Son zamanlar dünya bazarında neftin ucuzlaşması davam edir. Bu, bir neçə amillə bağlıdır. Birincisi, Səudiyyə Ərəbistanı Asiya bazarları üçün tə­darük etdiyi “Arab Light” markalı neftin bir barelinin qiymətini 1,5–2 dol­lar ucuzlaşdırıb. Bundan başqa, “Saudi Aramco” şirkəti daha az həcmdə karbohidrogen ixrac etdiyi Şimali Amerika, Aralıq dənizi və Qərbi Avropa üçün fevral fyuçerslərinin qiymətlərini də aşağı salıb. Qərar, bir tərəfdən, zəif qlobal tələblə bağlıdırsa, digər tərəfdən, bir çox neft emalı zavodla­rının təmir üçün bağlandığı ənənəvi fevral–mart ayları ərəfəsində Asiya idxalçılarını itirməmək istəyi ilə əlaqədardır. 

İkincisi, neftin qiymətinə dünya­da, o cümlədən, ABŞ-da neft təda­rükünün yüksək səviyyədə olması təsir edir. Tədarükün artıqlığı isə risk yaratdığından neft bazarına təsirsiz ötüşmür. Nəticədə, Londonun ICE (“InterContinental Exchange Futu­res”) birjasında “Brent” markalı neftin bir barelinin qiyməti 1,12 dollar aza­laraq 77,64 dollara düşüb. Nyu-Yor­kun NYMEX (“New York Mercantile Exchange”) birjasında “Light” markalı neftin bir barelinin qiyməti isə 1,16 dollar azalaraq 72,65 dollar təşkil edib.

Amma mövcud vəziyyət uzun müddət davam edə bilməz. Bu, ilk növbədə, Yaxın Şərqdəki münaqişə ilə bağlıdır. Artıq Qırmızı dənizdə gərginlik var, gəmilər və tankerlər husilərin hücumuna məruz qalır. Ti­carət gəmiləri və tankerlər hücumlara həssas olduğundan Qırmızı dəniz­dən yan keçməli olurlar. Nəticədə, əlavə xərclər yaranır, neftin dünya qiymətləri üçün böyük risklər ortaya çıxır. Beləliklə, Yaxın Şərqdəki hərbi münaqişə ilə əlaqədar olaraq Qırmızı dəniz vasitəsilə xammalın tədarükün­də fasilələrin yaranma ehtimalı artır.

Regionda geosiyasi vəziyyət gər­ginləşərsə, bu, neftin bir barelinin qiy­mətini 83 dollar həddinə çatdıra bilər. Qiymətin yüksək olması isə büdcəsi neftdən asılı olan ölkələrin maraq­larına xidmət edir. Məsələn, Qərbin iqtisadi sanksiyaları ilə üzləşən Rusi­ya üçün dünya bazarında yanacağın qiymətinin baha olması olduqca fay­dalıdır. Çünki Ukraynada müharibə aparan Rusiya büdcəsini məhz neft gəlirləri hesabına doldurur.

Amma indiki halda bu vəziy­yət ABŞ-ın maraqlarına uyğun gəlmir. ABŞ-da prezident seç­kiləri keçiriləcək və Co Bayden ikinci dəfə seçilmək qərarına gəlib. Neftin qiymətinin artması isə ABŞ-da inflyasiyanın artma­sı ilə müşahidə olunur. Belə ki, son illər ölkədə istehlak malları­nın qiyməti 5 faiz artıb və bu da əhalinin sosial vəziyyətinə mənfi təsir göstərib. Seçki ərəfəsində əhalinin sosial vəziyyətinin pis­ləşməsi təkcə C.Baydenin deyil, ümumilikdə, ABŞ siyasi elitasının fəaliyyət perspektivinə kölgə salır. Bu və digər məsələlər barədə YAP İdarə Heyətinin üzvü, professor Əfsun Sucayev dedi:

– Son günlər neftin qiymətində enmələr müşahidə edilir. “Qara qı­zıl”ın qiymətinin tez-tez dəyişməsinə, sözsüz, dünyada qlobal xarakter alan geosiyasi vəziyyət səbəb olub desək, heç də yanılmarıq. Çünki hazırda neft amili dünyanın güc mərkəzləri tərəfindən siyasi təsir vasitəsinə çev­rilib. Təsəvvür edin, iqtisadi və enerji aləti rolu oynamalı olan, lakin sub­yektiv səbəblərdən bu funksiyalarını itirən neftin qiymətini formalaşdıran real tələb-təklif daha həlledici rol oy­namır. Necə deyərlər, bu gün neftə olan qlobal tələb qiymət dəyişkənliyi ilə praktiki olaraq dəyişmir. Bununla yanaşı, neftin etalon növlərinin spot qiymətləri əhəmiyyətli dərəcədə də­yişkənliyə məruz qalır ki, bu da qlo­bal xarakterli bir çox siyasi şərtlərlə müəyyən edilir.

Neftin qiymətinə böyük dövlətlərin geosiyasi oyunlarının təsirini əvvəlki illərdə də hiss etmişik. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, 2008-ci ilin iyulunda "Azeri Light" markalı neftin bir bareli 149,66 ABŞ dollarına satılırdısa, ok-tyabrda bu göstərici təqribən 2 dəfə aşağı düşdü. “Brent” markalı neftin bir bareli 67 dollara satılırdı. 2009-cu ildə qiymətlər tədricən 60-80 dollar səviyyəsinə yüksəldi, sonra 2011–2013-cü illərdə 100-125 dollara qə­dər artım müşahidə edildi. 2014-cü ildə əksinə, yenidən 2 dəfə ucuzlaşa­raq ilin sonuna minimuma düşdü. Bu, bir tərəfdən, baş verən iqtisadi böh­ranların nəticəsi hesab olunurdusa, yenə də həlledici amil həmin dövrlər­də dünyanın əsas siyasi oyunçuları­nın yaratdıqları ziqzaqvari dəyişən geosiyasi vəziyyət idi. Maraqlıdır ki, “Azeri Light” markalı neft 2020-ci il aprelin 21-də 15,81 dollara təklif olu­nurdu.

Məşhur iqtisadçı, Nobel mükafatı laureatı Cozef Stiqlist vaxtında söy­ləmişdir ki, vaxt gələcək, dünyada neftin ətrafında gedən proseslər o qədər siyasiləşdiriləcək ki, hətta neft ondan fayda götürən ölkələrə belə xoşbəxtlikdən çox bədbəxtlik gətirə­cək və onu ölkələrin iqtisadi inkişafı və müdafiə qüdrətinin artırılması va­sitəsi kimi daha görmək mümkün ol­mayacaq. Bir tərəfdən, ən azı, bu il həlli görünməyən Rusiya–Ukrayna müharibəsi və Yaxın Şərqdəki hərbi toqquşmalar, digər tərəfdən, Koreya yarımadasında, eləcə də ABŞ–Çin, ABŞ–İran münasibətlərində təhdidlə­rin müharibə səviyyəsinə çatdırılması 2024-cü ildə dünya siyasət meyda­nında yeni geosiyasi sürprizlərin baş verəcəyindən xəbər verir. Belə olan halda neftin qiymətinin azalan, yox­sa artan dinamika üzrə dəyişəcəyini proqnozlaşdırmaq olduqca çətindir. Buna heç kim təminat vermir. 

Ə.Sucayev daha sonra bildirdi k, neftin kəskin dəyişən qiyməti­nin sabitləşməsi baş verən mü­naqişələrin sona çatması, münasi­bətlərin normallaşmasından asılı olacaq: 

– Çünki qeyd olunan bütün ge­osiyasi hadisələr dünya neft baza­rına birbaşa və ya dolayı təsir edir. Əlbəttə, siyasi təsirlər olmazsa, iq­tisadi qanunauyğunluqlardan irəli gələn tələb-təklif amili neft bazarın­da tarazlıq yaradar, hər tərəfi qane edən sabit qiymət formalaşar. Belə qarışıq geosiyasi vəziyyəti düz­gün nəzərə alan Azərbaycan hö-kuməti haqlı olaraq bu ilin dövlət büd-cəsindəki bütün hesablamaları neftin bir bareli üçün 60 dollar səviyyəsin­də götürüb. Bu, həm də onu deməyə əsas verir ki, iqtisadiyyatın diversifi­kasiyası və neftdən asılılığın aradan qaldırılması dövlətin iqtisadi siyasəti­nin əsas prioriteti olaraq qalacaq.

Pünhan ƏFƏNDİYEV
XQ