I məqalə

Mən istərdim ki, cəmiyyətdə də bu məsələ ilə bağlı diskussiyalar getsin, siyasətçilər, politoloqlar, elm adamları, ziyalılar, yəni bizim gələcək inkişafımızla bağlı əsas milli ideya və ideyalarımız nə ol­malıdır. Bu, bir ictimai müzakirə mövzusu olmalıdır.

İlham ƏLiYEV,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 

Azərbaycan: yeni tarixi mərhələnin çağırışları

Hər bir müstəqil xalqın tarixi təkamü­lünün mərhələləri olur. Həmin mərhələləri lideri ilə birlikdə xalq, cəmiyyət özü ya­radır. Sözün həqiqi mənasında, toplum azaddırsa, müstəqildirsə, qarşısına qoy­duğu məqsədlərə çatır. Məqsədlər ab-strakt, mücərrəd və hər şeyi əhatə edən olmur. Onlar konkret tarixi özəlliklərə uy­ğun olaraq cəmiyyətin (xalqın) malik ol­duğu dəyərlərin fonunda müəyyənləşir. Yəni kollektiv olaraq hansı məqsədlərə çatmaq məsələsi müəyyən edilir. 

Bu proses asan deyildir. Burada xalqın liderinin zəkası, iradəsi, qətiyyəti və tarixi uzaqgörənliyi həlledici rol oyna­ya bilər. Strateji məqsəd düzgün müəy­yən ediləndə, obrazlı desək, o, cəmiyyə­tin legitimliyini qazanır. Yəni bütövlükdə, toplum həmin məqsədi “qanuni” (legitim) hesab edir. Bu zaman toplum toparlana­raq həmin məqsəd uğrunda həyat müba­rizəsinə başlayır. Və konkret məqsədə çatandan sonra qarşıya yeni vəzifə çıxır –əldə edilən nəticələr əsasında yeni düz­gün məqsədlər, vəzifələr və birgəyaşam formaları müəyyən etmək zərurəti yara­nır. Məhz bu keçid mərhələsi hər bir xalq üçün sınaq dövrüdür. Onun özünü nə dərəcədə yeniləşdirə bilməsi potensialı­nın özünütəsdiqidir. 

Belə çıxır ki, cəmiyyət və ya xalq ha­lında birgəyaşamağın özünəməxsus ide­ya, mənəvi, əxlaqi və iradi şərtləri möv­cuddur. Bu prizamadan baxanda strateji məqsədlərə nail olmaq üçün zəruri olan mexanizmləri həm dərindən anlamaq, həm də onların reallaşması üçün konkret fəaliyyət planlarına malik olmaq gərəkdir. Bu cür mexanizmlər sırasında “milli ide­ya” və “milli ideologiya”nın rolu həlledici­dir. 

Əslində, milli ideya və milli ideologi­ya yalnız məqsədə çatmaq mexanizmləri deyil. Onlar substantiv olaraq xalqın kol­lektiv mövcud olmasını şərtləndirən fun­damental anlayışlardır. Çünki ideya çoxlu sayda insanları konkret məqsəd ətrafın­da birləşdirə və onları fəaliyyətə motiva­siya edə bilər. Kollektiv fəaliyyəti yaxşı səviyyədə stimullaşdırılmayan xalqların tarixdə yeri məlum deyil. 

Deməli, milli ideya və milli ideologiya həm kollektiv mövcudluğun mənəvi ba­ğıdır, həm də ümumi məqsədə çatma­ğın başlıca mexanizmi. Burada, təbii ki, milli ideya ilə milli ideologiyanın fərqini görmək lazımdır. Lakin onların hər ikisini kollektivə, xalqa, topluma məxsus olan səviyyədə mənəvi, ruhani, ideya faktor­larını aktuallaşdırmaq və reaktuallaşdır­maq (təkrar-təkrar aktuallaşdırmaq) özəl­liyi birləşdirir.

Bu məqam bir tarixi mərhələsini başa vurmuş və yeni mərhələyə qədəm qoyan xalqların həyatında özünü daha həssas aspektlərdə göstərir. Azərbaycan hazırda tarixi təkamülünün bu yeni keçid pilləsin­dədir. Dövlətçilik, müstəqillik, müasirləş­mək qüdrəti, daim uğurlu olmaq fəlsəfəsi baxımından son dərəcə əhəmiyyətli, mə­suliyyətli və şərəfli bir dövrdür!

Nələrə nail olunmuşdur?

Biz son 20 ilin qısa xronologiyası əsasında mövzuya uyğun kontekstlərdə suala cavab axtaracağıq. 2003-cü ildən Azərbaycan yeni Prezidenti ilə möhtəşəm proqramları həyata keçirməyə başladı. Bu barədə geniş informasiya verilmədi, ancaq dövlət başçısı əsas istiqamətverici və müəyyənedici tezisləri ilə kifayət qədər innovativ (yenilikçi) bir prosesə başladı­ğını aydın ifadə edirdi. Bu innovativlik bir­mənalı olaraq Ulu öndər Heydər Əliyevin siyasi varislik prinsipinə tam uyğun həya­ta keçirilirdi. Siyasi varisliyə əsaslanan yeniləşmə cəmiyyətin həyatının bütün sferalarını əhatə edirdi. Buraya iqtisadiy­yat, siyasət, geosiyasət, mənəvi-əxlaqi dəyərlər, sosial faktorlar, təhlükəsizlik, ordu quruculuğu, müdafiə fəlsəfəsinin yeniləşməsi daxil idi. Onların sintezi isə bir milli məqsədə çatmağa xidmət edirdi. Prezident İlham Əliyev bu barədə deyirdi: “Bizim əsas milli ideyamız ərazilərimizi azad etmək idi. Yəni bütün xalq bu ideya ətrafında, bu amal ətrafında birləşmişdi, biz bunu artıq əldə etmişik”. 

Doğrudan da indi ötən həmin o 20 ilin hər ayına, həftəsinə, gününə baxanda Prezidentin nə dediyinin yeni prizmada fərqinə varırsan! Çox möhtəşəm və çə­tin bir məqsəd uğrunda dövlətin başçısı böyük qətiyyət, yüksək zəka və sınma­yan iradə ilə başlamışdı. Əksəriyyətin gözləmədiyi istiqamətdən ədalətli və ya­radıcı həmlələr edir, beynində, könlündə və qəlbində daşıdığı (bu da Ulu öndərin siyasi varisliyinin mühüm əlamətlərindən biridir – F.Q.) milli sevgini, ədaləti, qüru­ru, qətiyyəti və müdrikliyi reallaşdırdığı dövləti əhəmiyyətli böyük proqramların ruhuna və məzmununa hopdururdu. Bu­nunla damla-damla, qətrə-qətrə Azər­baycan cəmiyyətinin həyatına yeridilmiş məğlubiyyət sindromunu əridirdi! Onun fövqündə isə Prezidentin milli ideya və ideologiyada mükəmməl məzmununu və formasını almış Qələbə siyasəti daha da təkmilləşir, mükəmməl formada milyonla­rın ruhuna hopdurulurdu! Təsdiqi vardır! 

O təsdiq gənclərin 2020-ci ildə “Vətən!”, “Azərbaycan!”, “Qarabağ!” de­yib bir nəfər kimi hərb meydanında şir kimi savaşmasıdır! Bir gənc belə, ordu­dan fərarilik etmədi! Əksinə, hərbi ko­missarlıqların qarşısında həyəcan və tələbkarlıqla torpaqları azad etməyə can atırdılar. Dünyanın hər yerindən yüz min­lərlə azərbaycanlı Azərbaycan Respubli­kasının Prezidenti və Ali Baş Komanda­nından cəbhəyə getmək istədiklərini və buna imkan yaradılmasını xahiş edirdilər! Niyə məhz Azərbaycan Prezidentin­dən bu xahişi edirdi gənclərimiz? Yalnız ona görə yox ki, dövlətin başçısı İlham Əliyevdir. Əsas ona görə ki, İlham Əliyevə inanırlar, ona tam etibar edirlər! 

İlham Əliyevin gənclərdə illərlə ya­ratdığı, stimullaşdırdığı, səslədiyi və nəhayət, böyük anlamda tərbiyə etdiyi vətənsevərliyin, milliliyin, ideyanın ça­ğırışı, həyəcanı və “xahişi” idi, bu! Həm həyata keçirdiyi proqramları, həm siya­si-diplomatik məharəti, həm də mənə­vi-əxlaqi davranışları ilə nümunə olan Azərbaycan Prezidentini hər bir gənc səngərdə özü ilə bərabər görürdü və ya görməyi arzulayırdı. Prezidentə inanır və onunla birgə savaşmağa hazır olduqla­rını bəyan edirdi yüz minlərlə azərbay­canlı. Bax, o ruhları, könülləri, qəlbləri 2003-cü ildən bu yana milli ideya və milli ideologiya ətrafında birləşdirən Prezident İlham Əliyevdir.

Bu ruhani və mənəvi coşqu əsassız deyildi. Onun üç ideya sütunu vardı. Han­sılardır?

Ərazi bütövlüyü və suverenliyin 3 əsas sütunu: Milli ideya fonunda 

44 günlük Zəfər savaşına qədər mil­li ideyanın məzmununu motivə edən və həm də formalaşdıran üç prinsip mövcud idi. Onları Prezident müəyyənləşdirmiş­di və praktiki fəaliyyətində qətiyyətlə və səmərəli yerinə yetirirdi. Həmin üç prin­sip bunlardır: tarixi ədalət, milli qürur və beynəlxalq hüquq! Bu prinsiplər dərin dü­şünülmüş və dəqiq ifadə edilmişdir. On­lar fəlsəfi və politoloji baxımdan çoxfunk­siyalıdırlar. Faktiki olaraq fərqli sferaları birləşdirə bilirlər.

Birincisi, bu prinsiplər milli ideya və milli ideologiyanın yaradılmasının və funksionallığını daim saxlamasının ma­hiyyətinə uyğundurlar. Filosofların fikrinə görə, milli ideya konkret millətin keçmiş­də, indi və yaxın gələcəkdə mövcudlu­ğunu izah edə bilən mənalar sistemidir. Bu zaman milli ideyanın məzmununa və məqsədinə millətin mentaliteti (o cümlə­dən, siyasi mentaliteti), xarakteri, haki­miyyətə münasibəti, başqa ölkələrə mü­nasibəti və s. kimi çoxlu sayda faktorların mümkün təsirlərini nəzərə almaq lazım gəlir. 

Müstəqillik əldə edəndən sonra Azər­baycanın keçdiyi keşməkeşli yol fonunda bu məsələnin bizim üçün ikiqat çətin ol­duğunu anlamaq güc tələb etmir. Həmin faktorların fonunda milli ideya “millət indi nəyin naminə mövcuddur və onun gələ­cək missiyası nədən ibarətdir?” sualına cavab verməlidir. Özlüyündə bu məsələ də üç altməsələyə bölünür. Belə ki, milli ideya a) humanitar dəyərlərin; b) insan hüquqları və azadlıqlarının; c) ənənənin yeri və rolunu özündə dəqiq ehtiva et­məlidir. Bu faktorlardan hansına üstünlük verilməlidir?

Azərbaycan Respublikası Preziden­tinin ifadə etdiyi milli ideyada bu suala mükəmməl cavab vardır. Onlar lakonik şəkildə vurğuladığımız üç prinsipdə ifadə olunmuşdur. Tarixi ədalət, milli qürur və beynəlxalq hüquq keçmişi, indini və gələ­cəyi fəlsəfi-siyasi məntiqlə bir-birinə bağ­layan parametrlərdir. Çox əhəmiyyətlidir ki, bu prinsiplər həm ayrılıqda, həm də bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətlərdə “za­manı xalqın kollektiv həyatı müstəvisində bütövləşdirir”: ədalət qürur və hüquqla tə­min edilir, qürur ədalətlilikdən və hüquq­dan qaynaqlanır, hüquq isə ədalət və qürurun sayəsində münasibətlərin qurul­masında “xəritə olur, yol olur”! 

Deməli, müasir fəlsəfi-elmi təfəkkür­də mövcud olan “plektiks” (“sarmaşıq”, “bir-biri ilə bütün mənalarda vəhdətdə olan”) anlamı milli ideyada İlham Əliyev tərəfindən ifadəsini tapmışdır! Fəlsə­fi baxımdan da burada bir dinamizm və ahəngdarlıq (bu termini Əhməd Qəşə­moğlu mənasında işlədirik – F.Q. ) vardır. Biz konkret olaraq Jil Delyoz fəlsəfəsində indinin öz mövcudluğu üçün keçmişə və gələcəyə “yayılması” fikrini nəzərdə tutu­ruq. Bu yayılma xalq üçün elə olmalıdır ki, həm özünəməxsusluğunu saxlasın (tarixdir), həm də indi potensialını elə re­allaşdırsın (bu gündür) ki, gələcəyə pers­pektivi (strateji anlamdır) təmin etsin! 

Buradan milli ideya və milli ideologi­ya ilə bağlı fəlsəfi əhəmiyyəti olan yeni məsələlər meydana çıxır. Məsələnin bu tərəfinə nəzər salmadan öncə bir məqa­ma aydınlıq gətirək. 

Bir sıra hallarda milli ideya ilə milli ideologiyanı eyniləşdirirlər. Ancaq onlar fərqlidirlər. Hər ikisi dəyərlər sistemini ifa­də edir, onu ümumxalq miqyasına qədər genişləndirir və hər ikisi milli sayıla bilər. Ancaq ideologiya ideyaların mürəkkəb sistemidir. O, müxtəlif ictimai subyektlə­rin həyatının ideal və dəyərlərini özündə daşıya bilər. Məsələn, qrupların, insanla­rın, icmaların, sosial stratların, siyasi par­tiyaların və s. Bu mənada, milli ideya milli ideologiyanın tərkib hissəsi kimi görünür. 

Başqa bir aspektdən isə milli ideya ideologiyanın sistemləşməsinin, onun mürəkkəb struktur-funksional fenomen kimi mövcudluğunun mümkün olmasını təmin edən əsas faktordur! Milli ideo­logiya milli ideyanın konseptləşməsi və konseptuallaşması sayəsində meydana gəlir. 

Belə görünür ki, milli ideya və milli ide­ologiya milli özşüurdan qaynaqlanır. Milli özşüur məsələsi problemi daha dərinlərə aparır. Hər şeydən öncə, milli ideya və ideologiyanın milyonların özşüurları ilə sıx bağlılığını nəzərə almaq lazım gəlir. Bu baxımdan “milli şüurun milli ideyaya təsiri necədir və hansı hallarda onlar kol­lektiv miqyasda cəmiyyətə fayda verir?” kimi sual aktuallaşır. 

Problemin fəlsəfi aktuallığı kifayət qədər ciddi faktorlarla əlaqəlidir. Çün­ki milli özşüur milli şüurun nüvəsi kimi daha çox fərdi şüura bağlıdır. O, başlıca olaraq, qiymətvermə və rasional-dəyər təsəvvürlərinin mərkəzi sistemi kimi çıxış edir. Bu isə fərdin həyatın mənəvi-ruhani cəhətində insanın özünü uyğun müəyyən etməsini ifadə edir. Deməli, milli özşüur ümummilli şüurun bu və ya digər kom­ponentlərinin fərdlər tərəfindən qavranıl­ması səviyyəsini əks etdirir. Özlüyündə özşüurun bu xüsusiyyəti milli ideya və milli ideologiyada milyonlarla fərdin ortaq təsəvvürlərini doğru ifadə etməklə sıx əlaqəlidir. Mürəkkəb sistemlərdə müxtə­lifliyin vəhdətini təmin etmək mahiyyətcə mürəkkəb və çətin işdir.

Bu bağlılıqda o da aydın olur ki, milli ideyanı və milli ideologiyanı formalaşdı­ran lider bütövlükdə milli özşüurun incə­liklərinə varmalı və onları toplum üçün səmərəli olan aspektdə sintez etməlidir. 

Çox mürəkkəb və dinamik bir proses­dir. İlham Əliyev bunu bacardı! Yüksək səviyyədə bacardı!

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru