Təkqütblülükdən çoxqütblülüyə keçid dövründə Türk dünyasının yeni güc mərkəzinə çevrilməsi reallıqdır

Bu gün qloballaşan dünya, eyni zamanda, qlobal problemlərlə üz-üzə qalıb. Güclünün haqlı olduğu müasir dünya düzənində dəyərlərin və ma­raqların yenidən təmərküzləşməsi prosesi gedir. Bu proses forma və məzmun baxımından “soyuq müha­ribə” dövrünün, təkqütblü hökmran­lıq uğrunda “böyük güclər” arasında mübarizənin getdiyi əvvəlki mərhələ­dən kəskin şəkildə fərqlənir. Əvvəllər qarşı duran tərəflər qismən də olsa, beynəlxalq hüquqa, diplomatik etiketə riayət edirdilərsə, indi yeni “güclər” bunlara məhəl qoymur, məqsədlərinə yalnız zor tətbiq etməklə çatmaq yo­lunu tuturlar.

İkinci dünya müharibəsindən sonra dünyanın xəritəsində iki fərqli iqtisadi və siyasi zəmin formalaşdı. Bu, həm də beynəlxalq münasibətlərin yeni üstqurumunun təməli sayılırdı. Dünya ikiqütblü sistemin “meydan suladığı” həmin dövr ərzində ABŞ–SSRİ qarşı­durmasına fərqli platformlarda şahidlik elədi. “Soyuq müharibə” adlandırılan o dövrün özünəməxsus xüsusiyyəti on­dan ibarət idi ki, beynəlxalq səhnədə bu iki gücdən savayı dünya düzənini dəyişdirmək qüdrətinə sahib üçüncü aktor mövcud deyildi.

Dünyanın “ən demokratik” jandarmı

Yapon əsilli amerikalı filosof Fren­sis Fukuyama 1992-ci ildə qələmə al­dığı “Tarixin sonu və sonuncu insan” əsərində liberal demokratiyanın bütün dünyada yayılmasının bəşəriyyətin sosial-mədəni təkamülünün axırı ola­cağını və güclərin hakimiyyətinin son formasına çevriləcəyini elan etmişdi. O vaxtdan çox sular axsa da, “qırmızı imperiyanın” süqutu və başqa önəmli hadisələr baş versə də, Fukuyamanın irəli sürdüyü “tarixin sonu” konsepsi­yası öz qüvvəsində qalır. Nə qədər acı qənaət olsa belə, indi bu siyasi–fəlsəfi düstur, yəni üstün iqtisadi və siyasi sis­temin dünyanın qurtuluşu olacağı fikri ön plana çıxıb. 

Hazırda müşahidə etdiyimiz qlobal geosiyasi konyuktura elədir ki, uzun əsrlərdən bəri ilk dəfədir aşkar güc amili dünya hegemonluğu vakuumu­nu doldurmağa qadir deyil. Nə ayrıca götürülmüş bir dövlət, nə də dövlətlər ittifaqı qlobal liderlik bir tərəfə, onu əldə etməkdən ötrü qoyacağı “sərmayənin” faydasını görə bilmir. Bu xüsusda post­sovet məkanında yaranmış yeni dövlət­lər güvənc yeri kimi baxdıqları, demok­ratiyanın və qloballaşmanın bayraqdarı hesab etdikləri ABŞ-ı indi daha çox dünyanın “ən demokratik” jandarmı qismində görürlər. ABŞ ona olan ümid­ləri doğrultmaması bir yana qalsın, ək­sinə, planetin müxtəlif guşələrində yeni təhdidlərə başladı. Bunun nəticəsində bir tərəfdən radikal fundamentalizmin körüklənməsi, lokal xarakterli asim­metrik hərbi münaqişələrin çoxalması, digər tərəfdən Rusiya, Çin, Hindistan, Türkiyə, İran kimi dövlətlərin ön plana çıxması, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkila­tının, BRICS-in yaranması, NATO-nun genişlənmə və yenidənqurma “fəaliy­yətinə” keçməsi, Avrasiya məkanında yeni ittifaqların formalaşması bey­nəlxalq sistemdə fərqli baxışlara zəmin hazırladı.

Mövsümi xarakterli lokal birliklər

Bu tendensiyanın geniş yayılma­sının əsas səbəblərindən biri hazırda çeşidli dəyişikliyə uğrayan dünya güc­lərinin statusu, mövqeyi, eləcə də pro­seslərə təsir dairələrinin məhdudlaş­masıdır. Digər bir səbəb isə dünyanın parçalanması fonunda hər bir dövlətin siyasi arealına və milli maraqlarına yaxın tərəfdaşları ilə ittifaq yaratmaq cəhdidir. Buna misal olaraq, NATO-ya üzvlük fonunda birlik nümayiş etdirən Finlandiya və İsveçi göstərmək olar. Şi­mali Atlantika alyansına üzvlük yolun­da Türkiyə səddini güc–bəla ilə aşan İsveç bu qurumda söz sahibinin kim olduğunu dərk etdi. 

2021-ci il sentyabrın 15-də yaranan ABŞ və Böyük Britaniyanın Avstraliya ilə təhlükəsizlik məsələləri üzrə yeni əməkdaşlıq formatı da belə birliklərin sırasına daxildir. Bu üç dövlətin “AU­KUS” çərçivəsində atom sualtı gəmi texnologiyasını birgə inkişaf etdirmək qərarından sonra Sakit okeanda güc balansı artıq yeni müstəvidə forma­laşmağa başladı. Son illər ABŞ və Çin arasında yaşanan gərginlik dünya iq­tisadiyyatının parçalanmasına və bu ənənənin “dost ölkələrə” tərəf yönəldil­məsinə gətirib çıxarıb. Rəsmi Vaşinq­ton, London və Kanberra yeni razılaş­ma ilə bağlı bəyanatlarında Çinin adını çəkməsələr də, “artan regional təh­lükəsizliklə bağlı narahatlığı” yekdilliklə vurğuladılar. Bu isə üçtərəfli razılaşma­nın, istər-istəməz, Çinin bölgədəki hər­bi gücünü tarazlaşdırmağı hədəfləyən hərbi pakt olduğu qənaətinə gəlməyə əsas verir. 

İndi Yer uğrunda siyasi qarşıdurma­dan əl çəkib, iqtisadi və hərbi yarışa, hətta Ay uğrunda mübarizəyə girişən ABŞ və Çin kimi “mehriban düşmənlə­rin” arasında son vaxtlar intensivləşən dialoqun kimə qarşı yönələ biləcəyini güman etmək çətin deyil. Bütün bun­lar iqtisadi proseslərə də mənfi təsir göstərməklə yanaşı, regional, hətta, beynəlxalq böhranlara qapı açır.

Lokal və mövsümi birliklərin sonun­cusu kimi, ABŞ–Aİ–Ermənistan “üç­lüy”ünü göstərmək daha doğru olar. İlkin olaraq “Brüssel formatı”, yaxud “Brüssel konfransı” adlandırılan və yalnız maliyyə–iqtisadi sövdələşmə kimi qələmə verilsə də, əsl məqsədin Ermənistanı “bölgənin qüdrətli və güc­lü” dövlətinə çevirmək deyil, kollektiv Qərbin Rusiyanı Cənubi Qafqazdan sıxışdırıb çıxartmaq olduğu gün kimi aydındır. 

Səlibçilərin bütün cəhdləri puç olacaq

Hər şeydən göründüyü və əvvəllər olduğu kimi, bu dəfə də böyük geosi­yasi oyunların strateji məkanı Avrasiya regionudur. Bu coğrafiyada istər regio­nal, istərsə də qlobal miqyaslı proses­lərin daimi iştirakçısına çevrilən yeni güc mərkəzinin yaranmasının şahidi­yik. Yeni güc mərkəzi Türkiyə–Azər­baycan–Pakistan kimi güclü regional dövlətlərin ortaq dəyərlərin və güclü müttəfiqlik meyilləri nəticəsində orta­ya çıxıb. Avrasiyada güc tarazlığını əldə etmək, bölgə ölkələri və xalqları­nın taleyində əhəmiyyətli rol oynamaq baxımından bu alyans indiki mərhələ­də perspektivə hesablanmış ən uğurlu addımlardan biri sayıla bilər. Bu uğurun zəmini kimi Azərbaycanın İkinci Qara­bağ müharibəsində əldə etdiyi Zəfəri göstərilməlidir. Üç il beş ay bundan əvvəlki nəticə bölgədə güc balansını kökündən dəyişdirdi. O vaxta qədər Cənubi Qafqazda təsir gücü məhdud olan Türkiyə rəsmi Bakının yaratdığı yeni reallıq kontekstində danılmaz tə­sir gücünə malik önəmli aktora çevrildi. Bununla paralel olaraq, Türkiyə–Azər­baycan–Pakistan arasında güclənən hərbi-siyasi əməkdaşlıq regionda özəl maraqlara malik bəzi dövlətlərin, eləcə də ermənipərəst güc birliklərinin qıcığı­na səbəb olur.

Dünyanın belə təlatümlü və böh­ranlı vəziyyətində çeşidli hərbi-siyasi güc mərkəzləri arasında vurnuxan, onlardan yardım diləyən Ermənistan­dan fərqli olaraq, Azərbaycan İkinci Qarabağ savaşında qazandığı Zəfərin üstünlüyü ilə diplomatik meydanda da regional gücə çevrildiyini isbatlamış oldu. İndi hansısa supergücün, yaxud dövlətlər blokunun siyasi təzyiqlərinə boyun əyməyən, özünün milli–suve­ren maraqlarından çıxış edən və bu prinsiplər uğrunda vuruşmağı baca­ran Azərbaycan müstəqil geosiya­si və geoiqtisadi subyektə çevrilib. Məhz siyasi iradənin, bir də Türkiyə ilə hərtərəfli tərəfdaşlığın, işbirliyinin, stra­teji müttəfiqliyi təsdiqləyən Şuşa Bə­yannaməsinin sayəsində Azərbaycan Qərbin iki qardaş xalq arasında müna­sibətlərə xələl gətirməyə yönəlik bütün cəhdlərini puça çıxardı. 

Yeni və real güc mərkəzi – TDT 

Səlibçi Qərb, 2008-ci ildə olduğu kimi, Türkiyə–Ermənistan sərhədi­nin açılması üçün yenə cəhd göstərir. Yəni, kollektiv Qərb Ankaranı Ermə­nistanla sərhədləri açmağa məcbur etməyə çalışır. Amma unudur ki, artıq onun qarşısında 200 milyondan çox in­sanın yaşadığı geniş coğrafiyanı əhatə edən, böyük iqtisadi potensiala, enerji resurslarına, kommunikasiyaya və ən önəmlisi, müasir hərbi potensiala malik Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) durur. Quruma üzv ölkələr, bütün məsələlər­də olduğu kimi, təhlükəsizlik və milli maraqlar müstəvisində də qarşılıqlı dəstək və həmrəylik nümayiş etdirir­lər. Azərbaycan TDT-yə üzv dövlətlər arasında münasibətlərin hərtərəfli in­kişafına xüsusi önəm verir, Türk dün­yasının daha da güclənməsi üçün əlin­dən gələni edir. TDT-nin 2009-cu ildə məhz Naxçıvan sazişi ilə yaradılması bunun bariz ifadəsi sayılmalıdır. Prezi­dent İlham Əliyev TDT ölkələri ilə bütün sahələrdə əlaqələrin möhkəmləndiril­məsini Azərbaycanın xarici siyasətinin əsas prioritetlərindən biri elan edib. 

Şübhə yoxdur ki, Türk Dövlətləri Təşkilatının bundan sonra da bey­nəlxalq miqyasda nüfuzu və çəkisi getdikcə artacaq. Bu perspektivi şərt­ləndirən amillərdən biri təşkilatın özə­yini bir-birinə tarixi, dini, milli-mənəvi köklərə əsaslanan müttəfiqliyin təşkil etməsidir. 

Yazımızın məntiqi yekunu kimi, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 2020-ci il noyabrın 20-də xalqa müra­ciətində dediyi aşağıdakı sözləri yada salaq: “Yəqin, Azərbaycan xalqı xatır­layır, son 3-4 il ərzində mən öz çıxışla­rımda dəfələrlə demişdim ki, dünya də­yişir, münasibətlər dəyişir. Beynəlxalq hüquq işləmir, güc amili önə çıxır, “kim güclüdür, o da haqlıdır” prinsipi üstün­lük təşkil edir. Bütün bunları mənim çıxışlarımda görmək olar. Çünki mən beynəlxalq vəziyyəti düzgün təhlil et­mişəm. Demək istəmirəm ki, biz də bu yolla gedək. Yox, bizim yolumuz ədalət, beynəlxalq hüquq yoludur.”

İmran BƏDİRXANLI
XQ