XIII MƏQALƏ

Kim tarixin dərslərini unudursa, onları təkrarlamağa məhkumdur

Corc SANTAYANA

Biz milli ideyanın yeni tarixi mərhələdə məzmunu ilə bağlı çox maraqlı və əhəmiy­yətli bir araşdırma aspektinə gəlirik. Çünki türk dövlətləri tarixində ilk dəfə olaraq konk­ret türk dövləti milli ideyasını regional təş­kilat səviyyəsinə proyeksiya etməyə çalışır. Tarixi, mədəni, siyasi və geosiyasi baxımdan mürəkkəb məsələdir. Çünki burada söhbət milli ideyadan gedirsə, məsələ fundamental əhəmiyyət kəsb edən tarixi-geosiyasi seçimlə bağlıdır. Bu zaman müstəqillik üçün çox əhə­miyyəti olan prinsiplərin gözlənilməsi arxi­vacibdir. Onların sırasında dili, suverenliyi, müstəqilliyi və inkişaf ritmini saxlamaqla dövlətin hansı model üzrə milli ideya miqya­sında digər dövlətlərlə uzunmüddətli əlaqələr qura bilməsinin fəlsəfəsi xüsusi yer tutur. Bu dövlətlər eyni soya və kökə sahib olsalar da, hər birinin özəl maraqları mövcuddur və bu da təbiidir. Eyni zamanda, həmin özəl maraq­ların hər bir təşkilat üzvünə fayda verə bilə­cək dərinlikdə ödənilməsi önəmlidir.

Məsələnin həllinə Azərbaycan Preziden­tinin ümumi tezisi və ayrıca 8 təməl şərtləri prizmasında yanaşmaq doğru olardı. 

Türk dünyası – vahid ailə

Düşünürəm ki, Azərbaycan Prezidenti türk xalqlarının münasibətlərini geosiyasi, siyasi, ideoloji, mənəvi-əxlaqi və mədəni as­pektlərdə xarakterzə etmək üçün təsadüfən “ailə” anlayışını önə çəkməmişdir. Çünki hər bir türk və müsəlman xalqı üçün ailə cəmiy­yətin özünütəşkilinin baza lokal strukturudur. Ailə həm də substantiv vahid kimi fundamen­tal rol oynamır – funksional olaraq da ailə türk toplumunun özünütəşkil mexanizmidir. Bunu xarici filosof, tarixşünas və etnoqrafla­rın da araşdırmaları sübut edir. Nümunə kimi “Vyana məktəbi” adlanan bir qrup avropalı araşdırmaçının qədim türk sosial-mədəni və psixoloji özəlliklərini araşdırmaqla gəldiyi nəticələri göstərə bilərik. Onların nümayən­dələri V.Şmidt, V.Koppers, O. Menghin, F. Florla yanaşı, V.Radolf və başqaları “savaşçı çobanlar” (“Hirle ikrieger”) anlayışını daxil etmişlər. Bu anlayışla avropalı araşdırmaçılar türklərin ailə kültürünü dünyaya genişləndir­məsinin sosial, fəlsəfi, kulturoloji və tarixi dinamikasını ufadə etməyə çalışmışlar. 

Professor İbrahim Qəfəsoğlu yazır ki, avropalı tədqiqatçılara görə, türklər çox pas­sionar şəkildə “savaşçı çobanlar” mədəniy­yətini dünyaya yaymaqla prinsipial olaraq yeni kültür sahəsi formalaşdırmışlar ki, bu da indi qərblilərin “sivil kültür” adlandırdıq­ları fenomeni meydana gətirmişdir. Deməli, türk ailə fəlsəfəsi və kültürü, faktiki olaraq, dünya miqyasında mədəniyyətin təkamülünə müsbət təsir göstərmişdir. Bəs türk ailə kültü­rünün başlıca xüsusiyyətləri nədən ibarətdir?

Türk ailə kültürü

Yenə də Qərb tədqiqatçıları (məsələn, F. Flor, V.Radlof və s.) və türkiyəli araşdır­maçıların (məsələn, İ.Qəfəsoğlu, O.Turan, M.Ergin, A.Tutar və başqaları) gəldikləri qənaətlər göstərir ki, türk ailə modeli heyra­nedici səviyyədə kökə bağlılıqla dünyəviləş­məni ədalət, hüquq, haqq, qanun, İlahi nizam kontekstində özündə ehtiva etmişdir. Mən bu qənaətə “Heydər Əliyev və yeni liderlik: fəlsəfi təhlil” adlı monoqrafiya üzərində iş­ləyərəkən çox sayda Qərb, Rusiya, Çin, Tür­kiyə və digər araşdırmaçıların türklərlə bağlı apardıqları tədqiqatların fəlsəfi ümumiləşdir­məsi əsasında gəlmişəm. Bu araşdırmalarda elə maraqlı və əhəmiyyətli məqamlar vardır ki, Azərbaycan ailə modelinin potensialına heyran olursan. Burada etnikliklə bəşərilik, hüquqla qanun və ədalət, ədalətlə sülh, sülh­lə dövləti idarəetmə fəlsəfəsi maraqlı şəkildə qarşılıqlı əlaqədədir. Həmin məsələnin fəlsəfi detallarına “idraki səyahət” etdikcə Azərbay­canın mənəvi, sosial, kültürəl və psixoloji böyüklüyünü görürsən. 

Bunun işığında Azərbaycan Prezidenti­nin həm bu mövzunu çox dərindən və gözəl bildiyinə, həm də onu məharətlə müasir döv­rün tələbləri səviyyəsində siyasətə proyeksi­ya etdiyinə əmin olursan. Heydər Əliyevin siyasi varisi kimi İlham Əliyev heç bir əsas tezisini təsadüfən demir. Onun arxasında dərin və ciddi fəlsəfi, elmi, siyasi, nəzəri və praktiki təcrübi məqamlar dayanır. 

İlham Əliyev bütün arqumentlərini və tezislərini mükəmməl şəkildə dövlətçilik və liderlik ənənəmizlə əlaqələndirir, onların fo­nunda yeni fikir formalaşdırır. Azərbaycan Prezidenti dərin və mürəkkəb fəlsəfi məqam­ları sadə siyasi tezis formasında təqdim etmək məharətinə malikdir. Bunu anlamaq və ona uyğun düşünmək Azərbaycan alimləri üçün məsuliyyətli vəzifədir. Əks halda, biz Azər­baycan Respublikasının müstəqilliyini, onun ümumtürk kontekstdə atdığı addımları, bəşəri miqyasda verdiyi töhfələri və ən əsası da sülh, barış, nizamlılıq, əməkdaşlıq missiyasını tam dərk edə bilməyəcəyik. Məhz bu arqumentlərə görə, mən Azərbaycan milli ideyasının yeni tarixi mərhələdə türk dövlətləri ilə bir təşkilat­da fəaliyyət kontekstində baxmağı zəruri he­sab edirəm. Bu məsələnin hər incə məqamında Azərbaycan Prezidentinin töhfəsi vardır. Hə­min töhfələrin qaynağı isə Azərbaycanın ailə modelinin özəllikləridir!

Bütün bunlara görə, monoqrafiyada gəl­diyim qənaətləri milli ideya kontekstində qısa şəkildə tədqim etməyi lazım bilirəm.

Birgəyaşam transformasiyaları

Türklər üçün bu, Oğuş – ailə, Urug – ailələr birliyi, Bod – boy, qəbilə (və ya bir si­yasi təşkilata bağlı olan Ok), Bodun - boylar birliyi (siyasi baxımdan müstə-qil və asılı ola bilər), el – müstəqil topluluq, dövlət, impera­torluq formasında olmuşdur. Bu zaman ailə – ailələr birliyi, boy – boylar birliyi-el türk birgəyaşam formasının transformasiyaları kimi təsəvvür edilə bilər. Başqa ifadə ilə hə­min prosesi struktur-funksional və kommuni­kasiya baxımından təkamül mərhələləri kimi qəbul edə bilərik. J.Hamilton və İ.Qəfəsoğ­lu bu transformasiyaları türk (o cümlədən, Azərbaycan) ailə modelinin genişlənməsi, özünütəşkili və strukturca, sayca, funksiyaca daha da nürəkkəbləşməsi kimi təqdim edirlər. 

Daha maraqlısı ondan ibarətdir ki, türk ailə quruluşunda sosial, idari, hüquqi, çalış­maq və ünsiyyət üsulu qədim yunan (“ge­nose”), latın (“gens”), slavyan (“zadruqa”) ailələrindən fərqlənmişdir. Qədim Yunanıs­tan və Romada ailə başçısı mülk üzərində qəti söz sahibi idi. Slavyan ailə başçısı bütün ailə üzvlərinə kölələri kimi əmr edə bilirdi. Yunan, latın və slavyan ailələrində övladlar söz və mülk sahibi olmaqdan məhrum idilər. Türklərdə isə ailə daxilində fərqli idari, hüquqi, sosial və psixoloji mühit hökm sü­rürdü. Türk ailəsi üçün otlaqlar və heyvan sü­rüsü ortaq mülkiyyət sayılırdı. Ailədə övlad söz sahibi idi (oğlan və ya qız fərqi yoxdu) və zamanı gələndə valideynin razılığı ilə “evlən­mə” olurdu. Evlənmə “yeni ailə qurma, yeni yuva salma, yeni ev yaratmaq” mənasındadır (J.Hamilton və İ.Qəfəsoğlu). 

Deməli, türk ailəsində bir təbii, öz-özünə, spontan genişlənmə, yayılma, çoxalma mexanizmi mövcud idi. Əhəmiy­yətlidir ki, qədimdən türk ata (“qan”) və ana (“öy”) övladların evlənməsini təşkil edir, on­lara müəyyən olunmuş qaydada mal-mülk (“cehiz”) verir və yeni ailə kimi bütün dəstəyi göstərirlər. Bunu etməyən valideynlər qınaq hədəfi olurlar (bu qayda indi də qalmaqdadır). 

Buradan mühüm bir fəlsəfi qənaət əldə edilir: türk ailəsi ailədaxili mühitdə mövcud olan sosial, mədəni, kommunikativ və struk­tur özəlliklərindən çıxış edərək genişlənmiş­dir və bu mənada çoxalmış və böyümüşdür. Bu zaman digər toplularda olduğu kimi, türk ailəsi fərqlilikləri fərqləndirmək əsasında deyil, bütövlüyü, ümumiliyi, kollektivçiliyi və substantiv – funksional aspektdə harmo­niyanı təmin etməklə böyümüşdür. Onun əsas mexanizmi isə qarşılıqlı dəstək, yar­dım, paylaşmaq və mənəvi-əxlaqi dəyərləri, törəni gözləmək olmuşdur. Bir türk ailəsinin gözlədiyi bu şərtlərin müasir türk dövlətləri arasında əməkdaşlığa transformasiyası çox əhəmiyyətli və maraqlı prosesdir. 

İlham Əliyevin dövlətlərarası münasi­bətlər kontekstində ifadə etdiyi “türk ailə­si” nümunəsi bu səbəbdən baza müddəadır, söykənəcəkdir. Yəni Azərbaycan Prezidenti burada etnik fərqliliyi deyil, qədimdən gələn və əməkdaşlığa, sülhə, nizamlılığa, barı­şa, bütövləşməyə aparan dəyişməz mənəvi, mədəni, əxlaqi, hüquqi, psixoploji kodları nəzərdə tutur. Həmin mənada milli ideya türk dövlətlərinin təşkilatlanmasında ciddi yerini tutmalıdır! Eyni zamanda, aydın olur ki, türk ailə olmağın kökündə bütövlüyü, ümumiliyi, kollektivçiliyi və harmoniyanı təmin etmək dayanır. Bu faktorların təşkilatlanmada nə dərəcədə həlledici rol oynadığını, məncə, sü­but etməyə ehtiyac yoxdur. 

Onu da vurğulayaq ki, türk ailəsi “sinhar­moniya” üzərində təşəkkül tapmışdır. “Sin” bütün mövcudatın kökündə, fövqündə, təmə­lində duran və bu dünyada var olan bütün birlik formalarının fövqündə dayanan univer­sallıq kimi başa düşülür. Onda türk ailəsində ailədaxili mühitdə sinharmoniyanın olması, onun kökündə İlahi harmoniyanın dayandığı anlamını verır. 

Lakin həmin məqam bu dünyada ailə üzvləri arasında münasibətlərdə konkret tə­cəssüm etməlidir. Yəni söhbət abstrakt və yalnız dini çərçivədə başa düşülən qarşılıq­lı anlaşmadan (səbr və ya dözümlülükdən) getmir, daha dərin substantiv və kommuni­kativ qatlarda ailə mühitinin harmoniyasının təminindən gedir. Bu da öz növbəsində türk ailəsində uyuşmanı, uyğunluğu, qarşılıqlı münasibətlərdə harmoniyanı saxlamağın və çoxalmağın, yayılmanın özəl mexanizmləri­nin olduğunu göstərir. Bütövlükdə, türk top­lumlarının özünütəşkilinin proses kimi özəl­likləri həmin təməl mexanizmlərə əsaslanır. İndi həmin mexanizmlər üzərində dayanaq.

Ailənin özünütəşkil mexanizmləri

Araşdırmaçılar türk ailəsinin özünü təş­kil etməsinin sosial, hüquqi, iqtisadi (təsər­rüfat) və mənəvi-əxlaqi aspektlərinin baza faktorlarını müəyyən etmişlər. Ancaq burada türklərlə bağlı bir sıra çətinliklər mövcuddur. İ.Qəfəsoğlu yazır ki, “qədim türk toplumla­rının sosial quruluşu haqqında indiyə qədər irəli sürülən təsniflər həm oluşma, həm də adlandırılma baxımından bir-birinə uyğun deyildir”. Alim bunun iki səbəbini göstərir. Birincisi, hər bir araşdırmaçı məsələyə yal-nız öz peşəsi və yaşadığı tarixi dönəm çərçi­vəsində baxır. İkincisi, onlar hansısa bir türk zümrəsini (boyunu, xalqını) araşdırır və onu universallaşdırmağa çalışırlar. Reallıqda isə türklər fərqli coğrafi, sosial-mədəni, siyasi və geosiyasi məkanlarda mövcud olmuşlar və hər birinin dilinin öz “təbiri” (yalnız həmin dilin daxili mənalandırması sayəsində başa düşülən sözlərin işlədilməsi) vardır. 

Lakin, bu fərqlilik o demək deyildir ki, ümumiyyətlə, türk qövmünü vahid yanaşma çərçivəsində müasir elmi meyarlar əsasında tədqiq etmək imkansızdır. Biz, bu məqamda İ.Qəfəsoğlunun mədəniyyət faktorunu önə çəkməsi ilə razılaşırıq və yanaşmamızda hə­min tezis başlanğıc rolunu oynayır. İ.Qəfəsoğ­lu vurğulayır: “Bununla bərabər, Türk kültürü içində əslinə ən yaxın saydığımız Çöl kültürü­nün ümumi şəklini ortaya qoya bilərik. Bu xü­susda Gök-Türk topluluğunun sosial quruluşu hər halda fəaliyyətin çıxış nöqtəsi vəzifəsini yerinə yetirə biləcəkdir. Əsas qaynağımız isə Orxan-Yenisey kitabları olacaqdır”. 

Beləliklə, türk toplumlarının özünütəş­kilinin sosial, mədəni, siyasi, mənəvi, əxlaqi və iqtisadi aspektlərini özündə ehtiva edən konkret mexanizm olmalıdır. Həmin feno­men-mexanizm törədir. Araşdırmaçılar da qədim türk toplumlarında (ailə, qəbilə, tayfa, xalq) “törə” anlayışının (hüquq və qanun an­lamında işlədilir) əsas rol oynadığını vurğu­layırlar (Ö.Bağdatlı).

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru