanaşı yaşamaq olduğunun göstəricisidir. Buna görə də türk dövlətləri­nin yaratdığı təşkilatlarda qonşulara qapı açıq olur və onlar dinc yanaşı yaşamaq strategiya­sına üstünlük verirlər. 

İndi yuxarıda vurğulanan faktorların priz­masında milli ideya kontekstində TDT-nin strateji məqsədlərinə baxaq.

Milli ideya və toplumun yaşam fəlsəfəsi

İndi Azərbaycan dövlət olaraq elə bir sə­viyyədədir ki, növbəti inkişaf mərhələsi üçün toplumdaxili dəyərləri dövlətlərarası əlaqələrə uğurlu proyeksiya etməlidir. Əgər bizim üçün türk dünyası ailədirsə, deməli, türk dövlətləri ilə münasibətlər müəyyən mənada “ailədaxi­li münasibətlərin” qurulması statusundadır. Ailədaxili münasibətlərin törə, qohumluq və qonşuluq aspektlərində ümumi ruhu haqqın­da yuxarıda bəhs etmişik. Prezident İlham Əliyev dəfələrlə çıxışlarında vurğulamışdır ki, Azərbaycanın qonşuluq siyasəti ədalətə və açıqlığa əsaslanır. Təbii ki, bu iki məqamı hüquqilik birləşdirir. Deməli. digər türk döv­lətləri ilə münasibətlər qohumluq və qonşu­luq fəlsəfəsi ilə yanaşı, hüquqa, açıqlığa və ədalətə dayanmalıdır. TDT-nin yaranmasında baza şərtlər bunlardan ibarət olmuşdur. 

Həmin baza şərtlərin də öz növbəsində 8 aspektdə konkret ifadəsi mövcuddur. Onları Prezident İlham Əliyev belə ifadə etmişdir: böyük coğrafiya, böyük ərazi, böyük hərbi güc, böyük iqtisadiyyat, zəngin təbii sər­vətlər, geniş nəqliyyat yolları, dinamik de­moqrafik sfera və bir soydan, kökdən olan xalqlar! Bu faktorlar üzərində münasibətlə­ri ədalət, açıqlıq və hüquqilik kontekstində qohumluq və qonşuluğun siyasi anlamları aspektində təşkil etmək bütövlükdə TDT-nin sağlam əməkdaşlığa və təhlükəsizliyin təmininə yönəlmiş platforma olduğunu təs­diq edir. Eyni zamanda, burada məqsədə nail olmaq üçün vurğulanan faktorların hər bir türk dövlətinin milli ideyasının atributiv tərkib hissəsi olması ehtiyacı aydın görünür. Çünki məsələ yalnız türk dövlətləri arasında əlaqələrin qurulması ilə məhdudlaşmır. Ha­zırkı qloballaşma mühiti tələb edir ki, hər bir regional təşkilat qlobal inteqrasiyada “özünü görə bilsin”. Bunun üçün uyğun fəlsəfə la­zımdır. Həmin fəlsəfəyə uyğun siyasət for­malaşdırmaq və onu da uğurla reallaşdırmaq mexanizmləri gərəkdir. 

Birincisi, yeni fəlsəfənin formalaşdırılma­sı konkret predmetə istiqmətlənmiş olmaıdır. Yəni məsələ konkret olaraq TDT-nin dünya miqyasında uğurlu olmasına fokuslanmalıdır. Burada fəlsəfi təfəkkürün ümumi səviyyəsi fonda “metodoloji yardım sahəsi” rolunu oy­naya bilər. TDT-nin dünyada yeri və roluna fokuslanmış fəlsəfə siyasi aspektdə konkret ifadəsini tapmalıdır. Bu proyeksiya isə milli ideyasız mümkün deyildir. Çünki milli ideya vurğulanan kontekstdə əsas istiqamətverici, münasibətləri milli maraqlar çərçivəsində for­malaşdırıcı və ayrılığı əngəlləyəcək pozitiv “milli enerji”nin toplumsal ifadəsi rolunu oy­namalıdır. Bu şərt ödənməsə, toplum və döv­lət miqyasında fəaliyyət istiqamətini itirmək təhlükəsi meydana gələr. 

İkincisi, milli ideya yeni fəlsəfənn konkret siyasi kurs formasında aydın və strateji hədəf­li müəyyən edilməsi üçün aparıcı rol oynama­lıdır. Azərbaycan artıq problemin bu tərəfi ilə bağlı müsbət nəticə verən təcrübəyə malikdir. Bu təcrübə mlli ideyanın bir mərhələsini re­allaşdıranda toplanmışdır. Biz milli ideyanın ərazi bütövlüyünün təmini kimi uğurla həyata keçməsini nəzərdə tuturuq. 

Milli ideyada ilk mərhələ

Ulu öndər Heydər Əliyev milli ideyanı konkret olaraq ərazi bütövlüyünün bərpası kimi müəyyən edərək fəaliyyəti fokuslaşdır­dı. Bu fokuslaşma toplum çərçivəsi ilə yana­şı, dövlətin xarici siyasətinin prioriteti oldu. Ərazi bütövlüyünün bərpasını bütövlükdə cəmiyyət əsas strateji hədəf kimi yekdillik­lə qəbul etdi. Bunun fonunda dövlət xarici siyasətində dövlətlərarası münasibətləri hə­min hədəfə görə qurdu. Onun əhəmiyyətli məqamı ölkənin daxili inkişaf strategiyası ilə dövlətlərarası münasibətləri ədalət, hüquq və açıq qurmaq xəttinin götürülməsi ilə bağlı idi. Azərbaycan məharətlə ərazi bütövlüyü məsələsini tədricən beynəlxalq hüquq, BMT-nin Nizamnaməsi və dinc qonşuluq siyasəti müstəvisinə gətirdi. 

Milli ideyanın bu səviyyədə daxili və xa­rici şərtlərin sintezində reallaşdırılması kursu konkret nəticəsini verdi. Bütün proses boyu Azərbaycan zərrə qədər də ədalətdən, hüquq­dan və münasibətlərdə şəffaflıqdan (açıqlıq və səmimiyyət) kənara çıxmadı. Bu anlayışlar fonunda milli ideyanı daxili və xarici siyasət kursunun sintezində reallaşdırdı. Bu zaman dövlətlərarası münasibətlərdə Azərbaycan üçün müəyyən prinsiplər vardır ki, onlara tam əməl etdi. Bu, türk dövlətləri istiqamətində “bir millət, iki dövlət” formulu üzrə atılan addımları təşkil edirdi. Onun reallaşmasında qohumluqla qonşuluğun beynəlxalq hüquq miqyasında qarşılıqlı əlaqəsi ayrıca yer tutur­du. Yəni türk xalqları bir-birinə tarixi, mədəni və dini baxımdan yaxın olsalar da, münasibət­lərini beynəlxalq hüquq normalarına uyğun qurmalı idilər. Heydər Əliyev bunu təmin etdi. 

İkinci istiqamət yenə də qədimdən gələn qonşuluq fəlsəfəsinin müasir şərtlər daxilin­də siyasi kursda konkret məzmuna salınması üzərində aparılırdı. Burada yaxın qonşularla (Gürcüstan, Rusiya, İran, Türkiyə və Mərkəzi Asiya dövlətləri) qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq platformaları əsasında əlaqələri inkişaf etdir­mək aparıcı idi. Bununla yanaşı, daha uzaq çevrələrlə münasibətlərin inkişafı intensiv aparıldı. Nəhayət, müxtəlif regional və bey­nəlxalq təşkilatlar daxilində ərazi bütövlü­yünün bərpasını əsas tutan siyasət məharətlə reallaşdırıldı. 

Bununla da Azərbaycan müstəqil dövlət kimi Avrasiyada milli ideyanı daxili və xari­ci siyasətin vəhdətində uğurla həyata keçirən ilk dövlət oldu. Bu təcrübə TDT çərçivəsində fəaliyyətə yardım edə bilərmi? Əminəm ki, edir və əsas məqsədə çatana qədər edəcəkdir! Çünki Azərbaycnın bu təcrübəsi əsrlərdən gələn ənənəvi kodlarla müasirliyin uğurlu sin­tezindən formalaşmışdır. Yeni tarixi mərhələ üçün bu təcrübə çox vacib rol oynayacaqdır Məsələnin bu tərəfinin bir neçə əhəmiyyətli və maraqlı aspekti mövcuddur. 

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitki, fəlsəfə elmləri doktoru