Azərbaycanla Ermənistan arasın­da sülh müqaviləsinin imzalanması və dövlətlərarası münasibətlərin qurul­ması üçün hazırda olduqca əlverişli şərait yaranıb. Ölkəmiz 2020-ci ildə 44 gün ərzində Vətən müharibəsi apara­raq torpaqlarının böyük bir hissəsini işğaldan azad etdi. 2023-cü il sentyab­rın 19-da başlanan və bir sutkadan az davam edən lokal antiterror tədbirləri nəticəsində Qarabağ iqtisadi rayonu­nun qalan əraziləri üzərində də suve­renliyimiz bərpa olundu. Qarabağın müəyyən hissəsini nəzarətdə saxlayan separatçı rejim süqut etdi. Onun so­nuncu “qlavarı” sentyabrın 28-də bu­nunla bağlı “sənədi” imzaladı.

Həmin ilin oktyabrın 15-də Prezident İlham Əliyev tərəfindən Xankəndi şəhərində, Ağdərə, Xocavənd və Xocalı şəhərlərində, Əsgəran qəsəbəsində, Sərsəng su anbarının ərazisində Azərbaycanın Dövlət Bayrağı ucaldıldı. Noyabrın 8-də – Zəfər Günündə Xankəndi şəhərində Vətən müharibəsində əldə edilən Zəfərin üçüncü ildönümünə həsr olunan hərbi parad keçirildi.

2020-ci il noyabrın 10-da imzalanmış üçtərəfli Bəyanata əsasən, ölkəmizin ərazi­sinə yerləşdirilmiş Rusiya sülhməramlı kon­tingentinin 2024-cü il aprelin 17-dən, yəni vaxtından əvvəl Azərbaycandan çıxarılması prosesinə başlanıldı. İki gün sonra – aprelin 19-da Ermənistan tərəfi Qazax rayonunun işğal altındakı 4 qeyri-anklav kəndinin qay­tarılmasına razılaşdı. Bununla bağlı iki ölkə arasında dövlət sərhədinin delimitasiyası və sərhəd təhlükəsizliyi məsələləri üzrə komis­siyanın səkkizinci görüşündə razılığa gəlindi. Beləliklə, Azərbaycanın gücü, qüdrəti hesa­bına bölgədə tamamilə fərqli, yeni geosiyasi reallıqlar yarandı.

Ancaq bunlar bizə heç də asan başa gəl­mədi. İndi sülhdən dəm vuran Paşinyanın müharibəyə qədərki ritorikası, ifadə tərzi, üs­lubu yaddaşlardan silinməyib. O, hələ 2018-ci ildə İrəvandakı “Respublika” meydanında keçirilən etiraz aksiyaları zamanı “Yaşasın son nəticədə Ermənistanın bir hissəsi olacaq Artsax respublikası!” demişdi. 

Baş nazir olduğu dövrdə – 2019-cu ilin avqustunda Paşinyan Xankəndiyə gəlmiş və burada keçirilən mitinqdə “Qarabağ Ermə­nistandır və nöqtə” fikrini səsləndirmişdi. Onun müdafiə naziri David Tonoyan 2019-cu ilin martında “Yeni müharibə – yeni əra­zilər” adlı qondarma tezisini ortaya atmışdı. Yeri gəlmişkən, qeyd etmək yerinə düşər ki, 2019-cu il martın 29-da Vyanada Azərbaycan Prezidenti və Ermənistan baş naziri arasında görüş keçirilmişdi. Tonoyan isə həmin vaxt ABŞ-də rəsmi səfərdə idi. O, iki ölkə rəhbəri­nin danışıqlarından dərhal sonra Nyu-Yorkda erməni icmasının nümayəndələri ilə görüşdə demişdi: “Müdafiə naziri kimi deyirəm ki, mən “sülh müqabilində ərazilər” formulunu “yeni müharibə – yeni ərazilər” formuluna çevirmişəm”. Onu da bildirək ki, istifadəyə yararsız raketlər almaqda və 4,6 milyon dol­lar mənimsəməkdə ittiham olunan Tonoyan 2021-ci ilin sentyabrından həbsdədir.

Paşinyanın digər yaxın tərəfdarı, 2019-2021-ci illərdə parlamentin sədri, həmin tarixdən xarici işlər naziri olan Ararat Mir­zoyan isə “Facebook” səhifəsində yazmışdı: “Bu müharibə Azərbaycan Ordusunun tam məhv edilməsi ilə başa çatacaq”. Belə nü­munələrin sayı çoxdur. Onların hamısını sa­dalamaq niyyətində deyilik.

Tanınmış siyasi təhlilçi Orxan Amaşov XQ-yə açıqlamasında bildirib ki, Paşinyan tərəfindən Ermənistanın Qarabağa iddiasının olmadığına dair fikirlər əvvəllər də səslən­dirilmişdi. Onun sözlərinə görə, erməni baş nazir bir müddətdir “Qarabağ Azərbaycan­dır!” fikrini erməni xalqına mərhələli şəkildə çatdırmağa çalışır. Bu baxımdan onun sülh gündəmini ardıcıl təbliğ etməklə bağlı açıq­lamasında qeyri-adi heç nə yoxdur: “Paşin­yan ötən il Ermənistan dövlətinin “kadastr şəhadətnaməsi” almasına ehtiyac olduğu­nu bildirmişdi. Bu şəhadətnamə, sözsüz ki, Azərbaycanla imzalanacaq sülh müqavilə­sini özündə ehtiva edən sənəddir. Paşinyan tərəfindən bu cür müsbət fikirlər son illərdə daim səsləndirilib. Amma biz onun xarakteri­ni nəzərə almalıyıq. O, bəzən bir addım irəli, iki addım geri atır. Biz bəzən də bunun əksi­ni müşahidə edirik. Dəyişkən tipli fiqurdur. Lakin onun bütün bu xüsusiyyətləri 2024-cü ildə özünü tam anlamda göstərməyib”.

O.Amaşov qeyd edib ki, artıq bütün məsələlər həll olunub. Qarabağda Azərbay­canın suverenliyi tam bərpa olunub, Rusiya sülhməramlıları ölkəmizin ərazisindən çıxır. Yəni, Qarabağ komponenti bizim müzakirə mövzumuz deyil: “Əslində, çoxdandır ki, müzakirə mövzumuz deyil. Bu məsələ artıq qətiləşib. Prezident İlham Əliyev aprelin 23-də ADA Universitetində keçirilən beynəlxalq forumda bildirdi ki, sülh müqaviləsi prose­sinə əsas maneə Ermənistanın müqaviləyə Qarabağla bağlı komponent əlavə etmək istəyi ilə bağlı idi. Bu, 2023-cü ilin sentyab­rınadək davam etdi. Azərbaycan yerdə və­ziyyəti dəyişdirdi. Bundan sonra onlar bunu iddia edə bilmədilər. Sentyabrdan sonra 70 gün ərzində sülh müqaviləsi ilə bağlı bizim təkliflərimizə cavab vermədilər. Sonra isə bu iddiadan geri çəkildilər. Ona görə də, bu, keç­miş məsələdir”.

Politoloq bildirib ki, 1991-ci ildə imza­lanmış Alma-Ata Bəyannaməsinin ümumi siyasi baza kimi əhəmiyyəti var. Amma döv­lət başçımızın qeyd etdiyi kimi, biz məsələyə yaradıcı yanaşmalıyıq: “Yəni, “delimitasiya 1991-ci il sərhədləri əsasında olmalıdır” fik­ri bizə çox şey demir. Həmin sənəd bazadır. Amma hər bir seksiya üzrə biz müvafiq ad­dımları atmalıyıq. Müsbət məqam ondadır ki, biz 4 kəndin qaytarılmasına ikitərəfli qay­dada aparılan danışıqlar yolu ilə, hərbi re­surslar istifadə etmədən nail olduq. Sərhədin o hissəsi mürəkkəb hissədir. Yəqin ki, ank­lavlar məsələsində də müəyyən irəliləyişlər olacaq. Prinsipcə, Paşinyanın dediklərində qeyri-adi heç nə yoxdur. İndiki prosesin əsas, fundamental xüsusiyyəti ondan ibarət­dir ki, Ermənistan da bizimlə eyni fikirləri deməyə məcbur vəziyyətə gəlib. Bu, müsbət haldır və Azərbaycanın yerdə vəziyyəti əhə­miyyətli dərəcədə dəyişməsinin nəticəsidir”.

Bununla belə, O.Amaşov qeyd edib ki, Ermənistanda türkofobiya, onun komponen­ti kimi Azərbaycanofobiya mövcuddur və bundan sonra da mövcud olacaq. Bir neçə gün öncə İrəvanda Azərbaycan və Türkiyə bayraqlarının yandırılması məsələsi xüsusi olaraq araşdırılmalı və müvafiq tədbirlər gö­rülməlidir. Amma Ermənistanda anti-Paşin­yan ruhlu, Rusiya meyilli revanşist seqment var: “Yeri gəlmişkən, onların keçirdikləri aksiyalara qatılanların sayı elə də çox deyil. Revanşist seqmentin potensialı çox aşağıdır. Bu, hamı tərəfindən anlaşılır və əlbəttə, na­rahatedici bir siqnaldır. Amma xoşbəxtlikdən Ermənistanda onların nüfuzu aşağıdır. Əgər onlar Paşinyanı devirmək iqtidarında olsay­dılar, 2021-ci ilin iyununda bunu edərdilər. Həmin vaxt Ermənistan müharibədən məğlub çıxmışdı, Paşinyanın nüfuzu çox aşağı idi. Amma revanşistlər qalib gələ bilmədilər”.

Politoloq bildirib ki, Ermənistanda adi insanlarda da türkofob elementlər çox güc­lüdür: “Onlar bizə etibar etmirlər. Ümumiy­yətlə, müstəqil olmaq qabiliyyətində də de­yillər. Ermənistanı həmişə kiminsə forpostu olaraq görürlər. Azərbaycana nifrət ruhunda yaşayırlar. İnanılmaz iddiaları var. Tamamilə fantaziya janrında yaşayır, ağıllarına gələni danışırlar. “Böyük Ermənistan” xülyası ilə ömür sürürlər. Onlar “uzun müddətdir türk işğalı altında olan Qərbi Ermənistan”, “mü­vəqqəti Azərbaycan işğalı altında olan Qara­bağ” kimi sözlər işlədirlər. Yəni, bu düşüncə ilə yaşayan insanlardır və reallıqla heç bir əlaqələri yoxdur. Ermənistanda elə insanlar var ki, “Vilson Ermənistanı”ndan danışırlar. Onlardan başqa nə gözləmək olar?”

O.Amaşov onu da deyib ki, Paşinyan ölkəsini dəyişdirmək istəyir, amma söhbət Nikolun iradəsindən getmir. Paşinyanı buna biz məcbur etmişik: “Paşinyan Qərbdə ya­şayan bəzi azərbaycanlı jurnalistlərin və blogerlərin dedikləri kimi, sülhpərvər insan deyil. Onu sülhpərvər olmağa biz məcbur etdik. İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı ağır məğlubiyyətə uğradı, sonra Ermənistanı sərhəddə əzdik. Qarabağda suverenliyimizi bərpa etdik. Prinsip etibarilə Nikol bundan sonra başqa nə deyə bilərdi? Bu gün Paşin­yanı pozitiv, müsbət görünməyə məcbur edən Azərbaycan dövlətinin yerində atdığı legitim addımlardır. Legitim gücdən istifadə kompo­nenti bizim arsenalımızda qalır. Biz 4 kəndin geri qaytarılmasını danışıqlar yolu ilə həll etdik. Bizim əlimizdə olan güc, BMT Nizam­naməsinin 51-ci maddəsinə əsasən, özümüzü müdafiə üçün Ermənistana zərbə endirmək hüququmuzun olması, təbii ki, İrəvanı müəy­yən məsələlərdə konstruktiv olmağa məcbur edir. Paşinyandan müsbət hansı addım gö­rürüksə, onun arxasında Azərbaycanın gücü dayanır. O, özbaşına, şəxsi istəyinə, yeni reallıqları anlamaq qabiliyyətinə görə, heç bir pozitiv addım atmaz. Pafosa keçmək istə­mirəm, ancaq hər şeyin arxasında Azərbayca­nın “dəmir yumruğ”u dayanır”.

Onu da bildirək ki, Paşinyan, hətta, 2020-ci ilin noyabrında təslimolma aktına imza atdıqdan sonra da özünü təkəbbürlü, ədalı aparırdı. Sanki məğlub olan onun ölkə­si deyildi. Müharibədən sonra Azərbaycan və Ermənistan liderləri arasında 2021-ci il yanvarın 27-də Moskvada keçirilən ilk gö­rüşdən sonrakı mətbuat konfransında Paşin­yan “Qarabağ münaqişəsinin həllini tapma­dığını” iddia etmişdi. Üstəlik, müharibədən sonra Azərbaycan–Ermənistan sərhədində böhran başlamışdı.

Sərhədin delimitasiyası üzrə işçi qruplar yaradılsa da, danışıqlar sərhəddə ara-sıra baş verən silahlı toqquşmalarla müşahidə olun­muşdur. Bütün bunlar isə onun göstərirdi ki, biz başladığımız işi axıra çatdırmalı, “dəmir yumruq” öz gücünü yenidən təcavüzkara göstərməli idi. Beləliklə, 2021-ci ilin mayın­da baş verən “Qaragöl insidenti”, həmin ilin noyabrında sərhəddə yaşanan birinci silahlı toqquşma, müharibədən sonra ən şiddətli döyüşlərin yaşandığı 2022-ci ilin sentyabr döyüşləri Paşinyana və onun hökumətinə yaxşı dərs oldu. Beləliklə, vaxtilə “Qarabağ Ermənistandır və nöqtə” deyən Paşinyan bir il öncə – 2023-cü il mayın 23-də İrəvanda keçirdiyi mətbuat konfransında “Qarabağ Azərbaycandır!” deməyə məcbur oldu. Hə­min ilin sentyabrında ölkəmizin bütün əra­zisi üzərində suverenliyimizin tam bərpası Qarabağ məsələsinin Ermənistanla danışıq­larda gündəmdən tamamilə çıxarılmasına səbəb oldu. Ona görə də yazımızın girişində hazırda iki ölkə arasında sülh müqaviləsinin imzalanması üçün əlverişli şəraitin yarandı­ğını qeyd etmişik. Əgər onlar yaranmış für­səti dəyərləndirsələr, bu vəziyyətdən Ermə­nistan da daxil olmaqla bütün region ölkələri faydalanacaq. Dəyərləndirməsələr, Hayastan düşdüyü çıxılmaz vəziyyətdə qalmaqda da­vam edəcək.

Səxavət HƏMİD
XQ