II MƏQALƏ

(I məqalə https://xalqqazeti.az/az/siyaset/159364-yeni-tarixi-merhelede-milli-ideya)

Yeni dövrün yeni hədəfləri olmalıdır. Biz yeni dövrə köhnə hədəflərlə gedə bilmərik, çünki o hədəflər artıq əldə edildi.

İlham ƏLİYEV,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Milli ideya iki fəlsəfi yanaşmanın işığında

Birinci məqalədəki yekun tezisimizin davamı olaraq son 20 ildə milli ideya və milli ideo­logiyanı nəzəri məzmunlaşdıran və praktiki reallaşdıran siyasətin fəlsəfi-elmi dərkinə çalışa­cağıq. Məsələyə bu cür yanaşmamızın elmi əsa­sı vardır. Bizcə, milli ideya və milli ideologiyaya fəlsəfi prizmada iki istiqamətdən yanaşmaq olar: Birincisi, abstrakt ümumfəlsəfi aspektdən. Ümu­miyyətlə, milli ideya və milli ideologiyaya anali­tik fəlsəfə kontekstində yanaşmaq mümkündür. İkincisi, məsələyə konkret predmet fəlsəfəsi, yəni Azərbaycan təcrübəsi fonunda nəzəri və prakti­ki-tətbiqi aspektlərin vəhdəti istiqamətindən ya­naşmaq olar. 

Biz ikinci yanaşmaya üstünlük veririk. Çün­ki ümumi fəlsəfi analitik yanaşmanın təhlil gücü və yaradıcılıq potensialı nə qədər geniş olsa da, söhbət Azərbaycanın müəyyən dövrü üçün milli ideya və milli ideologiyanın formalaşmasının fəl­səfi və siyasi-nəzəri təhlilindən getməlidir. Ona görə ki, bu prosesin praktiki-tətbiqi aspekti ilə fəl­səfi-nəzəri tərəfinin vəhdət məsələsi çox önəmli­dir. Ümumumfəlsəfi analitik təfəkkürünün yüksək nəzəri “məsafəsindən baxışında” konkret mən­zərə vətəndaş üçün yayğın və xeyli mücərrəd görünə bilər. Eyni zamanda, onu da vurğulamaq zəruridir ki, bir başqa kontekstdə ümumfəlsəfi analitik tədqiqat olduqca vacibdir və onu mütləq reallaşdırmaq gərəkdir. 

Bunlarla yanaşı, bizim yeni tarixi mərhələdə milli ideya və milli ideologiyanın formalaşması­nın Azərbaycan təcrübəsi kontekstində mütləq nəzərə almamızı zəruri edən bir arqumentimiz də var. Reallıq ondan ibarətdir ki, müasir mər­hələdə Azərbaycanda milli ideya və milli ideologi­ya “Heydər Əliyev–İlham Əliyev” siyasi varislik, idarəetmə və ideoloji “xətti”nin məhsuludur. Ulu öndər azərbaycançılıq ideologiyasını müasir anlam verdiyi “Müstəqil Azərbaycan” ideyası və konsepti əsasında məzmunlaşdırdı. İlham Əliyev XXI əsrin çağırışları kontekstində onu daha da zənginləşdirdi və faktiki olaraq yeni transformasi­ya mərhələsinə yüksəltdi.

Deməli, Prezidentin “Azərbaycanda yeni dövr başlayır” fikri milli ideya və milli ideologiyanın mərkəzi müddəasıdır. Bu istiqamətdə aparılacaq fəlsəfi və siya­si-nəzəri araşdırmalarda bu tezis ana xətt kimi keçməli, aparıcı və istiqamətverici fikir rolunu oynamalıdır. Bu isə o demək­dir ki, bizim yanaşmamızda ümumfəlsəfi analitik təfəkkürün Azərbaycan təcrübə­sinə “yüklədilməsi” abstraktlıqdan–milli ideyaya doğru istiqamətlənməsi deyil, milli ideyanın Azərbaycan təcrübəsindən fəlsəfi ümumiləşdirmələrə istiqamətlən­məsi aparıcılıq təşkil edir. 

Beləliklə, məsələyə yeni dövrün özəl­likləri kontekstində yeni milli ideyanın konkret Azərbaycan təcrübəsinin fəlsə­fi təhlili prizmasından yanaşırıq. Məhz buna görə biz I məqalədə tarixi ədalət, milli qürur və beynəlxalq hüquq faktor­larını araşdırmanın mərkəzinə gətirmi­şik. Bunlar 3 sütun – təməl prinsiplərdir. Onların fəlsəfi analizinin daha aydın dərk edilməsi üçün öncə, “yeni tarixi mərhələ” tezisinin fəlsəfi izahını vermək lazımdır. 

Dövlətçilik şüurunda mühüm aspekt – tarixiliyin və müasirliyin zaman kəsişməsi

Biz məsələni daha da nəzəriləşdir­mirik. Məsələyə dövlətçilik şüuru priz­masında baxmaqla milli ideya konteks­tində “başa çatmış mərhələ”dən “yeni mərhələyə” keçidin real ideya transfor­masiyasının fəlsəfi obrazını yaratmağa çalışırıq. Milli ideya və milli ideologiyada Heydər Əliyev – İlham Əliyev xətti özlü­yündə çoxaspektli dinamik prosesdir. Bu xətt davamlı transformasiyaları özündə ehtiva edir və onu bu cür ümumiləşdirici təfəkkürlə adekvat ifadə etmək mümkün­dür. Konkret faktların prizmasında bu te­zisi əsaslandıra bilərik. 

Öncəki məqalədə vurğuladığımız kimi milli ideya təfəkkür hadisəsi kimi mil­li özşüur məsələsinə dayanır. Milli özşüur fərdlərin və onların əmələ gətirdiyi kollek­tivin özünüdərki, sosial münasibətləri an­lama tərzi, cəmiyyəti və dövləti dərketmə səviyyəsi, dünya duyumu və digər faktor­larla bağlı olduğundan bütövlükdə dövlət­çilik şüurunun tərkib hissəsi kimi təsəvvür edilə bilər. Milli özşüur faktiki olaraq fərdi şüurla toplum şüuru arasında münasibət­ləri yığcam ifadə edir. Deməli, hər hansı milli ideyaya dövlətçilik şüuru prizmasın­da baxmaq lazım gəlir. 

Müasir mərhələdə dövlətçilik şüu­runun özü ierarxik struktura malikdir və funksional olaraq mürəkkəbdir. Onda bu fenomenin aparıcı elementlərini müəy­yən etmək zərurəti meydana çıxır. Milli ideya aspektində bu, faktiki olaraq hər ta­rixi dönəmdə dövlətçilik şüuru üçün daha aktual olan faktorların müəyyən edilməsi deməkdir. Lider bu baxımdan yaşadığı tarixi dönəmdə dövlətçilik şüurunun elə elementlərini aktuallaşdırmalıdır ki, ye­kunda milli ideyaya xidmət etsin. Bunun üçün mütləq keçilmiş tarixi mərhələni həm də fəlsəfi olaraq yaxşı anlamaq la­zımdır. Prezident İlham Əliyev fəaliyyə­tinin konkret punktları ilə bunları daim anlatmışdır. Əlavə olaraq da yerli tele­kanallara verdiyi son müsahibədə onun fəlsəfi, siyasi-nəzəri və realpolitik aspekt­lərini gözəl izah etmişdir. 

1993-2003-cü illər – milli ideyanın başlanğıcı və bir mərhələnin sonu

Azərbaycan xalqının 1993-cü ildəki siyasi seçimi milli ideyanın müstəqil döv­lət quruculuğu kontekstində formalaşma­sına və onun mükəmməl baza ideologi­yaya çevrilməsinə təkan verdi. İndiki yol məhz o dövrdən başlayır. İlham Əliyev bu fikri belə ifadə edir: “Bugünkü real­lıqları biz 2003-cü illə yox, 1993-cü illə müqayisə etməliyik”. Bu tarixi ədalətin bərpasına aparan, milli qüruru yenidən canlandıran və beynəlxalq hüququ təmin edən milli ideyanın başlanğıc mərhələsi idi. 1993-cü ildə milli ideya xilasedicilik­lə ərazi bütövlüyünün təmini sintezindən yarandı. Xilasediciliklə ərazi bütövlüyü­nün bərpası quruculuq və birləşdiricilik prinsipləri çərçivəsində konkret məz­munlaşırdı. Bu aspektləri azərbaycan­çılıq məfkurəsi ideologiya səviyyəsində mükəmməl surətdə vahid bir məzmun, semantik və funksional sistemdə bir­ləşdirdi. Bununla milli ideyanın əraziləri azad etmək qayəsi ilə xalqın bu ideya ətrafında birləşməsi vahid bir ideoloji sistemdə təcəssümünü tapdı. Bu proses 2003-cü ilə kimi Ulu öndərin rəhbərliyi ilə rəvan və ardıcıl olaraq inkişaf etdirildi, la­zım olan səviyyədə təkmilləşdi. 

2003-cü ildə isə taleyin hökmü ilə Azərbaycan xalqı ikinci dəfə tarixi seçim etmək qarşısında qaldı. Prezident İlham Əliyev bununla bağlı demişdir: “Əsas məsələ ondadır ki, 2003-cü ildə Azərbay­can xalqı düzgün seçim etmişdi. Çünki hesab edirəm ki, müstəqil tariximizin ən həlledici məqamı məhz 2003-cü il idi. Çünki o vaxt ölkəmizin gələcəyi ilə bağlı konseptual yanaşma tam özünü təsdiqlə­mişdi, yəni, Heydər Əliyev siyasəti da­vam etdirildi”. 

Seçimin tarixiliyinin əlamətlərin­dən biri cəmiyyətin liderin güclü olma­sı həqiqətini tam qəbul etməsidir. Bu məsələ, adətən, dərindən dərk edilmir. Hesab edilir ki, hər bir cəmiyyət üçün güclü liderlik tələb olunan faktordur. Lakin əsas məsələ ondan ibarətdir ki, cəmiyyə­tin dövlətçilik və liderlik ənənəsi heç də həmişə bu istiqamətdə düzgün seçim edə bilmir, yəni məhz “hansı keyfiyyətlərə malik lideri güclü hesab etmək olar?” sua­lına dövrün tələblərinə uyğun cavab tapa bilmir. Nümunə kimi politoloq və diplomat Arçi Braunun Amerika üçün “güclü lider kimdir?” sualına adekvat cavab tapa bil­mədiyini göstərə bilərik. O, amerikalıların bir qisminin D.Trampı güclü lider kimi qə­bul etdiyi halda, digər qismin onun döv­lətçilik üçün təhlükəli fiqur olduğundan bəhs edirdi. Bu dilemmanı ABŞ cəmiyyə­ti hələ də həll edə bilməmişdir. Amerikalı siyasətçilər qarşıdakı seçkidə D.Trampın qalib gələ biləcəyini faciə kimi qarşılayır­lar. Cəmiyyət elektoratının bir hissəsi də bu fikirdədir. 

Hesab edirik ki, xalqın düzgün seçi­mində əsas rollardan birini Heydər Əliyev anlamında “Azərbaycan ideyası” və azər­baycançılıq ideologiyası oynadı. Toplum artıq bu mənəvi-ideoloji prosesin kons­truktiv rolunu tam anlayır və ona uyğun seçim edirdi. Müstəqil dövlət quruculuğu­nun milli ideya və milli ideologiya aspek­tində ilk böyük qələbəsi bundan ibarətdir. Bu qələbənin konkret parametrlərini də Prezident İlham Əliyev müsahibəsində lakonik ifadə etmişdir. Onlar dövlətçilik prinsiplərinin bərqərar olması, vətəndaş cəmiyyətinin yaradılması və xalq-iqti­dar birliyinin dövlətçilik şüurunda önəmli amilə çevrilməsi idi.

Bütün bu nailiyyətlər milli ideyaya necə təsir etdi? Ümumi halda bu ideya dəyişdimi? Birinci mərhələnin xarakterik xüsusiyyəti məhz milli ideyanın ümumi məzmununun yeniləşməməsindən ibarət idi. Burada müəyyən yeni çalarlar mey­dana gəldi. Lakin, bütövlükdə, milli ide­yanın hədəfi dəyişməz qaldı: ərazi bütöv­lüyünü və suverenliyi tam bərpa etmək! Deməli, Azərbaycan təcrübəsində fəlsəfi baxımdan maraqlı bir özəllik mövcuddur. Milli ideya siyasi varisliyin gözləndiyi, la­kin dövlət quruculuğunda faktiki olaraq yeni mərhələnin başlanması fonunda ümumi miqyasda dəyişməyə bilər! Bu da, birincisi, Azərbaycanda yeni liderliyin ciddi surətdə siyasi varislik çərçivəsində təkmilləşdiyini ifadə edir. İkincisi, başlıca məqsəd şəxsiyyət deyil, uğurlu müstəqil dövlət qurmaqdan ibarət olduğu təsdiq­ni tapır. Üçüncüsü, milli ideyanı reallaş­dırmaq üçün qüvvələr yenidən bir yerə toparlanır, nəsillərin tərbiyəsi yeni səviy­yəyə yüksəldilir, ordu quruculuğu daha mükəmməl formada aparılır, cəmiyyətin birliyi modeli daha da inkişaf etdirilir və müdafiə fəlsəfəsi yeni məzmun çalar­ları alır. Bütün bu parametrlər 2003-cü ildən başlayaraq konkret proqramlarda ardıcıl, sistemli və qətiyyətli surətdə re­allaşdırılmışdır! Bu prosesin də ümumi əlamətlərini Prezident İlham Əliyev ifa­də etmişdir: “Sadəcə olaraq, onu demək istəyirəm ki, bugünkü Azərbaycan, sözün əsl mənasında, dünya miqyasında güclü ölkələr sırasındadır. Hesab edirəm ki, bu, həm beynəlxalq aləmdə, həm regionda, eyni zamanda, daxili siyasət prioritetləri­nin düzgün seçilməsində bir çox ölkələr üçün nümunə ola bilər. Bu, təkcə mənim fikrim deyil, mənim bəzi həmkarlarım da bu barədə kifayət qədər açıq danışıblar. 

Aydın olur ki, 2003-cü ildən başlaya­raq milli ideyanın həyata keçməsi ərazi bütövlüyünü və suverenliyi tam təmin et­məklə yanaşı, Azərbaycanı bir müstəqil dövlət olaraq güclü ölkələr sırasına çıxar­mışdır. Bu isə Azərbaycan təcrübəsində güclü liderin siyasi varisliyə və milli ideya­ya sadiqliyi daxilində böyük uğurlar əldə edə bilməsinin təsdiqidir. 

Güclü lider həm də güclü cəmiyyətin formalaşmasının ümumi istiqamətlərini düzgün müəyyən etmişdir. Bununla da Avrasiya məkanında bir siyasi nümunə meydana gəlmişdir: müstəqil bir dövlətdə güclü lider, güclü dövlət və güclü cəmiy­yət ahəngdarlığı, harmoniyası, bir-birini tamamlaması baş vermişdir! Lider-döv­lət-cəmiyyət birliyi milli ideyanın əsas funksional parametrlərindən biridir. Bu­nunla millilik keçmişə, indiyə və gələcəyə cəmiyyətin bütün sferaları üzrə legitim təsir etmək imkanı qazanır. Müasir döv­lətçilikdə bu məqam xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Onu faktiki olaraq politoloqlar suverenlik və davamlı inkişafın başlıca legitim formulu adlandırırlar. 

Deməli, Azərbaycan təcrübəsində milli ideyanı siyasi şüur və liderlik qayə­si tam reallaşdırmaq zəkası, niyyəti, məqsədi və həyata keçirmə üsulları müddətindən asılı olmayaraq, mütləq ça­tılmalı olan hədəf kimi qəbul edir. Prezi­dent İlham Əliyev bu məqamın da izahını dolğun şəkildə vermişdir. 

Bu cür geniş fəlsəfi, nəzəri və siya­si-praktiki anlamda qəbul edilən milli ideyanın həyata keçməsi məhz həmin səbəbdən bir mərhələnin başa çatması kimi qəbul edilir. Bununla dövlətçilikdə milli ideyanın aparıcı və istiqamətverici rolu bir daha təsdiq olunur. 

Beləliklə, yeni dövr başlayır və cənab Prezidentin sözləri ilə desək “Yeni dövrün yeni hədəfləri olmalıdır. Biz yeni dövrə köhnə hədəflərlə gedə bilmərik, çünki o hədəflər artıq əldə edildi”. Bu, fikir yeni mərhələdə milli ideyanın formalaşdırıl­masının əsas istiqamətinin ifadəsidir. Bu prizmada tarixi ədalətin bərpası, milli qü­rur və beynəlxalq hüquq faktorlarına bir daha fəlsəfi nəzər salmaq lazım gəlir.

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru