III MƏQALƏ

Müxtəlif ibrətverici tarixçələrin cəmləşdirilməsi böyük zənginlikdir.

İ.Höte

Böyük şair İ.Hötedən iqtibas gətirdiyimiz bu fikir hər bir insan və ölkə üçün ibrətamiz ola biləcək tarixi hadisələri ümumiləşdirib, onlara müasirlik prizmasından baxmağın əsl zənginlik olması ilə bağlıdır. Ümummilli li­der Heydər Əliyev də daim öyrədirdi ki, tarix çətin imtahançıdır, onun sınaqlarından çıx­mağı öyrənmək lazımdır. Bunun üçün tarixin ibrət dərslərini yaxşı mənimsəmək gərəkdir. 

Azərbaycan Respublikası bugünkü fəa­liyyəti ilə sübut edir ki, Avrasiyada tarixin ibrət dərslərindən düzgün nəticə çıxaran müstəqil dövlətdir. Azərbaycanın Türkiyə və Rusiya ilə geosiyasi müttəfiqliyi bu tezisin işığında çox maraqlı və əhəmiyyətli görünür.

Yeni mərhələnin geosiyasəti

Məsələ, sözün həqiqi mənasında, dün­yanın geosiyasi və mədəni taleyi ilə bağlı­dır. İndi elm adamları və xüsusilə filosoflar dünyanın gələcək obrazının mənzərəsini proqnozlaşdırmağa çalışırlar. Müxtəlif sse­narilərdən bəhs edirlər. Lakin bütün hallar­da bəşəriyyətin mövcudluğunu saxlamaq, müəyyən sosial nizama nail olmaq və da­vamlı inkişaf etmək ön plana çıxarılır. Bura­da “davamlı inkişaf” termini insan həyatının bütün aspektlərini əhatə edən və müsbət hə­yat şəraiti yaradan tərəqqi kimi başa düşülür. Ona mane ola biləcək faktorlar sırasında isə yeni texnologiyalar, süni intellektin daha yüksək səviyyədə funksional özəlliklərə sa­hib olması və təhlükəsizliklə bağlı meydana gələ biləcək risklər ayrıca yer tutur. 

Məsələn, Henri Kissincer həmmüəllif ol­duğu (həmmüəlliflər yeni texnologiyalar üzrə tanınmış mütəxəssislərdir, biri “Google”ni yaradandır) son kitabında süni intellektin dünya üçün təhlükəli ola biləcəyindən bəhs edir. Səbəb ondan ibarətdir ki, müasir hər­bi sənaye süni intellekt komandaları yarada bilir ki, müəyyən vaxtdan sonra onlar insanı eşitməyib özləri müstəqil qərarlar qəbul edə bilərlər. Bu süni varlıqlar kollektiv halda av­tonom fəaliyyət göstərsələr, dünya təhlükəyə düşər. 

Bunun qarşısını necə almaq olar? H.Kis­sincer siyasi liderlərin yeni fəlsəfəyə əsaslan­malarını tövsiyə edirdi. Bu “yeni xilasedici fəlsəfə” isə hələ yoxdur. Ancaq konkret və lokal məkanlarda onun ilk əlamətləri və ciz­gilərindən danışmaq olar. Həmin əlamətlər isə başlıca olaraq yeni liderliyin tərkibində özünü göstərir. Deməli, Azərbaycanın yeni geosiyasi kursunun sistemli və ardıcıl aspek­tini xarakterizə edən faktorlar, əslində, yeni xilaskarlıq fəlsəfəsinin parametrləri sayıla bilər. Burada ön plana bir neçə məqam çıxır.

Ədalətli və açıq qonşu

Prezident İlham Əliyev ADA-da keçi­rilən tədbirdə çıxışı zamanı Azərbaycanın ədalətli və açıq qonşuluq siyasəti yeritdiyini bəyan etmişdir. Bu iki özəllik, bütövlükdə, Azərbaycan xarici siyasətinin mühüm ele­mentləridir. Dövlətin ədalətli olması qonşu­ları necə varsa, elə qəbul etməkdən başlanır. Yəni qonşuya onu dəyişmək mövqeyindən deyil, dialoqa girmək, qarşılıqlı fayda verə biləcək əməkdaşlığa cəlb etmək məqsədilə yanaşmaq doğru sayılır. Rusiya böyük və güclü dövlət kimi qonşudursa, bu reallıq fonunda onunla münasibət qurmaq lazım gəlir. Bu zaman, Azərbaycanın cəlbediciliyi daha da artır. Çünki ədalətliliklə yanaşı, açıq olmaq, hər bir məsələni səmimiyyət və şəf­faflıqla müzakirə etmək əməkdaşlığa aparan yoldur. Həmin kontekstdə ədalətliliklə açıq­lığın sintezi etibarlılıq səviyyəsini yüksəldir. Nəticədə dövlətlər arasında qarşılıqlı etimad yaranır. Məhz bu aspektdə Azərbaycanla Ru­siya arasında Cənubi Qafqazla bağlı ümumi baxışların formalaşması qlobal miqyasda geosiyasət üçün vacib faktordur. Onun ayrıca səbəbləri də mövcuddur. 

Məsələ Rusiyanın Qərbdə yaradılmış imici ilə bağlıdır. Etiraf edək ki, bu imic müsbət təsir bağışlamır. Buna görə də Qərb Rusiya ilə əlaqələr quran hər bir dövləti gü­nahkar sayır və ona qarşı müəyyən addımlar atır. Deməli, faktiki olaraq, söhbət Rusiya istiqamətində qətiyyətli siyasi mövqedən və müstəqil siyasətdən gedir. Həm də bu xətt elə aparılmalıdır ki, heç bir tərəfin ciddi müqa­vimətinə tuş gəlməsin. Yalnız belə bir siyasə­ti davamlı olaraq yürüdən müstəqil dövlət əsl mənada dünyanın yeni geosiyasi nizamına və təhlükəsizliyinə töhfə vermiş olur. 

Bu mənada Azərbaycanın Rusiya ilə konstruktiv əlaqələri Qərbin ciddi müqa­viməti olmadan həyata keçirməsi unikal geosiyasi faktordur. Burada maraqlar balan­sını Azərbaycan dəqiq yaratmışdır. Bakının Qərblə əməkdaşlığı konkret proqramlara, layihələrə və açıq siyasi-diplomatik fəaliy­yətə əsaslanır. Avropa İttifaqının 9 dövləti ilə strateji tərəfdaşlıq sazişi vardır. ABŞ-la müxtəlif sferalarda əməkdaşlığı real ehtiyac­lar üzərində qurulmuşdur. Avropanın bir neçə dövlətinin enerji təhlükəsizliyində Azərbay­can ciddi rol oynayır. Avropalı rəsmilər açıq bəyan edirlər ki, Bakı enerji təhlükəsizliyi ilə milli təhlükəsizliyi üzvi surətdə birləşdirən layihələrin təşəbbüskarı və həyata keçirəni­dir. Son illər bu istiqamətdə əməkdaşlıq yeni səviyyəyə yüksəlmişdir. İndi Azərbaycan Av­ropanın “yaşıl iqtisadiyyat”ının formalaşdı­rılmasında iştirak edir. 

Bunlarla yanaşı, Azərbaycan Rusiya ilə əməkdaşlığı real müstəvidə qurur və inkişaf etdirir. Bura müxtəlif sferalar daxildir. Nəti­cədə Qərbin konfiqurasiyasına qarşı olma­yan yeni geosiyasi güc formalaşır ki, orada Rusiya ilə yanaşı, Azərbaycan və Türkiyə də vardır. Bu geosiyasi konfiqurasiyaların bir-biri ilə ortaq mövqeyə gəlməsi əsas stra­teji məqsəddir. Avtomatik olaraq onların ün­siyyətini qura biləcək liderlərə və dövlətlərə ehtiyac yaranır. Məhz bu keyfiyyətdə Azər­baycanın şansı çoxdur. Azərbaycan – Rusiya – Türkiyə geosiyasi konfiqurasiyasının qlo­bal miqyasda perspektivi həm də bu imkanla bağlıdır. Burada məsələnin çox əhəmiyyətli və maraqlı bir cəhətinə yaxınlaşmış oluruq.

Müstəqil dövlətin tarixi şansı

Son 300 ilin Avrasiyadakı geosiyasi ta­rixinə nəzər yetirsək, görərik ki, bu müddət­də Azərbaycan ağır bir mərhələ keçmişdir. Əvvəlcə, milyon kvadratkilometr ərazisi olan ölkəni iki yerə böldülər, sonra bölünmələrin sayı çoxaldı. Faktiki olaraq möhtəşəm və güclü bir imperiyanı parça-parça etdilər. Bu­nun azərbaycanlıların dövlətçilik psixologi­yasına zərbəsi ağır oldu. 

Sonra cəmi 23 ay demokratik müstəqil dövləti Azərbaycanın coğrafi-siyasi və mədə­ni məkanının kiçik bir hissəsində qura bildik (Şimali Azərbaycanda). Onu yaşamağa qoy­madılar. Nəticədə SSRİ tərkibindəki 70 illik dövr. 

Bu barədə o qədər yazılıb ki, bir daha üzərində dayanmayaq. Nəhayət, bütün bun­lardan sonra müstəqilliyini bəyan edən Şi­mali Azərbaycana qarşı təcavüzlər davam etdi. Onda ümumiyyətlə, dövlətçiliyi itirmək təhlükəsi yarandı. Faktiki olaraq, bütöv Azər­baycanın kiçik bir hissəsi də müstəqillikdən məhrum olmağın astanasına gəlmişdi. 

Xilaskar lider Azərbaycan Respublika­sını müstəqil dövlət kimi qoruyub saxlaya bildi. Geosiyasi, siyasi, iqtisadi, mənəvi-əx­laqi və ideoloji baxımdam indiki Azərbaycan Respublikası “öz külündən” yenidən yarandı. Ulu öndər Heydər Əliyev buna nail oldu.

İndi təsəvvür edək: faktiki olaraq 30 il bundan əvvəl məhv olmağın həddinə gəl­miş bir müstəqil Qafqaz dövləti dünyanın iki nəhəng geosiyasi güc mərkəzini ortaq mövqeyə gətirə biləcək güclü dövlət səviy­yəsinə yüksəlmişdir. Azərbaycan bir qədər əvvəl Rusiya – Türkiyə münasibətlərinin müsbətə istiqamətlənməsində ciddi rol oy­namışdır. İndi isə Qərb – Rusiya və ya Qərb – qeyri-Qərb geosiyasi məkanı üçün birləş­dirici rol yerinə yetirməkdədir. Bu tərəqqinin tarixi və geosiyasi əhəmiyyətini ola bilsin dərk etməyənlər və ya qəbul etməyənlər var­dır. Lakin tarix faktları sevir və gerçəklik hər şeydən üstündür! Bakı bütün aspektlərdə və istiqamətlərdə birləşdirici faktordur. 

Bura Qərb, Türk dünyası, Şərq, Uzaq Şərq, İran, Gürcüstan istiqamətləri eyni dərə­cədə daxildir. Son zamanlar bura çox maraqlı bir istiqamət də daxil olmuşdur. O istiqamət, paradoksal olsa da, Ermənistanla bağlıdır. 

Azərbaycan və Türkiyə ilə geosiyasi konfiqurasiya Rusiyaya da Ermənistan və Gürcüstanla olan soyuqlaşmanı müsbət məc­raya yönəltməyə imkan verəcək. Bunun təbii səbəbi Rusiyanın bölgə ilə qonşu olmasıdır. Hazırkı geosiyasi şərtlər daxilində qonşuların uzun müddət düşmən olması mümkün de­yildir, deməli, haradasa ortaq mövqe yaran­malıdır. Bu mövqeni yarada biləcək yeganə dövlət isə Azərbaycandır. Səbəb?

Çünki vurğulanan bu üç ölkə üçün son yüz illər ən yaxın dövlət Azərbaycandır. Tarixin ironiyasıdır və ya onların bəxtinin gətirməsidirmi – fərqi yoxdur, bir zamanlar hər üçünün qəbul etmədiyi Azərbaycan indi onlara müdriklik dərsi keçir. Faktiki olaraq Rusiya, Ermənistan və Gürcüstan bir-biri ilə yola getmirlər. Rusiyanın hər iki Cənubi Qafqaz dövləti ilə problemi var. Gürcüstan da Rusiyanı ərazilərinin bir hissəsini işğal et­məkdə ittiham edir. Ermənistan Moskvadan küsüb ki, niyə Azərbaycana qarşı hərbi güc işlətmədin. Gürcüstanla Ermənistan arasın­da zahirən normal görünən münasibətlərin “yeraltı riskləri” kifayət qədərdir.

Bütün bunların fonunda Azərbaycanın Rusiya, Gürcüstan və hazırda Ermənistan­la heç bir problemi yoxdur. Rusiya strateji müttəfiqdir. Gürcüstan strateji tərəfdaşlıqdan strateji müttəfiqliyə yüksəlməkdə olan dost qonşu dövlətdir. Ermənistan da yavaş-yavaş Azərbaycanı qəbul etməli olan dövlət oldu­ğunu anlamaqdadır. Yəni hər üç istiqamətdə Bakı birləşdirici və əməkdaşlıq yaradıcı ro­lundadır. Bunlara görə, Azərbaycanın Cənubi Qafqazda Türkiyə və Rusiya ilə birgə yeni geosiyasi konfiqurasiya yarada bilməsi tarixi sıçrayışdır. Azərbaycan dövlətçiliyinin möh­təşəm uğurudur.

Buradan növbəti aktual geosiyasi nəticə çıxır. Azərbaycan – Rusiya – Türkiyə geo­siyasi konfiqurasiyası daha geniş geosiyasi məkanda əməkdaşlıq, təhlükəsizlik formulu üçün baza rolunu oynaya bilər. Bura Gürcüs­tan və İranla yanaşı, Cənubi Asiya və Yaxın Şərq ölkələri də daxil ola bilər. Yəni faktiki olaraq əsrlərdir davam edən böyük Şimal-Cə­nub qarşıdurmasına son qoyulur. 

Bu çoxfunksiyalı və potensiallı geosiya­si konfiqurasiya, bütövlükdə, dünyanın ye­nidən nizamlanmasında aparıcı rol oynaya bilər. Azərbaycanın burada əhəmiyyətli rolu qonşu ölkələr siyasi miqyasından qonşu regi­onlar miqyasına və oradan da regionlararası miqyasa siyasi-diplomatik transformasiya ilə bağlıdır. 

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru