I MƏQALƏ

Təəssüf ki, siyasət nəhəngi və böyük dövlət xadimi U.Çörçill bu dəfə də səhv etməyib. Amerika Birləşmiş Ştatlarının son dövrdəki fəaliyyəti, xüsusən Cənu­bi Qafqaz bölgəsi ilə bağlı səhv siyasəti bunu təsdiqləyir.

Analitiklər rəsmi Vaşinqtonun Cə­nubi Qafqaz prioritetlərini çoxaspektli mürəkkəb fenomen kimi təqdim edirlər. A.S.Butorov və A.K.Rumyantsevanın 2023-cü ilin mayında dərc olunan analitik məqalələrində də eyni yanaşma saxlan­mışdır. Bu, o deməkdir ki, ABŞ-ın Cənubi Qafqaz siyasətinin xarakterinə yanaşma dəyişməmişdir. Onu ümumi miqyasda üç aspektə ayırırlar:

– Bütövlükdə ABŞ-ın regionda ma­raqları və prioritetləri;

– ABŞ-ın regiondakı iqtisadi və ener­getik maraqları;

– Azərbaycan, Gürcüstan və Ermə­nistanın suverenliyi və ərazi bütövlüyünü dəstəklənməsi (Butorov, Rumyantseva, 2023).

Bu zaman başlanğıc tezis kimi Ame­rikanın Cənubi Qafqaza böyük diqqət yetirməsi götürülür. Həmin tezisin priz­masında müəlliflər Vaşinqtonun Cənubi Qafqaz siyasətinin predmetinin dörd fak­tor təşkil etdiyini vurğulayırlar. 

Birinci faktor. Cənubi Qafqaz Av­ropa ilə Asiyanı əlaqələndirən mühüm geosiyasi dəhlizlərdən biridir. Burada re­giona obrazlı şəkildə Avropa ilə Asiyanı birləşdirən əsas “körpü” kimi baxılır. Bu yanaşmanın nəzəri-geosiyasi qaynağı­nı Р.Makinderin “Heartland” nəzəriyyəsi təşkil edir. Onu baza baxış kimi götürərək Z.Bzejinski və H.Kissincer Cənubi Qafqa­zı və konkret olaraq Azərbaycanı “iki qitə­ni birləşdirən əsas geosiyasi körpü” ad­landırmışlar. Yəni ABŞ-ın yanaşmasının dərin nəzəri və geosiyasi anlamı vardır.

İkinci faktor. XXI əsrin gəlişi ilə Cə­nubi Qafqaz Xəzər və ona yaxın bölgələ­rin enerji daşıyıcılarının əsas nəql yolu kimi qəbul edilməsidir. Bu, olduqca mü­hüm geosiyasi amildir. Çünki enerji təh­lükəsizliyi birbaşa milli təhlükəsizlik kimi dərk edilir və onun təmini ciddi prioritet­lərdən biridir. 

Üçüncü faktor. Region potensial və aktual olaraq qeyri-sabit hesab olunur. Bunun başlıca səbəbi Cənubi Qafqazda münaqişələrin olmasıdır. Rəsmi Vaşinq­ton hətta Azərbaycan öz gücünə Qa­rabağ münaqişəsini tam həll etdikdən sonra da onu “potensial qeyri-sabitlik” faktorlarından biri sayır. ABŞ-ın ən bö­yük səhvi də məhz bu məqamla bağlıdır. Real proseslər göstərir ki, doğrudan da Vaşinqton bu tezisin prizmasında Azər­baycana qarşı yeritdiyi siyasətdə uduzur, regiondan kənarlaşır və rəqiblərinə yeni şanslar verir. Xüsusilə, regionda İranın fəallaşması üçün real mühit yaradır. Bu da ABŞ-ın həqiqi geosiyasi maraqlarına ziddir. Maraqlıdır ki, bu ziddiyyəti Ameri­kada çox gözəl bilirlər, lakin davranışla­rında ciddi dəyişiklik hiss olunmur. Bu re­allıq kontekstində ABŞ-ın Cənubi Qafqaz siyasətinin detallarına baxdıqda kifayət qədər təzadlı məqamları görə bilərik. On­lar haqqında bir qədər sonra.

Dördüncü faktor. Cənubi Qafqaz Rusiya, Türkiyə və İran arasında rəqa­bət meydanıdır. Burada da real vəziyyəti qiymətləndirmədə bir yarımçıqlıq vardır. Məsələ ondan ibarətdir ki, Amerikanın Cənubi Qafqaza Rusiya-Türkiyə-İran rəqabəti prizmasında baxması, əvvəl­cədən situasiyanı tam qiymətləndirmək istəməməsi fonunda ancaq öz maraqları naminə mübarizə aparmaq iddiasını or­taya qoyur. Aydın olur ki, Amerika bəri başdan regionu qarşıduran iki geosiyasi düşərgəyə ayırır: bir tərəfdə ABŞ və Av­ropa, digər tərəfdə isə Rusiya, Türkiyə, İran “üçlüyü”. O halda ABŞ-ın buradakı fəaliyyəti regionu bir tam olaraq görmək əsasında sabitlik, sülh və əməkdaşlıq yaratmaqdan ibarət deyildir. Məsələnin bu tərəfi əks geosiyasi düşərgəni məğlub edib, sıradan çıxarmaq hesabına özünün diktə etdiyi geosiyasi situasiya yaratmaq­la bağlıdır. Bu vəziyyət mütləq surətdə regionda qeyri-sağlam rəqabət mühiti yaradır ki, onun başlıca əlaməti böyük geosiyasi güclərin toqquşması, qarşıdur­ması, xaos yaratması, riskli siyasi, hərbi və geosiyasi situasiyaların meydana gəl­məsindən ibarətdir. 

Digər tərəfdən, əvvəlcədən fərqli ma­raqları olan Türkiyə, Rusya və İranı eyni “geosiyasi qəlibə salmaq” ciddi yanaşma səhvidir. Məsələ ondan ibarətdir ki, re­gional reallıqlar kontekstində Türkiyənin maraqları və məqsədi ilə Rusiya və İra­nın mənafeləri bir-birindən ciddi surətdə fərqlənir. Buna görə də onlara “eyni bu­caq altında”, fərq qoymadan baxmaq real vəziyyəti təhrif etməkdir. Bu da geosiyasi nöqsandır ki, zaman-zaman özünün zid­diyyətli aspektləri ilə regional təhlükəsiz­liyə çox mənfi təsirlər edə bilər və etmək­dədir. 

Bu məsələlər “Klinton doktrinası” ad­landırılan hadisə ilə bağlı aktual görünür. Həmin doktrinada B.Klinton (Amerikanın keçmiş prezidenti) Cənubi Qafqaz si­yasətinin əsas istiqamətlərini və hədəflə­rini müəyyənləşdirmişdir. Biz bu məsələ­nin üzərində sonrakı məqalədə geniş dayanacağıq.

Bunlardan əlavə, ABŞ-ın Cənubi Qafqaz siyasətində prioritetlərə bura yaxın geosiyasi bölgələrdə Vaşinqtonun yeritdiyi siyasət də təsir etməkdədir. On­ların sırasında biz vacib hesab etdiyimiz iki aspektə baxaq. 

Yaxın Şərq: “Eşşəkarısı yuvası”?

Bəli, politoloqlar və siyasətçilər Yaxın Şərqi bu qaba ifadə ilə xarakterizə edir­lər. Bunun altında isə kifayət qədər ciddi geosiyasi məqamlar dayanır. Məsələ bir­başa ABŞ-ın Yaxın Şərq, Avropa və bü­tövlükdə, Avrasiyanı (Uzaq Şərq də daxil olmaqla) əhatə edən geniş bir məkanda həyata keçirdiyi siyasətlə əlaqəlidir. Təbii ki, Cənubi Qafqaz bu aspektdə mühüm məkanlardan biri kimi Vaşinqtonun si­yasətinin hədəfidir. 

Yaxın Şərqin “Eşşəkarısı yuvası” ha­lında olması isə bu regionun xaos, qey­ri-müəyyənlik, risklər, satqınlıq, aldatma, qarşıdurma, əsas oyunçunun ancaq öz marağını güdməsi ilə xarakterizə olun­duğunu ifadə edir. Metaforik mənada “Eşşəkarısı yuvası” anlayışı Yaxın Şərqə nüfuz etmək istəyənlər üçün regionun çox təhlükəli olması mənasını verir. Ora daxil olmaq istəyən mütləq “Eşşəkarısı”­nın neştərinə hazır olmalıdır. 

Bəs bu fəlakətli siyasətin nəticəsi nə oldu? Yaxın Şərq, sözün həqiqi mənasın­da, xarabalığa çevrildi. İSİD-in əli ilə Su­riyanı dağıtdılar və proses süründürməçi formada davam edir. İndi Yaxın Şərqdə bir neçə dövlət bu və ya digər dərəcədə hərbi münaqişələrə qarışmış durumda­dır. Bura Türkiyə, İran, Səudiyyə Ərəbis­tanı, Misir, BƏƏ, Qətər və İsrail daxildir. Livan, Yəmən və Suriya xarabalığa çev­rilib. Müxtəlif radikal qruplaşmalar nüfuz uğrunda mübarizəni hər üsulla aparırlar. Yaxın Şərqdə narkoticarət, qanunsuz ti­carətin bütün növləri “çiçəklənir”. 

Qısa desək, Yaxın Şərq hazırda “idarəolunan xaos” adlandırılan pro­seslərin məkanıdır. Və bütün bunların baiskarı Amerika Birləşmiş Ştatlarının yeritdiyi “Heartland” siyasətidir”. Bu kon­tekstdə ABŞ-ın Suriyadakı keçmiş səfiri Robert Fordun Amerikanın İŞİD-ə dəstə­yini “Vaşinqtonun tarixi səhvi” adlandır­ması da U.Çörçilin Amerika haqqında yanılmadığının verdiyi təsəllidən başqa müsbət emosiya yaratmadığını göstərir. Bununla yanaşı, indi situasiya elədir ki, “böyük bumeranq” geri dönə bilər: ABŞ-ın özü “Eşşəkarısı yuvası” olar! Bu, sadə məsələ deyil. Xüsusilə, analitiklərin ABŞ-ın Yaxın Şərq siyasətindən hansı “geo­siyasi dividendləri” əldə etdiyi haqqında qənaətləri tük ürpədir.

Vaşinqton: 3 istiqamətdə geosiyasi turbulentliyə doğru

Siyasi ekspertlərə görə, Vaşinqto­nun Yaxın Şərqdəki geosiyasi fəaliyyəti o regionun dağıdılması və milyonlarla insanın bədbəxt olması hesabına üç is­tiqamətdə ABŞ-ın irəliləməsi üçün şərait yaratmışdır (“irəliləməsi üçün” yazmaq psixoloji olaraq insanlıq naminə çox çə­tindir – F.Q.). Belə ki, rəsmi Vaşinqton, bi­rincisi, Rusiyaya zərbə endirmək imkanı əldə etdi (əsas hərbi rəqib kimi), ikincisi, əsas iqtisadi rəqib kimi Çinə zərbə en­dirmək şansına vardı, üçüncüsü, Avropa İttifaqının dağıdılması üçün imkan yaran­dı, çünki orada hazırda anqlo-saks deyil, franko-alman alyansı aparıcıdır. 

Deməli, böyük bir tarixi regionun xa­rabalıqları və milyonlarla günahsız insa­nın bədbəxtliyi üzərində üç istiqamətdə “problemləri həll etmək şansı”nı qazan­maq müasir geosiyasətdə “uğur” sayılır. Əslində isə bu, amansız surətdə dünya­nı uçurumun kənarına sürükləməkdən başqa real məna daşımır. O cümlədən, vurğulanan hər üç istiqamətin Cənubi Qafqaza region kimi birbaşa aidiyyatı vardır. Həm yanaşmanın riskliliyi və təh­lükəliliyi, həm də real mübarizə meyda­nından ikili standartın, şəxsi maraqların, qərəzli diplomatik gedişlərin at oynatma­sı baxımından, bu, belədir. Başqa mən­tiqi nəticə çıxarmaq mümkün deyildir. Ona görə də hər üç istiqamətdə özünü göstərən əsas faktorlara Azərbaycanın geosiyasi taleyi mövqeyindən baxaq. 

Çin istiqaməti: qlobal layihələrin bloklanma riski kontesktində

ABŞ – Çin münasibətlərinin indi təsa­düfən dünya üçün risk daşıdıığını demir­lər. Yuxarıdakı təhlil də göstərir ki, bu, ki­fayət qədər təhlükəli bir gedişatdır. Onun əsas “risk qolları”ndan biri də məhz Cnu­bi Qafqazdır. Cənubi Qafqaz Z.Bzejinski mənasında Avropadan Asiyaya uzanan körpüdürsə, ilk yanğın burada çıxa bilər. Qədimdən bəşər övladı müharibələrdə körpüləri sıradan çıxarmağı əsas taktika­lardan biri kimi istifadə etmişdir. 

Çinlə Amerika arasında amansız rəqabət, demək olar ki, bütün istiqamət­lərdə gedir. Bura informasiya texnologiya­ları, kommunikasiya yolları, energetika, kosmos, iqtisadiyyat, siyasət, ideologiya və sair sferalar daxildir. COVID-19 pan­demiyası göstərdi ki, Amerika hətta ən sərt üsullara əl ata bilər. O da məlumdur ki, bu prosesdə dünya dövlətlərinin bö­yük əksəriyyəti, o cümlədən Azərbaycan zərər gördü. Eynilə, digər sferalardakı ABŞ-Çin qarşıdurması Cənubi Qafqaza və onun lideri Azərbaycana öz mənfi təsi­rini göstərir. Bu sırada “Bir kəmər, bir yol” layihəsinin risk altına düşməsinin özü böyük risk qaynağıdır. Azərbaycan bu layihədə aktiv iştirakçıdır. Bakının iştirakı çoxaspektlidir. Bura nəqliyyat, enerji, in­formasiya, loqistika və s. layihələr daxil­dir. O cümlədən, “Orta dəhliz” Bakı üçün ciddi geosiyasi və təhülkəsizlik əhəmiy­yəti daşıyır. 

Orta dəhliz kontekstində Zəngəzur dəhlizi olduqca əhəmiyyətli məsələdir. Bakı bunun reallaşması istiqamətində aktiv fəaliyyət göstərir. Lakin belə görü­nür ki, daha geniş geosiyasi miqyasda çox şey ABŞ-Çin münasibətlərinin han­sı yöndə transformasiya edəcəyindən asılıdır. Məsələni Azərbaycan üçün riskli edən də bu məqamla əlaqəlidir. 

Rusiya istiqaməti: böyük hərbi gücü məhv etmək məqsədi və Cənubi Qafqaz 

Yaxın Şərqdəki xaosun fonunda Ru­siya məsələsi çox aktual görünür. Rusiya həm Yaxın Şərqdə, həm də Şərqi Avro­pada fəal olmağa çalışır. Şübhə yoxdur ki, Kreml üçün Cənubi Qafqaz da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məhz buna görə­dir ki, Ukrayna cəbhəsində vəziyyət ağır olsa da, Moskva Cənubi Qafqazda da nüfuzunu saxlamaq üçün ciddi addımlar atır. Bir sıra ekspertin “Rusiya Qafqazda zəifləyir” kimi səthi qiymətləndirməsi Qər­bə sərf edən təbliğati ritorikadan başqa bir şey deyildir. Bu regionda Rusiyanın əleyhinə olan hər hansı ciddi geosiyasi proses getmir. Ümumi tendensiya kimi Aİ-nin, ayrıca Fransanın müəyyən ad­dımları vardır. Lakin onların hamısı cəm halında belə Rusiyanın mövqeyinə əsaslı təsir etmək potensialına malik deyil. Di­gərləri ilə yanaşı, bu məqam da regional təhlükəsizliyi çox həssas nöqtəyə gətirir. Xüsusilə, Azərbaycanın yeritdiyi siyasə­tin ABŞ-Rusiya rəqabəti fonunda vacibli­yi yeni səviyyədə dərk edilməlidir. 

Füzuli MƏHƏMMƏDOĞLU
XQ