(Azərbaycan nümunəsində)

I MƏQALƏ

Azadlıq və istiqlaliyyət hər bir xalqın milli sərvətidir.

Heydər Əliyev,

Ümummilli lider

Hüquqi toxunulmazlıq və istiqlaliyyət

Müstəqil dövlətlərin hər birinin, formal olsa da, toxunulmazlıq hüququ vardır. Bu, həm beynəlxaql hüquq normaların­da, həm də BMT-nin Nizamnaməsində təsbit edilmişdir. Vestfal sazişindən sonra dünya miqyasında dövlətlərin toxunul­mazlığı daim müzakirə predmeti olmuş və onun təmin edilməsi dəyişməz tələb kimi masaya qoyulmuşdur. 

XX əsrin ikinci yarısından dünya miqyasında özünü göstərən geosiyasi, siyasi, hərbi proseslər bu məsələnin ka­ğız üzərində qeyd olunması ilə reallıqda ona əməl edilməsi arasında ciddi fərqlə­rin və hətta ziddiyyətlərin mövcudluğunu meydana çıxardı. Konkret desək, bir sıra güclü dövlətlər hansısa müstəqil dövlə­tin toxunulmazlığına özünün şəxsi ma­raqları prizmasında baxmağa üstünlük verir. Bunu sözdə qətiyyən işlətmirlər. Lakin praktiki addımlar vasitəsilə birmə­nalı olaraq deyirlər: sənin toxunulmazlı­ğın mənim onu nə dərəcədə qəbul etmə­yimdən birbaşa asılıdır. Qoyulan şərtləri ödəməyən dövlətlərin toxunulmazlığının “ölçüsü”də “rezin kimi dəyişəndir”. 

XX əsrin ikinci yarısı (ondan əvvələ baxmağın heç mənası yoxdur, çünki faktlarla daha zəngindir) və XXI əsrin ilk onillikləri, təəssüf ki, toxunulmaz­lıq məsələsinin də böhranda olduğunu göstərməkdədir. Keçən əsrin 70-90-cı illərində müxtəlif regionlarda aparılan təcavüzkar müharibələr, yaranan böh­ranlar, qlobal miqyasda təhlükəli qarşı­durmalar kimi faktlar bəşəriyyətə qarşı­laşdığı təhlükələri bir daha “xatırlatdı”. 

Vyetnam savaşı, Koreya müharibəsi, Karib böhranı, İran körfəzi böhranı, İran­geyt, Əfqanıstan krizisi və digər hadisələr toxunulmazlığın kobud və beynəlxalq hüquqla daban-dabana zidd formada pozulması nümunələri kimi də xatırlana bilər. Bu proseslərdə konkret olaraq han­sı dövlətin qurban, hansıların isə toxu­nulmazlığı heçə sayan olmasının elə bir əhəmiyyəti yoxdur. O mənada ki, ortada beynəlxalq miqyasda müstəqilliyə qarşı təcavüzün mövcudluğu və bunu böyük dövlətlərin öz maraqlarına uyğun müxtəlif bəhanələrlə izah etməyə çalışmaları var­dır. Nümunələrə baxaq. 

Real faktlar və posthəqiqət: hansı gerçəkdir?

ABŞ Vyetnamda, Koreyada və İran körfəzində başlatdığı krizislərdə uduzan­dan sonra Amerika cəmiyyəti və bütöv­lükdə, Qərb toplumları həyati sual qarşı­sında qaldılar: Hamıdan güclü Qərbin bu məğlubiyyətini necə izah etməli? Əgər real mənzərəyə baxılsa, onda Amerika insanları bədbinliyə qapılsınlar, çünki ən güclü saydıqları dövlət məğlubdur. Bədbinlik isə cəmiyyətin zaman-zaman özünə inamını itirir və uğurlu olmağı çə­tinləşdirir. 

Onda amerikalılara məsləhət gör­dülər ki, real faktlara deyil, ictimai rəyə baxsınlar. Yəni elə informasiya və təb­liğat texnologiyaları mövcuddur ki, on­ların sayəsində amerikalılar real fakt­ları unudar və dünyaya özlərini nikbin edə bilən mövqedən baxarlar. Nəticədə “posthəqiqət” adlandırılan süni anlayı­şın qəbuledilənliyi Qərb siyasilərinin və vətəndaşlarının psixologiyasına oturdu və onlar dünyaya bu yalançı təbliğatın “eynəyindən” baxmağa alışdılar. 

Ancaq belə bir gedişatın özü də Qərb siyasi və ictimai şüurunun xilası ola bil­məzdi. Çünki orada faktiki olaraq başqa­larının toxunulmazlıq hüququ tamamilə arxa plana atılmışdı və buna inanmaq, əslində, özünü aldatmaq, reallıqdan və gerçək faktlardan qaçmaq demək idi. Belə bir dəyişməni bir sıra sosioloqlar cə­miyyətlərdə ədalətin pozulması kimi qiy­mətləndirirlər və bunda haqlıdırlar. 

Bununla yanaşı, psixoloji baxımdan çox təhlükəli bir tendensiyanın rüşeymlə­ri də cücərməyə başladı: güclü dövlətlər başqa müstəqil dövlətlərin toxunulmaz­lıqlarına hüquqla deyil, öz ağa iradələri ilə yanaşmağa başladılar. Nəticədə yeni təcavüzlər, məsələn, İraqa müdaxilə baş verdi. Ayrıca, İraqın dövlət başçısını, sonra isə Liviyanın rəhbərini çox radikal və terror səviyyəsində məhv etdilər. Heç kimsə də, bu zaman nə iraqlıları, nə on­ların dövlət başçılarını və nə də onların dövlət kimi toxunulmazlıqlarını dilinə belə gətirmədi. Belə görüntü yaratdılar ki, əgər Vaşinqton və ya Avropada hər hansı pay­taxt hansısa dövlətin başçısını qəbul et­mirsə, onu istədiyi kimi cəzalandıra bilər və bu, normal qarşılanmalıdır. S.Hüseyni asa bilər, M.Kaddafini vəhşicəsinə terror­çuların əlinə verib təhqir edə-edə öldürə bilər, Vyetnamda vyetnamlılara qarşı vəhşilikıər edə bilər, Cənubi Qafqazda azərbaycanlılara qarşı misli görünməmiş vəhşiliklər və haqsızlıqlar edə bilərlər və.s. Gürcüstanı da başqa dövlət işğal edə bilər. Ukraynada min hoqqadan çıx­maq olar və s.

Bütün bunlar müxtəlif güclər tərəfin­dən həyata keçirilirsə də, arxalarında da­yanan hüquqi məqam eynidir: müstəqil dövlətlərin, xalqların və insanların toxu­nulmazlıqlarına əməl etmirlər!

Bütün bunlar qlobal geosiyasətdə hansı fəsadları yaratdı?

Sözdə toxunulmaz, gerçəkdə hüquqları tapdanmış müstəqil dövlətlər 

Bəlkə də, hüquqi və mənəviyyat baxımından paradoksal vəiyyətdir, lakin faktdır. Dünyada müstəqil olan dövlətlər sırasında sözdə toxunulmaz, reallıqda isə toxunulan qrup yarandı. Onlar sanki vahid bir hədəfə götürülmüşdülər. Suve­renlikləri və toxunulmazlıqlarına qətiyyən məhəl qoymadan onlara qarşı istənilən təcavüzkar hərəkəti edə bilirdilər və hətta təcavüz qurbanını ittiham edirdilər. Bunun­la qlobal geosiyasət bir hüquqi dolaşıqlıq dairəsinə düşdü. Haqlının və haqsızın yeri səhv salındı. Bu cür dövlətlərin özlərini necə müdafiə etməli olduqlrı məsələsi ak­tuallaşdı. Məsələ ondan ibarət idi ki, onlar ayrı-ayrı regionlarda yerləşirlər və hansı kriteriylarla mübarizə apararaq uğurlu olmağın vahid metodu yox idi. Ancaq bü­tün hallarda toxunulmazılığın pozulması onlar üçün ortaq hüquq pozuntusu idi və mübarizə də məhz bu sindromun aradan qaldırılması istiqamətində aparılmalı idi. 

Bu prosesdə regional və beynəlxalq təşkilatlar müəyyən rol oynaya bilərdi. Çünki, adətən, həmin təşkilatlarda çox sayda dövlətlər birgə fəaliyyət göstərirlər və bu əsasda onların toxunulmazlığının pozulmasına qarşı ortaq fəaliyyəti müm­kün ola bilərdi. Ancaq burada da gücləri bir yerə toplamaq və toxunulmazlığın tə­minatının hər bir dövlət üçün həyati əhə­miyyətli olduğunu anlatmaq lazım gəlirdi. 

Bunlardan başqa, böyük dövlətlər hər bir regionda özlərinin əlaltılarını dəstək­ləməklə yerlərdə vəziyyəti qarışdırır və real əməkdaşlığa imkan vermirdilər. Eyni zamanda, təcavüzkarı minbir bəhanə ilə dəstəkləməklə qurbanları daha pis vəziy­yətə salırdılar.

Bütün bunların fonunda isə ən böyük zərbə beynəlxalq hüquq normalarına və beynəlxalq təşkilatlara dəyirdi. Çünki toxunulmazlığın faktiki olaraq kimlərinsə aqressiv iradəsindən asılı hala gəlməsi dünya üzrə hüququn təmin edilməsinə olan inamı heçə endirirdi. Bununla da toxunulmazlıq deyil, toxunula bilənlik sanki hüquqi norma halına gəlmişdir. 

Xilas formulu – müstəqil və güclü dövlət 

XXI əsrin əvvəllərində Qərbdə Fren­sis Fukuyama anladı ki, müstəqil döv­lətlərin toxunulmazlıq hüququna mütləq əməl edilməlidir. Bu olmayanda dünyanı xaos bürüyür, terror, qanunsuzluq və tə­cavüzlər artır. Nəticədə qlobal geosiyasi nizam zərər görür. Buna görə də F.Fu­kuyamanın gəldiyi qənaət belə idi: dün­yada fəlakətlərin səbəblərindən biri zəif müstəqil dövlətlərin olması ilə bağlıdır! Deməli, avtomatik olaraq dünya üçün hər bir müstəqil dövlətin güclü olması faydalı ola bilərdi. Lakin “bu güclü dövləti necə yaratmalı?” sualı da açıq qalmışdı. Çünki məhz müstəqilliyini əldə etmiş dövlətlərin güclü olması qarşısına çox sayda ma­neələr çıxarılırdı ki, əslində, bu əsasda onların toxunulmazlığının toxunallıqla əvəz olunması üçün şərait yaranırdı. Bir dövləti antidemokratiyada, digərini geridə qalmışlıqda, bir başqasını insan hüquq­larını pozmaqda və s. ittiham edirdilər. Bununla onlara toxunmağa haqlarının olduğu təəssüratı formalaşdırılırdı. 

Bunlardan başqa, keçən əsrin 80-ci illərindən başlayaraq, Qərbdə “suveren və müstəqil dövlət” anlayışında təhriflər baş verdi. Qərbdə hesab etdilər ki, döv­lət cəmiyyətdə “gecə gözətçisi” olmalıdır, vətəndaş tam sərbəst, dövlət isə faktiki olaraq onun şıltaqlıqlarını (buraya ay­rı-ayrı etnik qrupların da hüquqi şıltalqlıq­ları daxildir) yerinə yetirməyə borclu olan bir qurum olmalı idi. Bunların fonunda isə Qərbdən müstəqilliyini əldə etmiş döv­lətlərə belə bir sifariş gəlməyə başladı? Öncə demokratiya və liberalizm, sonra müstəqillik və suverenlik! Bir qədər də konkretləşdirsək, Qərb müstəqil dövlət­lərin güclü olmasını deyil, sadəcə hələlik mövcud olmasını, Avropa standartları on­ların cəmiyyətlərində tam oturuşduqdan sonra isə ümumiyyətlə, aradan qalxma­sını sifariş etmişdi. Bilderberq Klubunun üzvləri bunları obrazlı belə ifadə edirdilər: “Allah, qəbul edirik ki, dünyanı sən yarat­mısan, lakin onun idarə olunmasına qa­rışma – bunu biz edirik!” 

Onu da deyək ki, hələ keçən əsrin 80–90-cı illərində Qərbin bir sıra dairələ­rində müstəqil dövlətlərə qarşı mövcud olan bu gizli qərəzi dahiyanə surətdə görən siyasi xadimlər vardı. Onların önün­də Azərbaycan lideri Heydər Əliyev gedir­di. Ulu öndər 1994–1995-ci illərdə BMT-nin yüksək tribunasından dünyaya bəyan etdi ki, Azərbaycanın əsas məqsədi güclü dövlət olmaqdır! 1993-cü ildən hakimiy­yətə gələndən sonra faktiki olaraq Heydər Əliyev güclü Azərbaycan ideyasını həyata keçirməyə başlamışdı. Ümummill liderin Çinə məlum səfəri də məhz bu konteks­tdə aktual idi. Postsovet məkanında təcrü­bəsiz siyasətçilər “demokratiya və libera­lizm” deyib, hay-küy salırdılarsa, Heydər Əliyev əsl demokratiyaya və liberalizmə malik olmaq üçün davamlı olaraq güclü müstəqil dövlət yaratmaq kursunu həyata keçirirdi. Bu səbədən ona qarşı böhtanlar atıldı, haqsız və ədalətsiz ittiham irəli sü­rüldü. Lakin Ulu öndərin özü demişkən, ”tarix həmişə hər şeyi öz yerinə qoyur!”

XX əsrin sonuncu, XXI əsrin ilk onil­likləri göstərdi ki, Heydər Əliyev tamamilə haqlıdır! Məhz Ümummilli liderin Güclü Dövlət Konsepsiysı postsovet məkanın­da yeganə uğurlu kurs olduğunu prakti­kada sübut etdi. Bu konsepsiya çərçivə­sində Azərbaycan Respublikası Cənubi Qafqazın lideri oldu, ərazi bütövlüyünü bərpa etdi, tam suverenliyə nail oldu!

Bir vaxtlar Qərbin təbliğ etdiyi “er­məni demokratiyası”, “gürcü demokrati­yası”, “Ukrayna demokratiyası” kimi ter­minlər isə tarixi sınağında sınıq-salxaq oldular. Onların heç biri tam mənasında nə müstəqildirlər, nə güclüdürlər, nə də suveren. Hər üçünün də hüququ toxu­nulmazlığı anbaan pozulur. Ermənilərin toxunulmazlığını, ABŞ, Fransa, Rusiya və İran təhdid edirlər, hətta konkret ad­dımlar atırlar. Vaşinqton və Paris rəsmi İrəvanı şantaj edirlər ki, “Azərbaycan hücum edəcək və sən rəzil olacaqsan”, Gürcüstanın torpaqlarının bir qismi Ru­siyanın nəzarətindədir və Fransa kimi dövlətlərdə Tbilisini məcbur edir ki, Av­ropanın maraqlarına uyğun nələrdəsə güzəştə getsin, Ukrayna hələ də Rusiya­nın təcavüzü qarşısında aciz durumda­dır, onun ərazi bütövlüyü pozulub, suve­renliyi təhdid altındadır.

Bunlardan belə nəticə alınır ki, müstəqilliyini əldə etmiş dövlətlərin öz hüquqi toxunulmazlıqlarını təmin etmələ­ri asan məsələ deyil. Burada liderlərin siyasi məharəti həlledici rol oynamalıdır. Bu məharət, sözün həqiqi mənasında, dövləti güclü etməlidir. Başqa heç bir güc müstəqil dövlətin öz toxunulmazlığını tə­min etməyə qadir deyildir! İlk baxışdan sadə görünən bu həqiqəti real həyatda dərindən dərk edən siyasilər çox deyil­dir. Və onların zaman-zaman buraxdığı səhvlər öz dövlətlərini toxunulan edir.

Bu məsələyə Cənubi Qafqazın geo­siyasi və tarixi reallıqları ilə müasir mər­hələdə böyük dövlətlərin yeritdikləri re­gional siyasətin kəsişməsində, baxanda situasiya daha vahiməli görünür.

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru