Əhməd bəy Ağaoğlu Azərbaycanın və bütöv türk dünyasının fenomenal şəxsiyyətlərindən biridir. O, həyatı, fəaliyyəti, çoxşaxəli və zəngin yaradıcılığı ilə xalqımızın ədəbi-mədəni, ictimai-siyasi, elmi-fəlsəfi fikir tarixində nadir simalarındandır. 

Turançılığın böyük ideoloqlarından olan Əhməd bəy Ağaoğlunun həyat və yaradıcılığına diqqət və maraq heç vaxt azalmayıb. Bakı Slavyan Universi­tetinin professoru Şahbaz Şamıoğlu fə­dakar millət fədaisinin zəngin irsinin ən sanballı tədqiqatçılarındandır. Onunla söhbətimiz bu böyük tarixi şəxsiyyət barədədir. 

– Əhməd bəyin adını çəkmək, onun haqqında düşünmək belə xoşdur, deyilmi? Əvvəlcə “Böyük Turançı”nın xalqımızın, eləcə də bü­tün türk dünyasının mədəni inkişafı və intibahındakı yeri və rolu barə­də qısa məlumat verməyinizi xahiş edirəm. 

– Böyük məmnuniyyətlə. Əhməd bəy Ağaoğlu Azərbaycan ədəbi-mədə­ni, elmi-fəlsəfi, ictimai-siyasi fikir tarixi­nin təkrarsız nümayəndələrindəndir. O, XIX əsrdə Avropa təhsili görmüş çox az sayda ziyalılardan, geniş elmi biliyə və zəngin dünyagörüşünə malik yazı­çı-mütəfəkkirlərdəndir. 

Şərq və Qərb mədəniyyətinə dərin­dən bələd olan Ə.Ağaoğlu zəngin yara­dıcılığı və çoxşaxəli fəaliyyətilə yalnız Vətəni Azərbaycana və ikinci Vətəni Türkiyəyə deyil, bütöv türk-islam alə­minə layiqli xidmətlər göstərmiş, böyük bir coğrafiyada yaşayan türklərin müa­sirləşməsi, sivil dünya xalqları səviy­yəsinə qalxması üçün əlindən gələni etmiş, eyni zamanda, türkün şanlı ta­rixinin öyrənilməsi və təbliği istiqamə­tində yorulmadan çalışmışdır. 

Ə.Ağaoğlu canından çox sevdiyi Vətəninin əsarətdən qurtularaq istiq­lala qovuşması üçün bir fədai və ya­zıçı-mütəfəkkir kimi inadlı mübarizə aparmış, xalqın erməni daşnaklarına qarşı təşkilatlanması və Bakının bol­şevik-erməni birləşmələrindən azad edilməsində yaxından iştirak etmişdir. Onun Azərbaycanın siyasi mühacirəti tarixində müstəsna yeri vardır. 

– Səhv etmirəmsə, Əhməd bəyin parlaq publisistik yaradıcılığında Şuşa, Vətən həsrəti mövzusu qırmı­zı xətlə keçir...

– Elədir. Təəssüf ki, tale bu böyük şəxsiyyətə qarşı bəzən çox qəddar olmuşdur. Sonuncu dəfə 1918-ci ildə Azərbaycanda olan Ə.Ağaoğlu de­kabrın 8-də İstanbula -- ailəsinin yanı­na gedərkən ağlına da gətirməzdi ki, qarşıda onu məşəqqətlərlə dolu həbs və sürgün, ömrünün yerdə qalan illə­rini Azərbaycanı, doğma Qarabağı, doğulduğu Şuşanı ancaq xəyallarda, xatirələrdə, ailə üzvləri və dostları ilə söhbətlərində, yazışmalarında yaşada biləcək kövrək bir həyat, üzücü bir həs­rət gözləyir.

Ə.Ağaoğlu “türk dünyasının bir planeti” idi, həyatın mürəkkəbliyindən, qədərin yazısından sovet dönəmində Azərbaycandan baxanda bu planetin bəzən “qaranlıq” tərəfi axtarılır, Tür­kiyədən boylananda işıqlı, nurlu, tükən­məz enerji ilə dolu yönü görünürdü. 

Xoşbəxtlikdən, Azərbaycan müstəqilliyini bərpa edəndən sonra Ə.Ağaoğlu irsinə münasibət tamam dəyişdi. Bu gün hər kəs başa düşür ki, Əhməd bəy kimi şəxsiyyətlər bu xalqın sərvəti, dəyəridir. 

– Ə.Ağaoğlu böyük mütəfəkkir M.F.Axundov irsinin davamçısı sa­yılır. Sizin bu barədə düşüncələriniz oxucularımız üçün maraqlı olardı... 

– Ə.Ağaoğlu cəmiyyətin müasir­ləşməsi, ədəbiyyat və sənətin zaman kontekstində vəzifələri məsələsində, heç şübhəsiz, Mirzə Fətəli Axund­zadənin davamçısı idi. Ə.Ağaoğlu da M.F.Axundzadə kimi, C.Milton, C.Lokk, Volter, Ş.Monteskyö, J.J.Rus­so, C.S.Mill və başqa Qərbi Avropa mütəfəkkirlərindən bəhrələnmişdi, azad cəmiyyət, ideya və söz azadlığı, fikir plüralizmi kimi dəyərlərin bərqərar olunmasına çalışırdı. 

Ə.Ağaoğlunun bədii-fəlsəfi əsər­lərinin leytmotivini xalq və millət, milli kimlik və milli yaddaş problemləri təşkil edirdi və onu düşündürən məsələlər bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxla­maqdadır. 

Yeri gəlmişkən, müstəqil Azərbay­canın öz torpaqlarını azğın erməni iş­ğalçılarından azad etməsində vaxtilə Ə.Ağaoğlunun öz əsərlərində böyük önəm verdiyi tarixi milli kimliyə bağlılıq amili xüsusi rol oynadı. Böyük mənada Ə.Ağaoğlu ideyaları bu günümüzlə və sabahımızla həmahəng səsləşir.

– Şahbaz müəllim, sizin Ə.Ağa­oğlu ilə bağlı bir çox elmi məqalə və monoqrafiyalarınızı diqqətlə oxumu­şam. Böyük publisistin memuarları barədə fikirləriniz məndə xüsusilə böyük maraq doğurdu...

– Ə.Ağaoğlunun bir şəxsiyyət kimi gerçək obrazının qavranılmasında onun müxtəlif illərdə qələmə aldığı me­muarların müstəsna əhəmiyyəti var. Memuarlar həm də yazıçı-mütəfəkkirin bioqrafiyasının hazırlanmasında eti­barlı mənbələr kimi diqqəti cəlb edir. Yazılış tarixinə görə, xronoloji ardıcıllığı pozsaq da, qeyd edək ki, “Altmış yeddi il sonra” əsərində Şuşanın, ümumən Qarabağın mədəniyyəti və etnoqrafiya­sı, elat həyatı, ədibin uşaqlıq və yeni­yetməlik illəri, adamların məşğuliyyəti və psixologiyası; “Malta xatirələri”ndə dövrün ictimai-siyasi tarixi, müəllifin xarakterinin bütün yönləri, əqidəsindən dönməzliyi, haqq-ədalət uğrunda mü­barizəsi; “Sərbəst firqə xatirələri”ndə siyasi baxışları və düşüncələri, Atatürk və dövrün tanınmış simaları ilə müna­sibətləri geniş planda, əlvan lövhələrlə təqdim olunmuşdur. 

Ə.Ağaoğlunun bədii-sənədli irsi­ni – memuarlarını bu ardıcıllıqla düz­mək olar ki, onun ömür yolunu bəzən xırda detallarına qədər izləyə biləsən. Memuarlar Ə.Ağaoğlunun bədənnü­ma güzgüsüdür, onu necə varsa, elə­cə də göstərməyə tamamilə qadirdir, bu “güzgü”dən Ə.Ağaoğlunun bəzək­siz-düzəksiz bütöv həyatı boylanır. 

– Ə.Ağaoğlu milli jurnalistika ta­riximizdə epistolyar janrın ən parlaq nümayəndələrindən sayılır. Onun zəngin irsindən daha nələri əxz et­məyimizi vacib hesab edirsiniz?

– Ə.Ağaoğlunun epistolyar irsini çə­kinmədən onun yaradıcılığının ən mü­hüm tərkib hissəsi hesab etmək olar. Maltadan ailə üzvlərinə, sürgündən azad ediləndən az sonra Nəriman Nəri­manova və Əli bəy Hüseynzadəyə gön­dərdiyi məktublar Ə.Ağaoğlunun xarak­terini, zövqünü, cəmiyyətə baxışlarını, siyasi dünyagörüşünü dəyərləndirmək baxımından etibarlı mənbələrdir. 

Bəzən özüm-özümə sual verirəm ki, bu sahədə tədqiqatları davam et­dirməyə ehtiyac varmı? Dərhal cavab verirəm: Əlbəttə, var! Ə.Ağaoğlunun həyatı, mühiti, müasirləri ilə əlaqələri və zəngin, çoxşaxəli bədii və elmi ya­radıcılığının dərindən öyrənilməsi gü­nümüzün ən aktual məsələlərindəndir. 

Çünki Ə.Ağaoğlu ədəbi-mədəni, ic­timai-siyasi, elmi-fəlsəfi fikir tariximizə yazıçı, mətbuat xadimi, tarixçi, siyasət­çi, dinşünas, pedaqoq kimi daxil oldu­ğundan onun irsinə kompleks yanaş­ma tələb olunur. 

Ümid edirəm ki, Ə.Ağaoğlunun zəngin elmi, bədii və publisistik irsi bundan sonra da geniş tətqiq edilərək öyrəniləcək. Böyük Turançı öz ölməz fikir və düşüncələri ilə daim müasirimiz olaraq qalacaq.

– Professor, maraqlı və dolğun cavablarınıza görə təşəkkür edirəm. 

Söhbəti qələmə aldı:
Məsaim ABDULLAYEV
XQ