Qüdrətli dövlət xadimi Heydər Əliyev 1982–1987-ci illərdə Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun üzvü olmuş, SSRİ Nazirlər Soveti Sədrinin birinci müavini vəzifəsində işləmişdir. Moskvada yüksək vəzifələrdə işləyən Heydər Əliyev “yenidənqurma”nın metodlarına: milli münaqişələrə səbəb ola biləcək düşünülməmiş dövlət siyasətinə, xüsusən türk respublikalarına qarşı qərəzli siyasətə açıq və kəskin etirazını bildirirdi. 

M.Qorbaçov Heydər Əliyevin timsalın­da qüvvətli opponentini görürdü. Heydər Əliyevin onunla müticəsinə razılaşmama­sı, öz mövqeyini qətiyyətlə müdafiə etməsi onun xoşuna gəlmirdi. Bir çox hallarda Hey­dər Əliyevlə Qorbaçov arasında ziddiyyətlər də olurdu. M.Qorbaçov güclü şəxsiyyətlər­dən, müstəqil düşünən insanlardan qorxurdu, onları qiymətləndirə bilmirdi, canını qurtar­mağa çalışırdı.

Sovet diktatoru dünya şöhrətli siyasətçi və dövlət xadimi Heydər Əliyevin getdikcə artan nüfuzuna, populyarlığına qarşı giz­li, məkrli və daim qızışdırılan paxıllıq hissi keçirirdi. Heydər Əliyevin Siyasi Büronun fəal üzvü və son dərəcə ciddi rəhbər olması­na baxmayaraq, onun səhhəti ilə bağlı səbəb əsas gətirilərək Qorbaçovun təhriki ilə Hey­dər Əliyev tutduğu vəzifədən istefa verdi. Burada erməni amilinin Qorbaçova təsiri də qeyd edilməlidir.

Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyevin SSRİ rəhbərliyindən uzaq­laşdırılması, hər şeydən əvvəl, ermənipərəst Qorbaçovun Azərbaycana qarşı mənfur si­yasətini reallaşdırmaq üçün əvvəlcədən dü­şünülmüş planlarını həyata keçirmək kimi çirkin məqsədindən irəli gəlirdi. Ulu öndər təqaüdə çıxdıqdan sonra ciddi nəzarət altın­da, təqiblər şəraitində fəaliyyət göstərirdi. Heydər Əliyev ona qarşı təxribat hazırlandı­ğını bilirdi. O, Bakıya qayıtmaq arzusunda olduğunu bildirmiş, lakin Qorbaçov xəbər göndərmişdi ki, Moskvada qalsın.

Naxçıvan şəhər partiya konfransında Naxçıvan kommunistləri Heydər Əliyevi Azərbaycan KP-nin XXXII qurultayına nü­mayəndə seçmiş və Naxçıvan vilayət partiya konfransı onun qurultay nümayəndəsi oldu­ğunu rəsmən təsdiq etmişdi.

Qurultaya nümayəndə seçildiyini eşidən­də Heydər Əliyev, əlbəttə, məmnun qalmışdı. Qadağanı pozması və Bakıya getməsi üçün ona qanuni hüquq verən rəsmi əsas yaranmış­dı. Lakin nə SSRİ rəhbərliyi, nə də Azərbay­can KP MK-nın birinci katibi A.Mütəllibov Heydər Əliyevin qurultaya, yəni Bakıya get­məsini məqsədəuyğun hesab etmirdilər. 

Bunlara baxmayaraq Heydər Əliyev güclü şəxsiyyət idi və heç kəsin məsləhətinə ehtiyacı yox idi. Heydər Əliyevin Bakıya gə­lişinin sadəcə vaxtı dəyişdi, səfər təxirə salın­madı. O, Bakıya iyulun 20-də gəldi.

Heydər Əliyev tərəfindən vəzifələrə təyin edilən nankor iqtidar nümayəndələri Azər­baycanı qurub-yaradan şəxsin Bakıda yaşa­masına imkan vermədilər. Nəticədə Heydər Əliyev iyulun 22-də Naxçıvana gəldi.

Naxçıvana gəlişi barədə Heydər Əliyev sonralar belə deyəcəkdi: “Moskvada məni təqib edirdilər. Hətta Yanvar hadisələrindən sonra hərəkətlərimə görə mənə qarşı repressi­ya planları hazırlanmışdı və onları həyata ke­çirmək istəyirdilər. Bakıya gələndə xalq tərə­findən mənim gəlişim böyük ruh yüksəkliyi ilə qəbul olundu, lakin hakimiyyətdə olan ay­rı-ayrı şəxslər tərəfindən Bakıda yaşamağıma imkan verilmədisə də, mən Naxçıvana gələn­də Naxçıvan ayağa qalxdı, Naxçıvan məni qucaqladı, bağrına basdı. Son illər çəkdi­yim bütün əzab-əziyyəti unutdum. Görünür, mənim Naxçıvana gəlişim taleyin işi imiş”. Gəlişi haqqında heç kimə xəbər verməsə də, bu, tez bir zamanda bütün muxtar respublika əhalisinə məlum oldu. Elə həmin axşam Nax­çıvan şəhərindəki mərkəzi meydanda toplaş­mış 80 min insan Heydər Əliyevə özünün nicatı və son ümidi kimi baxırdı.

Naxçıvana qayıdışı ilə Heydər Əliyev bu bölgəni və bütün Azərbaycanı gözlənən real təhlükədən xilas etdi. Onun Naxçıvana gəlişi burada ictimai-siyasi həyatı daha da canlan­dırdı, xalqın mübarizə əzmini möhkəmlən­dirdi. Qısa müddətdə milli dövlətçiliyin bər­pası istiqamətində Heydər Əliyevin başçılığı altında qətiyyətli və ardıcıl addımlar atılmağa başlandı. Dünya siyasətinin nəhəngi Heydər Əliyevin Naxçıvana qayıdışı Azərbaycan SSR Ali Sovetinə və Naxçıvan MSSR Ali So­vetinə seçki kampaniyası ilə bir vaxta düşdü.

Naxçıvan seçiciləri Azərbaycan xalqının böyük oğlunu Azərbaycan SSR və Naxçıvan MSSR Ali Sovetlərinə deputat seçdi. Babək rayonunun Nehrəm seçki dairəsinin seçiciləri ilə görüşündə Heydər Əliyev öz platforması haqqında məlumat verərək demişdir: “Mənim əsas məqsədim Azərbaycanın ərazi bütövlü­yünü və Azərbaycan hakimiyyətini respub­likanın bütün ərazisində bərqərar etməkdən ibarətdir. Azərbaycan Respublikasının milli dövlət kimi inkişaf etməsi indi əsas məsələ­dir. Bunun üçün Azərbaycan tam müstəqil, azad, demokratik respublika olmalıdır. Bütün bu vəzifələri həyata keçirmək üçün ancaq və ancaq birlik, yekdillik lazımdır”.

Naxçıvan MSSR Ali Sovetinə seçilmiş deputatların 1990-cı il noyabrın 17-də ilk sessiyası keçirildi. Həmin sessiyaya səd­rlik etmək qüdrətli dövlət xadimi Heydər Əliyevdən təkidlə xahiş edildi. Bu dövrdə Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət həd­dindən artıq mürəkkəb olduğundan sessiyaya sədrlik etmək müdriklik və siyasi uzaqgörən­lik tələb edirdi.

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin birinci sessiyasının 41 məsələ­dən ibarət gündəliyi təsdiq edildi. Heydər Əliyevin sədrlik etdiyi həmin sessiya təkcə Naxçıvanda yox, bütün Azərbaycanda tarixi bir hadisə oldu. Sessiyanın qəbul etdiyi si­yasi əhəmiyyətli qərarlar müstəqillik tarixi­mizə qızıl hərflərlə yazıldı. Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin birinci sessiyası “Naxçıvan MSSR-in adının dəyişdirilməsi haqqında”, “Naxçıvan MR Ali Dövlət hakimiyyəti orqa­nı haqqında”, “Naxçıvan Muxtar Respublika­sının dövlət rəmzləri haqqında”, “1990-cı ilin yanvar ayında Bakı hadisələrinə siyasi qiy­mət verilməsi haqqında” və başqa məsələlər­lə bağlı tarixi qərarlar qəbul etdi. 

Azərbaycanda ilk dəfə olaraq bu sessiya­da milli dövlətçilik ənənələrinin dirçəldilmə­si baxımından, müstəqilliyə can atan Azər­baycan üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən bir sıra qərarlara imza atıldı. Sessiya Naxçıvan MSSR adından “Sovet Sosialist” sözləri­nin götürülməsi və bundan sonra Naxçıvan Muxtar Respublikası adlandırılması haqqın­da qərar qəbul etdi. Sessiya Naxçıvan Mux­tar Respublikasının Ali dövlət hakimiyyəti orqanının adının dəyişdirilərək Naxçıvan Ali Soveti adını bundan sonra Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisi adlandırılma­sı haqqında qərar verdi. Sovetlər Birliyinin yaşadığı bir dövrdə muxtar respublikanın adında belə dəyişiklik etmək, həqiqətən də, böyük cəsarət və uzaqgörənlik tələb edirdi. Sessiyada Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət rəmzləri haqqında məsələ də müzakirə olundu. Bununla əlaqədar üç təklif irəli sü­rülmüşdü:

1. Azərbaycanın milli bayrağı Naxçıvan­da qaldırılsın və Azərbaycanın ali hakimiy­yət orqanı qarşısında bu bayrağı qəbul etmək məsələsi qoyulsun.

2. Azərbaycanın ali hakimiyyət orqanı qarşısında məsələ qaldırılsın ki, onlar Azər­baycanın Dövlət rəmzlərinə baxsınlar.

3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin üçrəngli milli bayrağı Naxçıvan Muxtar Respublikasının Dövlət bayrağı kimi qəbul edilsin və Azərbaycanın ali hakimiyyət orqa­nından xahiş edilsin ki, Azərbaycan Respub­likasının Dövlət rəmzləri haqqında məsələyə baxılsın.

Deputatların təklifi əsasında üçüncü məsələ müzakirəyə çıxarıldı və səsə qoyula­raq qəbul edildi. Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin üçrəngli dövlət bayrağı Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət bayrağı kimi qəbul olundu və Azərbaycan SSR Ali Soveti qarşısında həmin bayrağın Azərbaycan dövlətinin rəsmi dövlət rəmzi kimi tanınması haqqında vəsatət qaldırıldı.

Həmin sessiyada 1990-cı ilin Yanvar ha­disələrinə siyasi qiymət verilməsi, Bakıda fövqəladə vəziyyətin götürülməsi və Dağlıq Qarabağda vəziyyət haqqında, habelə digər mühüm əhəmiyyətli qərarlar qəbul edildi. Deputat Afiyəddin Cəlilov sessiyanın iclasın­da Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məcli­sinin ilk sədri seçildi.

Naxçıvanda bu cür gözlənilməz addım­ların atılması bilavasitə Heydər Əliyevin təşəbbüsünün nəticəsi idi. Hələ Bakıda əy­ləşənlər ölkənin müstəqilliyi barədə qərarın qəbul edilməsi üçün tərəddüdlərdən qurtula bilmədiyi bir vaxtda, Naxçıvan Muxtar Res­publikası Ali Məclisi artıq milli dövlətçilik ənənələrinin təşəkkülünə istiqamətlənmiş qəti qərarlar qəbul edirdi.

Ölkəmizin müstəqilliyini istəməyən, hələ də SSRİ-nin boyunduruğunda qalmaq istəyindən əl çəkməyən ölkə rəhbərliyi Nax­çıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin sessiyasında qəbul edilmiş tarixi qərarları “dövlətçiliyə qəsd” adlandırdı və Naxçıva­nın blokada vəziyyətinə düşməsi daha kəskin xarakter aldı. Heydər Əliyev qətiyyətlə de­yirdi ki, SSRİ adlı dövlət mütləq dağılacaq. Sovetlər İttifaqının dağıldığını görən M.Qor­baçov SSRİ-nin saxlanılması üçün yeni itti­faq müqaviləsinin bağlanması, ittifaq üzrə referendum keçirilməsi və bu yolla SSRİ-ni saxlamaq barədə göstəriş verdi.

Azərbaycan rəhbərliyi vəzifəsini qoru­maq naminə İttifaq layihəsinə və referendum keçirilməsinə razılıq verdi. Heydər Əliyev respublika rəhbərliyinin bu mövqeyini Nax­çıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin 14 yanvar 1991-ci il tarixli sessiyasında kəskin tənqid etdi. Göstərdi ki, Azərbaycan üçün bu müqaviləyə girmək, ona müsbət rəy bil­dirmək xalqımızın qarşısında cinayət etmək deməkdir.

Xalqımızın gələcəyi naminə Naxçıvanın tutduğu mövqe, burada həyata keçirilən de­mokratik tədbirlər ölkə rəhbərliyi üçün də bir nümunə oldu. 1991-ci il fevralın 5-də Azər­baycan SSR Ali Soveti sessiyasının qərarı ilə dövlətin adı “Azərbaycan Respublikası” adlandırıldı, Azərbaycan Cümhuriyyətinin üçrəngli bayrağı Dövlət bayrağı kimi qəbul olundu.

Heydər Əliyev Azərbaycanın müstəqilli­yinin reallığa çevrilməsi üçün mübarizəsini davam etdirirdi. Bu məqsədlə o, respublika Ali Sovetinin 7 mart 1991-ci il tarixli sessi­yasında SSRİ-nin saxlanılmasına münasibət bildirməsi üçün keçirilməsi nəzərdə tutulan Ümumittifaq referendumunda iştirak etməyin əleyhinə çıxdı. “Mən yeni ittifaqa daxil olma­ğın və bunun üçün referendum keçirməyin, heç bir şərt qoymadan, tam əleyhinəyəm... Azərbaycanın tam istiqlaliyyət, azadlıq, iq­tisadi və siyasi müstəqillik yolu ilə getməsi­nin tərəfdarıyam... Azərbaycan tam müstəqil dövlət kimi fəaliyyət göstərmək üçün bütün imkanlara malikdir”.

1991-ci il martın 14-də Naxçıvan Mux­tar Respublikası Ali Məclisinin sessiyasında SSRİ-nin saxlanılmasına dair Ümumittifaq referendumunda muxtar respublikanın iştirak etməməsi barədə qərar qəbul edildi. Sessi­yada Heydər Əliyev referendumun əleyhinə çıxış etdi və müvafiq qərarın qəbul olunması da məhz onun təşəbbüsü ilə baş tutdu. İqtida­rın bunu “separatçılıq” kimi qiymətləndirmə­si, muxtar respublikaya təzyiqlər göstərməsi əhalini yolundan döndərə bilmədi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Naxçıvan Mux­tar Respublikası Kommunist Partiyasının rəhbərliyi referendumun keçirilməsi barədə mövqeyindən çəkinmədi. 

Ancaq Naxçıvanda bu referenduma se­çicilərin 20 faizə yaxın bir hissəsi qoşuldu və səsvermə baş tutmadı. Demokratik qü­vvələr referendumu boykot etdilər. Saxta referendumda iştirak etməmiş Naxçıvana qarşı hücum başlandı. Aprelin 5-də muxtar respublika Ali Məclisinin sədri A.Cəlilov vəzifəsindən azad edildi. Həmin gün muxtar respublika Ali Məclisi yalnız kommunist de­putatların iştirakı ilə, yetərsay olmadan sessi­ya keçirərək Əkbər Əliyevi muxtar respubli­kanın Ali Məclisinə sədr “seçdi”. 

Heydər Əliyev yetərsay olmayan sessiya­da rəhbərliyin dəyişdirilməsinin qanunazidd olduğunu, muxtar respublikanın ictimai-si­yasi vəziyyətinə mənfi təsir göstərəcəyini bildirdi. 1991-ci ilin sentyabrın əvvəllərinə qədər muxtar respublikanın ali orqanı olan Ali Məclisin fəaliyyəti faktiki olaraq don­duruldu, partiya komitələrinin inzibati rəh­bərliyi bərpa edildi. Naxçıvana qarşı təzyiq kampaniyası genişləndirildi. Əslində, əsas məqsəd Heydər Əliyevi gözdən salmaq, xalq arasındakı böyük nüfuzuna zərbə vurmaq, si­yasi fəaliyyətinə əngəllər yaratmaq idi.

Heydər Əliyev Kommunist Partiyası­nın mürtəce siyasətinə etiraz əlaməti olaraq 1991-ci iyulun 19-da partiya sıralarını tərk etdi. Kommunist Partiyası və sovet dövləti­nin süqutu gücləndi. Avqust ayının 22-dən başlayaraq respublikanın bir sıra şəhərlərində mitinqlər keçirildi. Naxçıvanda da mitinqlər səngimək bilmirdi. Üç gün davam edən, 60 mindən çox adamın iştirak etdiyi izdihamlı mitinq və nümayişlər nəticəsində xalq avqus­tun 26-da Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin fövqəladə sessiyasının çağırılma­sına nail oldu. 

Sessiya Naxçıvan Muxtar Respublikasın­da kommunistlərin hakimiyyətini ləğv etdi. Muxtar respublika ərazisində Azərbaycan KP və komsomolun fəaliyyəti dayandırıldı, onların bütün strukturları ləğv olundu. Mi­tinq və nümayişlərdə respublikada prezident seçkilərinin dayandırılması, Kommunist Par­tiyası hakimiyyətinin ləğv edilməsi, muxtar respublikada milli müdafiə komitəsinin yara­dılması, Bakıda fövqəladə vəziyyət rejiminin ləğv olunması, Leninin abidələrinin sökül­məsi və b. məsələlər tələb edilirdi.

Naxçıvanda baş verən hadisələrin də ciddi təsiri ilə Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin növbədənkənar sessiyası 1991-ci il avqustun 30-da Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi ilə bağlı Bəyannamə qəbul etdi. Məsələ ilə bağlı çıxış edən Heydər Əliyev “Azadlıq bəyannaməsi”nin legitimliyinin tə­min edilməsi üçün referendum keçirilməsi, 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanın işğal edildiyi və Azərbaycan Demokratik Respub­likasının zorakılıqla ləğv olunduğunun orada təsbit məsələsini təklif etsə də, bu vacib təklif qəbul olunmadı. 

1991-ci il sentyabrın 2-də Naxçıvan şəhə­rində çoxminli mitinqdə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin yarımçıq qalmış növbədənkənar sessiyasının çağırılması və Heydər Əliyevin Ali Məclisin sədri seçil­məsi tələb edilirdi. Bir gün sonra, sentyabrın 3-də, çətinliklə də olsa, deputatlar toplanır və yetərsay alındığından sessiya öz işinə başla­yır. Ali Məclisin və şəhər İcra Hakimiyyəti­nin binaları qarşısında toplanan əhali Heydər Əliyevin Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri seçilməsini tələb edirdilər. 

Seçicilərin təzyiqi ilə deputatlar Nax­çıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədrliyinə Heydər Əliyevin namizədliyini irəli sürdülər. Heydər Əliyev dəfələrlə çıxış edib, namizədliyini geri götürdüyünü bildir­sə də, bu bir nəticə vermədi. Sessiyada işti­rak edən 75 deputatdan 70 nəfəri lehinə səs verməklə, 5 nəfər bitərəf qalmaqla Heydər Əliyev Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri seçildi.

Heydər Əliyevin sədrliyi ilə işini davam etdirən sessiyada “Azərbaycan Kommunist Partiyasının və onun strukturlarının fəaliyyə­tinə münasibət haqqında”, “Azərbaycan Res­publikası Prezidentliyinə seçkilər haqqında” məsələlər müzakirə edildi. Ali Məclisin 4 sentyabr tarixli qərarı ilə Naxçıvan ərazisində prezident seçkilər dayandırıldı.

1990-cı ilin yanvar ayının ilk günlərindən erməni yaraqlıları Naxçıvanın sərhəd kənd­lərinə basqınlar edir, dağıntılar törədirdilər. Yanvarın 5-də muxtar respublikada baş verən hadisələrlə yaxından tanış olmaq üçün Sov. İKP MK katibi A.Girenko, SSRİ Ali Soveti Millətlər Sovetinin sədri R.Nişanov və Azər­baycan KP MK-nın birinci katibi Ə.Vəzirov Naxçıvana gəldilər.

Lakin xalqın qəzəbindən ehtiyat edən qonaqlar əhali ilə birbaşa ünsiyyətə girmək­dən çəkinərək “partiya-sovet fəalları” və “əmək kollektivlərinin nümayəndələri” ilə görüş keçirməklə kifayətləndilər. Ermənilə­rin təcavüzkar hərəkətlərinin qarşısını almaq, muxtar respublika əhalisinin təhlükəsizliyini qorumaq üçün heç bir real addım atılmadığı­nı görən xalq özü təşkilatlanır, özünümüdafiə və könüllü dəstələr yaradırdı.

Kərki kəndi iki il idi ki, özünümüdafiə dəstələri tərəfindən müdafiə olunurdu. Kənd 1990-cı il yanvarın 18-19-da sovet ordu qüvvələrinin köməyi ilə ermənilər tərəfindən işğal edildi. Naxçıvanın ərazi bütövlüyünün pozulması, ermənilərin Naxçıvan MSSR-ə bütöv sərhəd boyunca silahlı hücum etməsi, əhalinin həyatının təhlükə qarşısında qalma­sı, bunlarla bağlı ittifaq orqanlarının tədbir görməməsi Naxçıvan əhalisini ən radikal ad­dımlar atmağa məcbur etdi. 19 yanvar 1990-cı ildə Naxçıvanda xalqın tələbi və təzyiqi ilə Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin növbədənkə­nar sessiyası çağırıldı.

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali So­vetinin fövqəladə sessiyası muxtariyyət sta­tusundan istifadə edərək SSRİ adlı bir impe­riyaya qarşı kəskin etiraz formasını seçdi. Bu etiraz bütün dünyaya səs saldı. Müttəfiq res­publikanın tərkibində olan Naxçıvan Mux­tar Respublikası Ali Soveti sovet rejiminə qarşı yönəldilən və onun müəyyən mənada iç üzünü açan cəsarətli bir qərar qəbul etdi. SSRİ-nin Əsas Qanununun (Konstitusiya­sının) 81-ci maddəsinə əsaslanan Naxçıvan parlamenti Azərbaycan SSR-in, o cümlədən onun tərkib hissəsi olan Naxçıvan MSSR-in suverenliyi və ərazi bütövlüyü müdafiə edil­mədiyindən mühüm tarixi qərar qəbul etdi. 

Məqsəd Azərbaycanda baş verən ha­disələrə, sovet ordusunun qanlı əməllərinə dünya ictimaiyyətinin diqqətini cəlb etmək idi və bu müəyyən rol oynaya bildi. “Naxçı­van MSSR-də yaranmış ictimai-siyasi vəziy­yət haqqında” Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin qərarı ilə “Muxtar respublikanın ərazi bütöv­lüyü və vətəndaşlarının həyatı təhlükə qarşı­sında qaldığından, Qars müqaviləsinin şərtlə­ri kobud surətdə pozulduğundan” Naxçıvan MSSR SSRİ-nin tərkibindən çıxaraq özünü müstəqil respublika elan etdi. Naxçıvanlılar öz azadlıqsevərliklərini bir daha nümayiş etdirərək Azərbaycan Cümhuriyyətinin üç­rəngli bayrağını Naxçıvan MSSR Ali So­vetinin binasının üstünə taxdılar. 27 yanvar 1990-cı ildə isə Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti Naxçıvan MSSR Ali Soveti­nin tarixi qərarını ləğv etdi.

Naxçıvanın SSRİ-nin tərkibindən çıxıb özünü müstəqil respublika elan etməsi qə­rarı böyük tarixi əhəmiyyətə malikdir. SSRİ tarixində misli görünməmiş bu hadisə dün­ya ictimaiyyətinin diqqətini Azərbaycana və onun ayrılmaz hissəsi olan Naxçıvana qarşı imperiya və onun əlaltısı olan Ermənistanın hərəkətlərinə yönəltdi. Bununla əlaqədar Heydər Əliyev demişdir: “Bu, naxçıvanlı­ların nə qədər cəsarətli, qeyrətli, nə qədər azadlıqsevər və müstəqilliyə nə qədər bağlı olduqlarını dünyaya sübut etdi...”

1990-cı ilin martından başlayaraq Nax­çıvanın Ermənistanla sərhədində vəziyyət yenidən gərginləşməyə başladı. Artıq nizami ordu kimi fəaliyyət göstərən erməni quldurla­rı Sədərək kəndinə, Şahbuz rayonunun Şada, Babək rayonunun Yuxarı və Aşağı Buzqov, Gərməçataq kəndlərinə aramsız həmlələr edirdilər. Martın 24-də isə Noraşen–Bakı sər­nişin qatarı Mehri rayonundan keçərkən er­mənilər tərəfindən partladıldı. Sədərək kən­dinin Ermənistanla sərhəddə yerləşməsinin nəticəsi idi ki, ermənilər müntəzəm olaraq buranı atəşə tuturdular. 1990-cı il avqustun 29-da Azərbaycan SSRİ Ali Soveti Sədərək qəsəbə, Kərki, Dəmirçi və Maxta kənd sovet­lərinin bazasında Sədərək rayonunun təşkili haqqında qərar qəbul etdi.

Ermənilərin silahlı basqınlarından qorun­maq, əhalinin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin 7 sentyabr 1991-ci il tarixli qəra­rı ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Milli Müdafiə Komitəsi yaradıldı. Erməni quldurları Sədərək rayonundakı milis postu­nu atəşə tutmuş, Ordubad rayonu ərazisindən 2 nəfər çobanı və min başa yaxın mal-qaranı, Şahbuz rayonu Güney Qışlaq kəndi ərazisin­dən 250 baş xırdabuynuzlu heyvanı aparmış, Batabatdakı Biçənək adlanan yerdə yerləşən teleradio ötürücüsünü dağıtmış, 2 çobanı qət­lə yetirmişdilər.

Azərbaycanda müstəqillik aktının qəbul edilməsinə ay yarım qalmış, hələ sovet haki­miyyətinin mövcud olduğu bir vaxtda Naxçı­van Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Səd­ri Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə sovet qoşun hissələrinin muxtar respublikadan çıxarıl­masının əsası qoyuldu. Bölgədə Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Milli Müdafiə Komitəsinin yaradılması ilə əlaqədar ordu quruculuğuna başlanıldı.

Sentyabrın 8-də Azərbaycanda prezident seçkiləri keçirildi. Demokratik qüvvələr bu seçkiləri boykot etdilər. Prezident seçkiləri Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində kecirilmədi. Azərbaycan Respublikasının rəhbərliyi Naxçıvanın konstitusion hüquqla­rının pozulmasına əl atdı. Azərbaycan Res­publikası Ali Soveti tərəfindən respublika Konstitusiyasının “Naxçıvan Muxtar Res­publikası Ali Sovetinin sədri vəzifəyə görə Azərbaycan Respublikası Ali Soveti sədrinin müavinidir” müddəasının təsbit olunduğu 112-ci maddəsinin 2-ci hissəsi çıxarıldı. Nax­çıvanın Azərbaycan dövlətçiliyindəki rolunu yüksək qiymətləndirən Heydər Əliyevin qə­tiyyətli fəaliyyəti nəticəsində bu hüquqazidd qərar 1991-ci il oktyabrın 17-də ləğv edildi.

Beləliklə, Heydər Əliyevin Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin səd­ri seçilməsi ilə Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda mübarizədə Naxçıvan həlledici mövqeyə keçdi. Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məc­lisində qəbul edilən qərarlar və həyata keçi­rilən tədbirlər Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edilməsinə və SSRİ-nin ittifaq dövləti kimi dağılmasına əsaslı zəmin yaratdı. Mux­tar respublikada həyata keçirilən tədbirlər, demokratik dəyişikliklər, milli dövlətçilik­lə bağlı qəbul edilən qərarlar Azərbaycanın müstəqilliyini möhkəmləndirmək yolunda məqsədyönlü fəaliyyət sahələri idi. Nax­çıvanda gedən demokratik dəyişikliklərin sorağı Azərbaycandan uzaqlara yayılırdı. Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi siyasi fəaliyyətinin bir sıra konseptual istiqamətləri də məhz bu dövrdə işlənib hazırlanmışdı.

İsmayıl HACIYEV,
AMEA Naxçıvan bölməsinin sədri,
akademik