Çağdaş dünyada şərti olaraq “Kollektiv Qərb” ilə “Kollektiv Cənub” adlanan dövlətlər qrupi arasında siyasi, hərbi, texnoloji sahələrində açıq və gizli mübarizə güclənib. “Qərb” bürqütblü nizamı, “Cənub” isə çoxqütblü dünya nizamı qurmaq niyyətindədir. 

ABŞ başda olmaqla NATO-ya üzv ölkələr “Qərb”i, BRİKS (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Cənubi Afrika Respublikası) və onları dəstəkləyən ölkələr “Cənub”u təmsil edir. Çin hələlik özünü ayrıca siyasi materik kimi təsəvvür edir. Planetin əksər dövlətlə­ri mövcud dünya nizamından narazıdır və yeni qaydaların bərqərar olunmasını arzu edir. 

Hazırda TŞ-də təmsil olunan 5 dövlət – ABŞ, Rusiya, Çin, Böyük Britaniya və Fransa dünyanın siyasi-iqtisadi quruluşunu ya dəyişmək istəmir, ya da əvvəlki imtiyaz­larını əllərində saxlamaq istəyir. Hələlik siyasi “kozır” – veto hüququ onların əlin­dədir. 

Lakin siyasətdə əbədi qanunlar olmur. Zaman çox şeyi dəyişir və yeni qaydalar peyda olur. Artıq qlobal iqtisadi-siyasi siste­min idarəetmə mexanizmindən narazı qalan dövlətlərin sıraları sıxlaşır. TŞ-nin 5 daimi üzvü gec-tez bu reallıqlarla hesablaşmalı olacaq. 

Bakı Dövlət Universitetinin professo­ru, tarix elmləri doktoru Atamoğlan Məm­mədli hesab edir ki, yeni dünya nizamı ilə bağlı yaranan fikir ayrılığı, ilk növbədə, ümumbəşəri dəyərlərə və əxlaqi normalara ədalətsiz, qeyri-bərabər və laqeyd münasi­bətlərdən qaynaqlanır. Hələ XII əsrdə dahi şair, mütəfəkkir Nizami Gəncəvi deyirdi ki, zülmlə dünyanı abad etmək olmaz! 

Son 15 ildə TŞ üzvü olan “5-lər”in təkəbbürlü və üstün mövqe idarəçiliyi on­ların rəhbərliyində təmsil olunduğu bey­nəlxalq təşkilatların nüfuzunu əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salıb və qlobal iqtisadi-siya­si sistemə inamı sarsıdıb. 

Qlobal mediann kəskin istehza iki qara “qu quşu” adlandırdığı, COVID-19 pan­demiyası və Rusiya–Ukrayna müharibəsi, üstəlik, aylardır davam edən Qəzza mü­naqişəsi Yer kürəsində milyardlarla insanı “5-lər”in utancverici eqoizmi qarşısında qəbuledilməz şərtlərə dözməyə vadar edir. Təbii ki, kor-koranə itaətin bir gün sonu ça­tacaq. 

İstər ərzaq təminatı və enerji təchizatı təhlükəsizliyi sahəsində, istərsə də pande­miya ilə mübarizədə buraxılan kobud səhv­lər qlobal idarəçiliyin səmərəliliyini şübhə altına alıb. Görünən budur ki, imperialist maraqlar bəşəri dəyərləri ayaqlar altına at­mağı özünə rəva bilir. 

Sülh, təhlükəsizlik, inkişaf, firavanlıq, insan haqları, ətraf mühit, sağlamlıq, miq­rasiya və terrorizm, bütün bu və digər ak­tual məsələlər qlobal idarəetmə sisteminin struktur və normativ problemləri səbəbin­dən sanki unudulub. Planetimizin bir çox yerində ya kəskin silahlı qarşıdurmalar baş verir, ya da yeni münaqişə ocaqlarının kö­rüklənməsi prosesi gedir. 

“Soyuq müharibə” dövrünün “uğuru” kimi təqdim edilən BMT və onun qurumları artıq köhnəlmiş bir sistemdir və bu ən bö­yük təşkilatda struktur islahatlarının aparıl­ması kəskin zərurətə çevrilib. Bunu həmin “5-lər”dən başqa, bütün dünya deyir, lakin yolun üstündəki daşı qaldırıb kənara atmaq hələlik mümkün olmur. 

Türkiyə Prezideni Rəcəb Tayyib Ər­doğanın 2013-cü ildə BMT Baş Assambleyasında ilk dəfə səsləndirdiyi və qlobal siyasətdə haqqın və ədalətin müjdəsi kimi qəbul edilən “Dünya beşdən böyükdür” ça­ğırışı qlobal idarəetmə sistemində əhəmiy­yətini itirmiş, nimdaş qayda və prinsipləri rədd edir. Onları tarixin arxivinə göndərmə­yin vaxtı çoxdan çatıb. 

Rəsmi Ankara dəfələrlə vurğulayıb ki, nə qədər ki, Yer kürəsində olan ölkələr dün­yanın iqtisadi-siyasi sistemində qərar qəbu­letmə mexanizmində layiq olduqları haqlı mövqeyə çatmayıb, bir o qədər qlobal sis­temə inamsızlıq aradan qalxmayacaq. Bəşə­riyyət, həqiqətən, ədalətli qanunlarla idarə olunmağa möhtacdır. 

Prezident R.T.Ərdoğan "Daha adil bir dünya mümkün" adlı kitabında qeyd edib ki, üzv ölkələr üçün daha ədalətli və hesabatlı nümayəndəlik strukturunun yaradılması bu gün hava-su kimi vacibdir. “Əzilənlərin”, “haqqı əllərindən alınanlar”ın “hürr və gur səsi” sayılan R.T.Ərdoğan və onun koman­dası ədalətli dünya naminə gərgin diploma­tik səylər ortaya qoyur. 

Maraqlıdır ki, “soyuq müharibə” dövrü­nün qlobal idarəetmə sisteminə qarşı artan narazılıq hazırda qlobal siyasi trendə çevri­lib. Bu, müsbət tendensiyadır, çünki böyük böhranları yalnız birgə səylər vasitəsilə həll etmək mümkündür. 

Bu yerdə bütün zamanların böyük ixti­raçısı Tomas Edisonun sözləri yada düşür: “Narazılıq tərəqqinin birinci zərurətidir”. Bəli, dünya birliyi yeni siyasi konstruksiya tapıb qurmalıdır. Bunu Ukraynada, Qəzza­da və digər münaqişə ocaqlarında qətlə ye­tirilən çox sayda dinc, günahsız insanların ağır taleyi tələb edir. 

Şahbaz ŞAMIOĞLU,
Bakı Slavyan Universitetinin professoru

–Dünyanın yeni düzənə ehtiyacı var və planetimizdə baş verən siyasi və hərbi kataklizmlər də məhz xaos və özbaşına, əsassız və yersiz hege­monluq iddialarından qaynaqlanır. Nəticədə on minlərlə insan mühari­bələrin və onların doğurduğu ağır fəsadların qurbanına çevrilir. 

Ən qəribə və acınacaqlısı bu­dur ki, dünən dünyada siyasi oyun qaydalarını yazanlar, bu gün onları nümayişkaranə surətdə pozurlar. Bu zaman onlara “gözün üstə qa­şın var” deyən tapılmır, yaxud da səslənən haqlı etirazlara məhəl qo­yulmur. 

Etiraf etmək lazımdır ki, dünya heç vaxt ədalətli olmayıb. Həmişə gücə və zora tabe olub. İkinci Dün­ya müharibəsindən sonra planeti­mizdə sivil və demokratik dəyərlə­rin bərqərar olunacağına ümidlər yaranmışdı. İndi bunların yalnız xəyallar olduğu məlum olub. 

Kütləvi qırğın silahları bəşəriy­yət üçün böyük təhlükədir. Ani bir ağılsızlıq Yer kürəsini məhvərindən çıxara bilər. Təəssüf ki, bəzi super güclərin liderləri bunun fərqində deyillər. 

Üstəlik, müasir texnologiyaların “övladı” olan süni intellekt nəzarət­dən çıxarsa, bu, böyük bir fəlakətə yol aça bilər. Dünya şöhrətli alim Lütfi Zadənin davamçısı, professor Rafiq Əliyev dəfələrlə bu məsələ ilə bağlı narahatlığını dilə gətirib. 

Zaman hər birimizi, bütün dünyanı ayıq-sayıq olmağa çağırır. Planetimiz optimal və ədalətli qa­nunlarla idarə olunmalıdır. Sadəcə, başqa çıxış yolu yoxdur. Türkiyə dövlətinin dünyanın idarə olunması ilə bağlı təşəbbüsləri gözardı edil­məməlidir. Sonra gec ola bilər!

Məsaim ABDULLAYEV
XQ