Dünya görür ki, Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü bərpa edir
Onu ilk dəfə hələ orta məktəbdə oxuduğum illərdən “Qoşma” verilişindən tanımışdım. Verilişin hər buraxılışına baxar, ana dilimizdə səlis, aydın danışığına heyran olardım. Sonra universitet illərində başqa auditoriyalarda da dediyi mühazirələri qapı arxasından dinləyərdim. Daha sonra “Mədəniyyət Fondu”nda işləyəndə ilk dəfə ondan müsahibə almışam.
Müsahibim yazıçı, ADU-nin rektoru, professor Kamal Abdulladır.
– Kamal Abdulla bir ziyalı, yazıçı, alim, şəxsiyyət kimi həmişə maraqlıdır, o, eyni zamanda, rektordur, ona görə də elə universitet barədə başlamaq istəyirəm söhbətə. Müşahidələrimə görə, ADU-da yaxşılığa doğru çox dəyişikliklər olub. Qəbul faizi də artıb. Daha nələr baş verir?
– Qəbul faizi hər il arta-arta gedir, biz bu nisbəti çoxaltmağa çalışırıq. Bu da onu göstərir ki, cəmiyyətdə Azərbaycan Dillər Universitetinə böyük maraq və gözləntilər var. Çalışırıq ki, burada oxuyan tələbələrin simasında cəmiyyətimizə borcumuzu yaxşı ödəyərək, gözləntiləri doğruldaq. Yadıma gəlir, Ulu öndər hər dəfə 1-ci kursa qəbul olunanları toplayardı. Bir dəfə də bu toplantıların birində üzünü biz rektorlara tutub (o zaman mən BSU-nun rektoru idim) dedi ki, bu gənclər mənim sizə əmanətimdir. Bu əmanət sözü çox ağır sözdür. O əmanətə layiq olmaq, qorumaq, sadiq çıxmaq, onun şərəf və ləyaqətini təmin etmək bu gün də mənim qarşımda borc kimi durub.
QS deyilən bir beynəlxalq reytinqlər cədvəli var. Dünyada 1600-dən çox universitet arasında ilk dəfə olaraq biz “Modern dillər” istiqaməti üzrə 300-cü yerə çıxdıq. İlk baxışda uzaqdan görünən rəqəmdir, amma bu rəqəm bizim ciddi və faydalı çalışmağımızın sübutudur. Bizi bu uğurla daxildə və xaricdə çox ciddi universitetlər və qurumlar təbrik etdi. Bu gün universitetimizdə ixtisas kimi bir çox dillər öyrənilir və eyni zamanda, biz öyrəndiyimiz dilləri, mədəniyyətləri təbliğ edirik. Və həmin ölkələrin universitetlərindən də eyni addımı gözləyirik. Qarşılıqlı razılaşmaya gəlirik ki, onlar da öz universitetlərində Azərbaycan dilini və mədəniyyətini, multikulturalizmini təbliğ etsinlər. İndi həm Yaxın Şərqdə, həm Avropada 10-a yaxın universitetdə Azərbaycan dili və mədəniyyəti mərkəzi fəaliyyət göstərir. Çində, Rusiyada, Serbiyada, Rumınyada, Macarıstanda, Pakistanda belə mərkəzlərimiz fəaliyyətdədir.
Bu yaxınlarda Minsk Dövlət Linqvistika Universitetində təmtəraqla Azərbaycan dili və mədəniyyəti mərkəzi açdıq. Bu, Belarus gənclərinin və ziyalılarının həm Azərbaycan dilinə, mədəniyyətinə, həm də həqiqətinə yaxınlaşmasına zəmin yaradacaq. Eyni zamanda, mərkəz Azərbaycan siyasətini, humanitar sahəsini, Azərbaycan müxtəlifliklərini, elmin və mədəni durumun vəziyyətini təşviq və təbliğ edir. Biz də güzgüvari əksə uyğun olaraq, öz universitetimizdə Belarus mərkəzi açmağı planlaşdırırıq. Güman edirəm ki, Azərbaycanla Belarus siyasi liderlərinin münasibətlərində biz bu istiliyi gördüyümüz kimi, mədəni əlaqələrin inkişafında, gənclərin bir-birilərinə yaxınlaşmasında həmin mərkəzlərin böyük faydası olacaq.
– Bəs, Azərbaycan dili və mədəniyyəti mərkəzləri açdığınız ölkələrdə onların fəaliyyətini diqqətdə saxlayırsınızmı?
– Həmişə diqqətimizdədir. Həm Çinin Xudjou universitetində, həm Rumınyanın Yassı universitetindəki mərkəzdə, Serbiyada, Pakistanda əvvəlcə Azərbaycan dili fakultativ səviyyədə keçildi, ardınca Azərbaycan həqiqətlərinə aid müxtəlif tədbirlər keçirməkdə məqsədimiz dərs proqramı səviyyəsində Azərbaycan dilini və mədəniyyətini təbliğ etmək oldu. Eyni zamanda, Azərbaycan multikulturalizmi fənnini həmin ölkələrdə tədris etməyi nəzərdə tuturuq.
– Kamal müəllim, hansı universitetə təyin olunursunuzsa, orada həyat qaynayır. Buna necə nail olursunuz? Həmkarlarınız da “Kamal müəllim bizi dinc oturmağa qoymaz” deyirlər.
– Desəm ki, buna tək nail oluram, düzgün olmaz. Elə həmin fikri deyən həmkarlarım sayəsində, birlikdə nail oluruq. Bütün bu işlər bir nəfərin zəhmətinin nəticəsi deyil. Sadəcə olaraq, o işləri dəqiq görmək, ideyanı ortaya atmaq, sonra da onun həyata keçirilməsinə nəzarət etmək lazımdır. Elə bilirəm ki, mənim məqsədimi, ideyamı doğru-dürüst anlayanlar, mənə kömək olanlar, Azərbaycanın səsini dünya universitetlərində qaldırmağa cəhd edənlər buna nail olurlar. 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra cənab Prezident dünyanın müxtəlif yerlərindən gələn jurnalistlərə necə gözəl müsahibələr verdi, həqiqətləri böyük siyasi cəsarətlə bəyan etdi. Ona dəstək olaraq, belə bir ideya ortaya çıxdı ki, tələbələrimiz dillərini öyrəndikləri ölkələrin yüksək rütbəli məmurlarına, elm və mədəniyyət xadimlərinə həqiqətlərimizi əks etdirən məktublar göndərsinlər. Hamısını ingilis dilində yaza bilərdik, amma dedik ki, yox, qoy, hər kəs bu həqiqətləri öz dilində oxusun. Bizə yüzlərlə cavab gəldi, hətta Fransa senatından da. Çox maraqlı aksiya idi. Bunu bütün universitet etdi. Azərbaycan naminə, millətimiz naminə ideya beləcə gerçəkləşdi.
– Bütün bu işlərin arasında ədəbiyyatı da unutmursunuz, necə vaxt ayırırsınız? Bütün gün universitetin işləri ilə məşğul olan adamın həm də “Gizli Dədə Qorqud”u, “Sehrbazlar dərəsi”ni, “Yarımçıq əlyazma”nı yazan adam olduğunu ağla sığışdırmaq olmur. Nə zaman vaxt tapırsınız?
– Ya bunların arasında, ya da ayrıca. Ayrıca vaxt tapmaq həm asan, həm də çətindir. O dediyiniz əsərlər dünyanın bir çox dillərinə tərcümə olunub. Tərcümələri mən heç kimin boynuna qoymamışam, tərcüməçilər özləri təşəbbüs ediblər. Amerikada, Fransada, İtaliyada 2-3 və daha çox romanım çap olunub. Yazmaq təbi gələndə dayanmaq mümkün deyil. O, səni daxildən narahat edir, rahat yaşamağa qoymur. İçindən gələn bir səs deyir ki, yazmalısan bunu. Mən bilmirəm onları nə vaxt, necə yazmışam. Beyin paralel işləyə bilir. Haradasa universitetin təsərrüfat işləri ilə məşğul ola bilərəm, paralel şəkildə beynimdə “Sehrbazlar dərəsi”ndəki bir sevgi səhnəsi qurular. Burada çətinlik yoxdur. Mən yazdığımdan zövq alıram. Dostum Ramiz Rövşən deyir ki, Kamal yazanda dincəlir, bu qədər işdən sonra yazmaq onun istirahətidir. Düz deyir, zövq alıram, dincəlirəm. Zövq almadan yazdığın kin-nifrətdir, qaranlıq hisslərin müşayiəti ilə yazdığın, sadəcə, yazı deyil.
– Zövq almadan yazmaq olar?
– Niyə, yazanlar var. Baxırsan ki, mətn mətn deyil.
– Dünya klassikasında çoxdur, mətn var ki, oxuyanı qaranlığa aparır, mətn də var ki, aydınlığa.
– Olur, var.
– Sizin mətnlərdə oxucu labirintə düşür, amma işığa çıxır.
– Sizə bir məqamı deyim, qaranlığın da hikməti var. Qaranlıq bizim anladığımız mənfi çalarlı atmosfer deyil, qaranlığın da öz hikməti var. Məsələn, göy üzü qaranlıqdır, amma ulduzlar sayrışır. Ulduzlar o qaranlıq pərdəsinin deşilmiş nöqtələridir ki, yəni, o tərəfdə ucsuz-bucaqsız işıq var. İşıqmı, qaranlıqmı? Bu sualın cavabını tapmaq asan məsələ deyil. Qaranlığın öz fəlsəfəsi var.
– Həm də ən qatı qaranlıqda bir zərrə də olsa işıq var…
– Bəli, o bizim gördüyümüz işıq olmaya bilər, qaranlığın özünün bizə demək istədiyi, bizdən gizlənən, amma qaranlığın bizə təqdim etdiyi işıq ola bilər. Mənim “Kitabi-Dədə Qorqudda semantik sayrışmalar” kitabımda belə bir məqam var. Sayrışmalar nədir – işıq-qaranlıq, işıq-qaranlıq. Onlar bizim gözümüzdən ani olaraq keçir, amma onlara yaxınlaşsaq görərik ki, bu sayrışma bəlkə də min il sürür. Min il işıq, min il qaranlıq. Bax, o işıqdan qaranlığa, qaranlıqdan işığa keçən enerji ki, bizə gəlib çatır, bu işığın hərəkətini fizika belə izah edir: hərəkət həm korpuskulyar, həm də fasiləsizdir. Bu ikisini bir yerdə təsəvvür etməyən adam heç elmlə məşğul olmasa yaxşıdır. Onu təsəvvür etmək son dərəcə çətindir.
– Həyatın özündə də elədir. Sizin əsərlərinizdə insan labirintə düşərək, çarpışır, haradansa bir işıq tapıb çıxır. Bir də əsərləriniz adamda belə təsəvvür yaradır ki, müəllif yaşadığı dünyadan başqa, paralel dünyaların da olduğuna inanır.
– Bu, mənim fəlsəfi kredomdur, mən yaşadığımız dünyadan başqa paralel dünyaların olduğuna inanıram. Bir başqa paralel dünyada bayaq şəkil çəkən fotoqraf oturub bizə qulaq asır. Bir başqasında biz çay içirik, o birində içmirik. Sonsuz sayda ulduzlar varsa, deməli, həmin ulduzların hər biri həyatla dolu olmalıdır. Həyatımızın hər parçası o ulduzlarda öz davamını yaşayır.
– Düşüncəniz gələcəyə gedir, bəs, nə yaşayacağınızı öncədən duymaq olur?
– Bunu düşünməmişəm, açığı, kimsə bəlkə oxuyanda onu hiss edib, amma mən münəccim deyiləm. Hansısa yazdığımda bu özünü göstəribsə, yəqin, özünü doğruldub. Bir məqam var ki, mən həmişə Qarabağa qayıdacağımıza inanmışam. Nəyə görə inanmışam? Prezidentimizin qətiyyətinə görə, sözünə, hərəkətlərinə görə inanmışam.
– Qarabağ demişkən, bu mövzuda Kamal müəllimdən bayaq adlarını çəkdiyimiz əsərlər janrında bir əsər gözləyə bilərik?
– Mənim beynimin dərin qatlarında bu saat hansı prossesin getdiyini bilmirəm. Ola bilər ki, orda Qarabağla, getdiyim yerlərlə, gördüyüm insanlarla, təəssüratlarımla bağlı hansısa proseslər gedir. Mən Qarabağda Şuşanın əsarətdə olduğu vaxtda da olmuşam, azad ediləndən sonra da. Bildiyiniz kimi, xalq diplomatiyası deyilən prosesin tərkib hissəsi kimi biz erməni tərəfdən alim, yazıçı, mədəniyyət xadimləri ilə görüşürdük. Demək çətindir, bu gün hansı proses gedir. Biz Qarabağla bağlı əsgərlərin ora getdikləri yolları öz ayaqlarımızla gedəndən sonra nə isə deyə, yaza bilərik. Payi-piyada o yolları ki, ordumuz keçdi, dırmaşdı qayalıqlara, oradan keçib, o otların ətrini duya-duya o yerlərdə olmalıyıq.
Müharibə ilə bağlı bəzi hekayələrim var. Bunlar hələ ayrı-ayrı ştrixlərdir, onları geniş şəkildə yazmaq üçün adam gərək özündə bir təpər hiss etsin. Proses bütövləşdi, indi bir qədər vaxt lazımdır ki, görək onu necə dərk edirik. Çünki bir şeydən yazmaq üçün onun kontekstini təsəvvür etmək vacibdir. Biz qalib xalq kimi bu konteksti necə təsəvvür edə bilərik? Orada erməni qalacaqmı, yoxsa hamısı gedəcək, qalacaqsa, münasibətlər necə qurulacaq? Bu sualların hamısının kontekst şəklində cavabı olmalıdır.
– Siz Şuşa işğalda olanda ora getmişdiniz. Bu gündən o günə baxanda nələri görürsünüz, duyursunuz?
– Bu, Rusiya, Azərbaycan, Ermənistan arasında razılaşdırılmış bir aksiya idi. Bir gün ərzində beş azərbaycanlı və beş erməni, əvvəlcə Xankəndidə, Şuşada, Yerevanda və nəhayət, onlarla birlikdə Bakıda olduq. Bakıda cənab Prezident bizi qəbul etdi, Yerevanda da onların prezidenti qəbul etmişdi. Sonralar da Moskvada, Almaniyada bu formatda görüşlər olurdu. Mənim yadımda həmişə bir ağrı qalırdı ki, biz Qarabağdan danışan kimi, onlar Qarabağı qoyaq kənara, gəlin ədəbiyyatdan, mədəniyyətdən, dünyadan danışaq deyirdilər. Qalırdıq yana-yana ki, bizi axı bura Qarabağ mövzusu gətirib. Bunlar söhbətdən yayınırdılar. 44 günlük müharibədən sonra eyni formatda Moskvada görüş oldu. Bunlar partlayırdılar ki, Qarabağda bizmkilər əsirdir, filan, bəsməkan. Mən də qayıtdım ki, Qarabağdan niyə danışırıq, bu artıq problem deyil, gəlin ədəbiyyatdan, musiqidən danışaq. Bunlar çaşıb qaldılar. O tikanı belə ürəyimdən çıxartdım.
Qarabağla bağlı Azərbaycan Prezidenti öz sözünü dedi, həyata da keçirdi. Dünyada tək prezidentlərdəndir ki, deyir və həyata keçirir. Başqaları bir söz deyir, ayrı iş görür. Taleyranın məşhur sözü yadıma düşdü, deyir dil verilib ki, insanlar öz fikirlərini gizlədə bilsinlər. Yəni aldatsınlar. Bizim Prezidentimiz bu fikirdən son dərəcə uzaqdır, mən ona inanıram. Hamı görür ki, Azərbaycan Prezidentinin sözü və əməli birdir. Qarabağ erməniləri də multikultural bir cəmiyyətdə yaşamağın nə olduğunu bilmək istəyirlərsə, daşı ətəklərindən töksünlər, onlara zülm edən hərbi xuntanın təsirindən qurtarıb xoşbəxt gələcəyə addım atsınlar.
– Qarabağda bu gün baş verənləri necə dəyərləndirirsiniz?
– Son dərəcə müsbət hal kimi. Bütün dünya görür ki, Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü bərpa edir, öz dövlətinin rəhbərliyi altında xalqımız arzuladığını reallığa çevirir.
– Qayıdaq yenə ədəbiyyata, bu zərurət sizin yaradıcılığınızın teatr qoluna toxunmağın marağından irəli gəldi. Həsənağa Turabovun dövründə sizin əsərləriniz beş teatrda tamaşaya qoyulub, “Yuğ”da çox tamaşalarınıza baxmışam…
– Həsənağa Turabov mənim yaxın dostum idi, amma onun vaxtında yalnız bir əsərimi orada tamaşaya qoydular: “Hərdən mənə mələk də deyirlər” pyesimə rejissor Əsgər Əsgərov quruluş verdi. Vaqif “Casus” pyesini də hazırladı, amma ictimai baxışa qədər gəldi, premyerasına qadağa qoydular. Bizim Turabovla dostluğumuz çox dərin idi, Allah ona rəhmət eləsin. “Yuğ”da isə çox əsərlərim tamaşaya qoyulub. Vaqif İbrahimoğlunun ruhu qarşısında baş əyirəm, o tamaşalarda əziyyət çəkənlərə çox minnətdaram. “Yuğ” çox ciddi teatr məbədidir.
– Bu yaxınlarda Lənkəran Dövlət Dram Teatrında da əsəriniz tamaşaya qoyuldu.
– Lənkəran Teatrı həmin o “Casus” pyesimi tamaşaya hazırladı, indi repertuardadır. Mİlli Dram Teatrının kiçik səhnəsində “Bir, iki, bizimki” gedir. Rejissor Bəhram Osmanov “Sehrbazlar dərəsi”ni tamaşa kimi hazırlayır. Son dərəcə ciddi rejissordur. Xarici ölkələrdə də əsərlərim tamaşaya qoyulub. Tiflisdə Rustaveli teatrında gürcü dilində “Kim dedi ki, Simurq quşu var imiş?!” əsərim oynanılıb. Bu əsər Estoniyada da tamaşaya qoyulub. Yenə də Vaqif İbrahimoğlunun təklifi və dəstəyi ilə bunu rejissor Gümrah Ömər etdi.
– Bu yaxınlarda İtaliyaya, Türkiyəyə səfərləriniz də yaradıcılıqla bağlı idi, yoxsa təhsillə?
– İtaliyanın Milan şəhərinə səfərim orda çıxan kitablarımın növbəti prezentasiyası ilə bağlı idi. İtaliyada “Yarımçıq əlyazma” və “Sehrbazlar dərəsi” çap olunub. Mənim üçün böyük təəssürat həm də o oldu ki, “Yarımçıq əlyazma” İtaliyada çap ediləndən sonra məni Umberto Eko evinə dəvət etmişdi və onunla kitab, Azərbaycan ədəbiyyatı, Azərbaycan həqiqətləri ətrafında 2 saat yarım söhbət etdik. Unudulmaz görüş idi. İndi də Milan şəhəri yaxınlığındakı Monzo şəhər merinin təşkil etdiyi bir tədbir idi və kitablara ön söz yazan məşhur şərqşünas alim Franko Kardininin Parisdən gələrək daha bir təqdimatda iştirak etdi. Kitabları imzaladıq, müzakirə oldu oxucularla, çox maraqlı idi.
Türkiyəyə isə Lütfi Zadə ideyalarının əsas daşıyıcısı və yayıcısı olan görkəmli alimimiz Rafiq Əliyevin dəvəti ilə getmişdim. O, ildə bir dəfə qeyri-səlis məntiqə həsr edilmiş beynəlxalq konfrans keçirir. Konfrans çərçivəsində Rafiq müəllimlə bir yerdə yazdığımız “Kitabi-Dədə Qorqud və qeyri-səlis məntiq” kitabının təqdimatını keçirdik. Kitab barədə maraqlı, ciddi söhbətlər oldu. Rafiq müəllimin dediyinə görə, Lütfi Zadənin ən böyük arzusu nəzəriyyəsinin dəqiq elmlərdən daha çox sosial elmlərə tətbiq olunması idi. Yazdığımız bu kitab Zadənin arzusunu həyata keçirir, ilk dəfə Azərbaycan dastanında qeyri-səlis məntiqin hənirtisini üzə çıxarır. Biz bu kitabda sübut etməyə çalışmışıq ki, əcdadımız qeyri-səlis məntiq kriteriyaları ilə düşünüb, bu isə onun tolerantlıq, multikultural istiqamətdə düşüncələrinin əksi kimi özünü göstərir. Bir var, Aristotel kimi deyəsən ki, bu ya ağdır, ya qaradır, vəssəlam, bir də var, deyəsən ki, ağla qaranın arasında başqa çalarlar da yox deyil. Seçim imkanı böyüdükcə sənin həmin məsələyə demokratik yanaşman ortaya çıxır.
“Kitabi-Dədə Qorqud”un müəllifi ancaq Dədə Qorqud deyil, çünki hadisənin biri eralardan əvvəldən danışır – Basat Təpəgözü öldürdüyü zamandan. O biri Məhəmməd Peyğəmbərin zamanından danışır. Uzun bir zamanı əhatə edir, ona görə bu, bir növ anaxronik mətn kimidir. Əslində, Dədə Qorqud kimi bir şəxsiyyət yoxdur, o, bir prinsipdir. Bütün bu dastanın ayrı-ayrı qollarını üzə çıxaran prinsip. Ona görə də dastan qeyri-səlis məntiqin kriteriyalarını gözəl şəkildə üzə çıxarır. Dediyimiz demokratik yanaşma, tolerant münasibət qeyri-səlis məntiqin prinsiplərinin içindən çıxır və göstərir ki, iki əks qütbün arasında başqa bir məqam da var. Aristotel deyir, bu adam ya ölüdür, ya diri, amma “Dədə Qorqud”da başqa bir hal da var. Deyir ki, ol zamanlar Oğuz igidləri 7 gün, 7 gecə yatardılar, adına küçücük ölüm derlərdi. Yəni, nə ölüdür, nə diri. Deməli, araya bir qütb də girdi. Kiçicik ölümə bu gün koma deyilir. Deməli, ölü, diri və koma vəziyyəti. Ortadakı “üçüncü” bu əks qütblərə bir yumşaqlıq, həlimlik gəlir. Dünyanı onun olduğu rənglərdə görmək cəhdi “Dədə Qorqud”u bu istiqamətdən də maraqlı edir.
– Türk dünyasının dastanıdır “Dədə Qorqud”, amma hər türk ölkəsinin də öz Dədə Qorqudu var. Siz də bir başqa “Dədə Qorqud” yaratdınız…
– Mən yaratmamışam, mən ondakı gizlinləri görməyə çalışmışam. İndi deyirlər, mən, guya, bəzən mövcud çərçivələrdən kənara çıxmışam, amma “Dədə Qorqud” dastanında olan xətlərdən heç vaxt kənara çıxmamışam. Deyirlər, məsələn, Beyrək müsbət qəhrəmandır, sən niyə onu bu cür vermisən?! Nə yazmışamsa, mətnin özündən çıxıb. Doğrudur, Beyrək öz həyatını Qazan xanın yolunda qurban verir, o, sədaqətli igiddir. Amma yadınızdadırsa, zindanda olarkən, Bayburd bəyin qızı hər gün Beyrəyi görməyə gələrdi. Bir gün gəldi, gördü, Beyrəyin halı xarabdır. Deyir nə oldu sənə, igidim, hər gün gələndə səni şən görərdim, deyərdik, gülərdik, indi nə olub? Demək, bu, hər gün gəlib Beyrəklə burda kef edirmiş. Beyrək belə Beyrəkdir. Tanıdığımız yaxşı və pis Beyrəyin ortasındakı Beyrək. Nə yaxşıdır, nə pis. Qıza söz verir ki, məni xilas etsən, qayıdıb gəlib səni halallıqla alacam. Amma azad olur, gedir Banuçiçəyə qovuşur, gəlib bunu almır, unudur. Beyrəyin oğuz qəhrəmanı kimi dastanın sonunda öldürülməsi məhz onun sözə xilaf çıxmağındandır. Verdiyi sözə əməl etmir. Bunları heç kim deməmişdi. Yəni, mən dastanın içindən çıxan, amma görünməyən yerlərinə, gizli qatlarına enib onları açmağa çalışmışam.
– Və o gizlinləri görməyənlər, görə bilməyənlər qınayır. Bəzən də dastanın özündən yox, “Dədə Qorqud” filmindən çıxış edərək.
– Bəli. Onlara qıcıq gəlir.
– Umberto Eko da sizdən onu soruşmuşdu, sizin də idiotlar, bizim idiotlar kimi sual verir?
– O, belə dedi: Məndən burada bizim idiotlar soruşan kimi ki, belə bir əlyazma var, ya yox, sizin idiotlar da orada səndən bunu soruşdularmı?
– İndi nə yazırsınız, Kamal müəllim?
– Bir romana başlamışam keçdiyim həyat yolundan. Mənim gözəl müəllimlərim olub, mənə dərs deyən müəllimlər, evdəki müəllimlər. Dayılarım Əli Sultanlı, Məmmədhüseyn Təhmasib, yeznələrim Yəhya Məmmədov, Ağamusa Axundov. Məktəbdə Zərbəli Səmədov kimi müəllimim olub, ədəbiyyatın ilk sirlərini ondan öyrənmişəm. Universitetdə Mir Cəlal Paşayev, Muxtar Hüseynzadə, Ağamusa Axundov, Musa Adilov, Əlövsət Abdullayev, Yusif Seyidov, Təhsin Mütəllibov. Moskvada aspirantura illərində Ninel Hacıyeva, Ədhəm Tenişev, Nikolay Baskakov, Ənvər Makayev, B. Serebrennikov… Bu elm dühalarından başqa, tam səmimiyyətlə deyirəm, tələbələrim də mənim müəllimlərim olublar. Tələbələrimin özünün xəbəri olmadan mən onlardan da nə isə öyrənmişəm.
– Sizin ətrafınızın əzbər bildiyi bir şüarınız var – öyrədərək, öyrənirik…
– “Dosento-dissimus” dilimin əzbəridir. “Öyrədərək öyrənirəm” deməkdir. Öyrətdiyim adamın reaksiyasından öyrənməyə çalışmışam. Həyatımın müxtəlif dolaylarında çox maraqlı insanlarla görüşlərim olub. Cənab Prezident mənə böyük bir sahəni etibar edib və bu istiqamətdə çalışdığım zaman yadımda qalan çox insanlar olub. Bütün bunlar beynimdə fırlanır. Həyatımın elə məqamıdır ki, heç nəyi gizlətmədən, bəzəmədən, hər şeyi öz adı ilə adlandıran bir roman yazmaq fikrindəyəm. Məsələn, elə bircə “Qoşma” verilişi Azərbaycan televiziyasında ədəbiyyatla bağlı ilk təmiz, vicdanlı söz kimi efirə çıxdı. İndiyə qədər o verilişi xatırlayırlar.
Bir dəfə Xudu Məmmədovla Ağdamda görüşdük. Mən ora milli qəhrəman Allahverdi Bağırovun döyüşçülərinə dərman yardımı aparmışdım. Xudu müəllim məni öz oxuduğu məktəbə apardı, uşaqlara məni göstərib soruşdu ki, bilirsiniz bu kimdir? Bir uşaq qayıtdı ki, hə, bilirəm – Qoşma müəllim. O ifadə indiyə kimi yadımdan çıxmır. “Qoşma” Azərbaycan ədəbi mühitində səslənməyən adlar haqqında ilk veriliş idi. İlk dəfə Əhməd bəy Ağaoğlu, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd Cavad, Almaz Yıldırım və bir çox başqaları ilə bağlı verilişlərimiz oldu.
Ənvər Məmmədxanlı televiziyadan küsmüşdü, heç bir verilişə gəlmirdi. Yaxşı münasibətimiz vardı deyə, mən xahiş etdim. Dedi ki, “Qoşma”ya gələrəm. Televiziyada inanmadılar, dedilər, gəlməyəcək. Gəldi, bir saatlıq söhbətimiz oldu. Kameralar sönəndə bir də baxdım ki, arxada bir dəstə adam yığışıb əl çalır. Televiziyanın işçiləri idi, mənə yox, Ənvər Məmməd-xanlıya əl çalırdılar.
– Həyatınızdan nə qədər adamlar keçib, dost, müəllim, əhatə itirmisiniz. O itkilər sizdə özünü necə göstərib?
– Çox böyük ağrı və üzüntülərlə. Bu saat görürəm ki, yanımda ola biləcək dostlarımın çoxu yoxdur. Bu, çox böyük üzüntüdür. Hamısını rəhmətlə, ehtiramla anıram. Uşaq vaxtı itirdiyim sinif yoldaşımdan tutmuş Azad Mirzəcanzadəyə qədər. Hər dəfə səndən bir parça gedir.
– Elə bir əsəriniz varmı ki, yazmısınız, amma çapa vermirsiniz ki, onun zamanı deyil, məndən sonra çap olunar?
– Yox, elə əsərim yoxdur. 7 cildliyim çıxır, 6 cildi çap olunub, 1-i də artıq mətbəədədir. Bütün əsərlərim orada var. Yazdığım memuar əsərə hətta 5-ci, 6-cı sinifdə yazdığım şeirləri də əlavə etmişəm, qoy, onlar da oxunsun ki, bilinsin, o vaxt nə cür zəif şeirlər yazmışam.
– Yazıçılar bəzən deyirlər ki, hər əsərimdə bir az da özüm varam.
– Mən bir az yox, bütünlüklə varam əsərlərimdə. Tənqidçilər yazmışdılar ki, “Unutmağa kimsə yox” əsərimdəki Bəhram kişi çobandır, amma paralel dünyalardan danışır, dilçi alimlər kimi fikir yürüdür, belə çoban olar? Yadıma bir məqam düşür, Flober deyirdi ki, madam Bavari mənəm. Düz deyirdi. Hər bir yazıçı öz əsərinin qəhrəmanıdır. Bəhram kişi də mənəm, F.Q. də mənəm, Afaq da mənəm. O sovet vaxtı idi, çobanın obrazını yazmaq üçün gedib çoban yaşayan mühitdə onunla qalıb müşahidə edirdilər. Bu cür yanaşma mənə görə deyil. Mən öz fikirlərimi obrazlarla yazıram. Folkner deyirdi ki, ədəbiyyat sən bildiyin şeylərdən danışırsa bu, ədəbiyyatın krizisidir. Gərək yazıçı obrazları, ideyaları qoysun ortaya. İdeyalardan personaja gəlmək lazımdır, personajdan ideyaya yox.
– Sovet vaxtı elə bilirdik ki, Qacarla Vaqifin dialoqu elə Səməd Vurğunun “Vaqif” pyesində olduğu kimi olub.
– Ədəbi qacarlar müxtəlifdirlər. Çəmənzəminlinin “Qan içində” əsərindəki Qacar başqadır, Haqverdiyevin tamam başqa Qacarı var. Qacar birmənalı obraz deyil. Birmənalı şəxsiyyət də olmayıb. Səməd Vurğunun Qacarı bədii təxəyyülün məhsuludur. Oradan bir misranı götürərdim ki, bəlkə də bütün Azərbaycan ədəbiyyatının üstünə işıq salır: şair, hökmdarın hüzurundasan! Bu misradakı həqiqəti bütün yazıçılara və şairlərə aid etmək olar. Kimdir şair, kimdir hökmdar, kimdir haqlı, kimdir haqsız, kimdir zalım, kimdir məzlum? Cavabı tapılmaz. Çexovun bir fikri var, deyir, hər bir insan həyatı boyu öz içindəki qulu əzməklə məşğuldur. Şair şahı, şah şairi…
– Bir şəxsiyyətdə bu qədər obraz cəmləşib: yazıçı, alim, təşkilatçı… Yenə rektorla başladığım söhbəti rektorla tamamlamaq istəyirəm. Bir rektor kimi sizi sevənlər də çoxdur, tələbələr də, müəllimlər də… Siz BSU-dan gedəndə arxanızca hətta ağladılar.
– Mən çox minnətdaram o göz yaşlarına.
– Bəs kimi, necə “incitmisiniz” ki, sizi azarlayanlar da, iftira atanlar da tapılır, neynəmisiniz onlara? Onlar nə istəyirlər sizdən?
– Bu, onların tərbiyəsindən irəli gəlir. Belə deyim: məni hədəfə alanlar həmişə məndən nə isə istəyiblər, mən isə həmişə onların istədiklərini onlara verə bilməmişəm. Əsl səbəb budur.
– Maraqlı söhbət üçün təşəkkür edirəm, Həmişəki kimi, bu gün də sizdən öyrəndim.
Ramilə QURBANLI
XQ