İnsan zamanı ölçər, zaman da insanı.
İtalyan atalar sözü
Zaman haqqında nə bilirik? “Bizdən əvvəl olan, bizdən sonra da olacaq” deyəcəksiniz. Doğrudur, amma bununla belə, zamanın da öz dilinin olduğunu bilirikmi? Zamanın bizə necə nəzarət etməsindən xəbərimiz varmı? Bəs zamanın idarə edilməsinin iqtisadi inkişafla birbaşa əlaqəsinin olması barədə düşünmüsükmü? Bu və ya digər maraqlı suallara cavab tapmaq üçün sizi zamanın coğrafiyasını qələmə almış amerikalı Robin Levinin kitabı ilə tanış etmək istəyirik.
Zamanın qaydaları var, hər birimizi çərçivəsinə salar, özümüz də bilmədən bizi idarə edər. Necə? Hər şey çox sadədir, doğuluşumuz, ilk ana südü içməyimiz, məktəbə, işə, xəstəxanaya, banka, restorana getməyimiz zamanla müşayiət olunur. Bəli, zaman sosial həyatın təməl daşıdır, yazır Robin Levin. Zamanın həyatımız üzərində damğası böyük və ağırdır.
Amma zamanın idarə olunmasında bütün ölkələr tərəzinin eyni gözündə deyillər. Araşdırmalar göstərir ki, milli mentalitet və yaşam tərzi ölkədən ölkəyə dəyişir. Məsələn, Yaponiyada yaşam sürəti insanların zamanın əsarətində olmadıqlarını göstərir. "Gündoğar" ölkədə daha çox zamana nəzarət etməyi sevirlər. Daha doğrusu, yaponların zamanla davranışları, məsələn, fransızların davranışlarından fərqlənir. Amma yaponların iş həyatına sərf etdikləri zamanla istirahətə ayırdıqları zamanı müqayisə etdikdə Yaponiyada iş zamanının hökmranlığı aydın şəkildə görünür.
Robin Levin burada incə məqamlara toxunur. Yaponların nədən bu qədər çalışqan olmalarının səbəblərini açıqlayır. Araşdırmalar göstərir ki, Yaponiyada yaşam sürəti dünyadakı ən zorlayıcı sürətlərdən biridir. Yaponlar yalnız sürətli çalışmırlar, həm də çox çalışırlar. Tətillərdən qaçır və təqaüdçü olmaqdan qorxurlar. Cənab Levin yazır ki, yaxşı çalışan işçi üçün ən yaxşı mükafat çalışdığı şirkətin məcburi pensiya yaşından azad olunmasıdır. Etiraf edək ki, Qərbdə, elə bizdə də çoxlarının arzulamadığı mükafatdır.
Bəs necə olur ki, bir ölkədə insanlar daha sürətli, daha çevik olurlar, digər ölkələrdə isə əksinə, yavaş və mütəvazi davranırlar? R.Levin bu davranışların kökündə cəmiyyətin zamana münasibətin dayandığını qeyd edir. Müəllif yazır ki, universal olaraq uşaqlar böyüdükləri cəmiyyətin tez və gec, gözləmək və tələsmək, keçmiş, indi və gələcək anlayışlarını mənimsəyirlər. Buna nümunə olaraq R.Levin böyüdüyü Bruklin şəhərində uşaqlara zamanla necə davranmalı olduqlarını öyrədilməsini misal çəkir. Müəllif yazır ki, Bruklində insana ya tələsməsinin, ya da yoldan çəkilməsininn vacibliyi hələ uşaq yaşlarında öyrədilir.
Burada müəllif məsələnin maraqlı tərəflərini ortaya çıxarmaq üçün belə bir sual da verir: konkret ərazinin və ya mədəniyyətin hansı xüsusiyyətləri onu digərlərindən daha yavaş ya da sürətli edir? Etiraf edim ki, cavab çox təəccübləndirici və düşündürücüdür. R.Levin yazır ki, insanlar iqtisadiyyatlara, yüksək sənayeləşmə faizlərinə, böyük əhaliyə və daha sərin iqlimlərə sahib olan, fərdiliyə doğru mədəni meyllik göstərən yerlərdə daha sürətli hərəkət edirlər. Daha bir maraqlı nəticə: ölkənin iqtisadiyyatı nə qədər sağlamdırsa, tempi də bir o qədər sürətlidir. Amma ən maraqlı nəticələrdən biri də budur ki, şəhər böyüdükcə, həmin şəhər sakinlərinin zaman dəyərləri də həyat bahalığı ilə birlıkdə artır. Bununla da zamandan idarəli istifadə etməyin əhəmiyyəti artır və həyat getdikcə daha tələskən və əsəbi olur. Bu mövzuda aparılan araşdırmalardan R.Levin belə qənaətə gəlir ki, konkret yerin tempinin bir nömrəli təyinedicisi iqtisadiyyatdır. Buna görə də, təsadüfi deyil ki, ən sürətli adamlar Şimali Amerikada, Şimali Avropada və Asiya ölkələrində yaşayırlar. Bunun əksini isə, qeyd etdiyimiz kimi, üçüncü dünya ölkələrində, xüsusilə də Cənubi və Orta Amerikada, həmçinin Yaxın Şərqdə görmək mümkündür.
Burada R.Levin daha bir maraqlı ziddiyyəti üzə çıxarır. Müəllif yazır ki, ölkə inkişaf etdikcə, günlük asudə vaxt da azalır. "Bu, necə qaydadır ki?" sualını verərək, bu ziddiyyətə aydınlıq gətirməyə çalışan R.Levin düşünür ki, bunun səbəbi istehsalın avtomatlaşdırılmasındadır. Belə ki, zamana olan qənaət artdıqca insanlar üzərindəki zaman təzyiqi də artır. Müəllif xatırladır ki, tarixi baxımdan Qərb dünyasının tempindəki sürətlənmədə dönüş nöqtəsi sənaye çevrilişi olmuşdu. Lakin ağır əməyin iztirablarından xilas olan qərbli sonradan zaman azlığı kimi sosial problemlə üzləşdi. RLevin yazır: "Zamana qənaət etməyə imkan verən bütün kəşflərə rəğmən insanların özlərinə ayıracaq vaxtlarının əvvəlkindən daha az olması müasir dünyanın ən böyür istehzalarından biridir". Bəli, sürətli işləmək, yaxşı pul qazanmaq, ancaq bunun müqabilində zaman azlığından şikayət etmək-müasir dünyanın gətirdiyi yeni acı reallıqdır. T.Levin bunu da əlavə edir ki, Orta əsrlərdə həyatın əsasən soyuq və qaranlıq olduğu təsvir edilir, ancaq həmin çağda yaşayan insanların daha çox sahib olduqları yeganə şey boş zaman idi. İndi vəziyyət tam fərqlidir, bu gün müasir insan zamanın əsarətindədir. Tərəqqi müasir insanın yaşayış səviyyəsini artırsa da, asudə vaxtını "qandalladı".
Qəribə görünsə də, iş yükünün azalmasna səbəb olan kəşflər insanı bol asudə vaxtından da məhrum etdilər. Araşdırmalara söykənərək R.Levin yazır ki, 1920-ci illərdə fermer ər-arvadın elektrik enerjisi olmadığına rəğmən ev işlərinə ötən əsrin ikinci yarısında şəhərətrafında yaşayan, bütün müasir avadanlığa malik olan qadınlardan daha az zaman sərf etdiyini göstərir. "Bunun bir səbəbi hər texniki inkişafın bərabərində müəyyən gözləntiləri də artırmasıdır"- yazan müəllif maraqlı nümunə də çəkir. R.Levin yazır: "XVII əsrin sonlarında Hollandiyada ucuz pəncərə şüşəsi geniş yayıldığında ev içində toplanan kir daha çox nəzərə çarpmağa başladı. Hazırda elektrik süpürgəsi və buna bənzər məhsullar insanların təmizlik standartlarını çox yüksəklərə qaldırdı. Ancaq bunu həyata keçirərkən insanların ev tozu və bakteriyaları ilə mübarizəyə zaman xərcləmələrini də tələb etdi.
Bütün bunlardan belə nəticəyə gəlmək olur ki, sənayeləşmə "artıq zaman"dan "zaman bolluğuna", oradan da "zaman qıtlığına" doğru universal bir irəliləyiş "istehsal" edir. Son nəticə də insan həyatının tempi üzərində cəmləşir. Yəni daha çox istehsalın və istehlakın nəticəsi olaraq artan bir zaman qıtlığı ortaya çıxır. R.Levin bunun işləmə mexanizmini belə təsvir edir: İstehsalda məhsuldarlığın artması hər fərdin saatbaşı istehsalının da artması anlamına gəlir, artan istehsal isə...sistemin davamını təmin etmək üçün daha çox məhsul tükətməyimizi şərtləndirir. Bu halda asudə vaxt istehlak zamanına dönür, çünki həm istehsala, həm də istehlaka sərf olunan zaman boş yerə xərclənmiş kimi qəbul edilməyə başlanılır...Zamanın dəyərindəki artım (zaman qıtlığının artması) subyektiv olaraq temp və ya sürətdəki artım kimi hiss edilir.
Hərəkətlərdə sürətliliyin fərqi fərdiyyətçi və kollektivçi mədəniyyətlərdə də özünü göstərir. R.Levin yazır ki, fərdiyyətçi mədəniyyətlərdə insanlar daha sürətli hərəkət edirlər. Bu məsələnin mütəxəssisi hesab edilən İllinoys Universitetinin sosial psixoloqu Harri Triandis hesab edir ki, fərdiyyətçi mədəniyyətlər kollektivçi mədəniyyətlərlə müqayisədə münasibətlərdən daha çox uğura üstünlük verirlər. Uğura belə köklənmə ümumilikdə "Vaxt nağddır" düsturunu mənimsəyən, hər saniyəni dəyərləndirmə təlaşında olan bir zehniyyətə yol açır. Sosial əlaqələrə üstünlük verən mədəniyyətlərdə isə zamana istiqamətlənmiş daha rahat bir yanaşma müşahidə olunur. O halda kollektivçi mədəniyyət daha yavaş templərlə təsvir edilməlidir. R.Levin qeyd edir ki, bu ehtimalı otuz bir ölkədə apardıqları araşdırmalar da təsdiqlədi. Yəni daha çox fərdiyyətçilik daha sürətli templə əlaqəli idi. Məsələn, antropoloq Pyer Bordo Əlcəzairdəki kollektivçi Kabil xalqını incələmiş, bu xalqın sürətlə maraqlanmaq istəmədiyini müşahidə etmişdi. Bu xalq sosial məsələlərdəki hər hansı bir təlaş əlamətini "şeytani hirslə birləşmiş mədəniyyətsizlik" kimi qəbul edərək, ona xor baxırlar. Saatı isə " şeytanın dəyirmanı" adlandırırlar!
Həyatın ən qəribə istehzası bundan ibarətdir ki, zaman ən qiymətli və az-çox yeri doldurula bilən resursdur, ancaq heç də hər zaman arzulanan hədiyyə deyil. Yəni avtobil, ev alırıq, bu hədiyyələrin bizə verdiyi sevinci yaşamaqdan həzz duyuruq. Bahalı, faydalı hədiyyələri yüksək qiymətləndiririk.Amma bizə verilən havayı zamanla davranışımızda fərqli mənzərə ortaya çıxır. Zamanı "pulsuz" hədiyyə olaraq qəbul edir və vaxtımızı "öldürməyə" çalışırıq. Amma "öldürməyə" çalışdığımız zamanın bizi öldürdüyünün fərqinə varmırıq. Herbert Spenserin dediyi kimi, "Zaman insanın həmişə öldürməyə çalışdığı, ancaq sonda insanı öldürən anlayışdır".
Heç birimiz gözləməyi sevmirik. Çünki gözləmə müddətində sanki bekar qalırıq, vaxtın boşa getdiyini düşünürük. Buna görə də, gözləməyi çox yerdə xoşlamırlar. Əbəs yerə yazıçı Aleksandr Rouz demir ki, "Yaşam əzabının yarısı gözləməkdir". Buna görə də, bir çox xalqlar vaxtı planlamağı xoşlayırlar. Məsələn, hərəkətsizliyi ölü zaman kimi qiymətləndirən amerikalılar üçün boş vaxtlar belə önəmlidir və onu planlaşdırırlar. Amma heç də hər yerdə boş vaxtı ciddiyə almır, onu planlaşdırmırlar. Belə mədəniyyətlərdə bekar dayanmaqla fəal olmaq arasında fərq böyük deyil.
R.Levin yazır ki, məsələn, Bruneydə insanlar " Görək, bu gün nə olmayacaq?" deyərək yuxudan oyanırlar.Bir çox mədəniyyətdə fəal olmaq və heç bir iş görməmək arasında daha az fərq var. Buna nümunə kimi müəllif Nepalda və Hindistanda qarşılaşdığı mənzərəni təsvir edir: "Nepalda və Hindistanda,sadəcə, oturmaq və səssiz durmaq üçün biri-birinə baş çəkən dostlarım vardı. Bu ziyarətlərdə hər kəs (məndən başqa) son dərəcə rahatdı. Bəzən səssizlik saatlarla, daha çox qəhqəhədolu söhbət sanki bir anda alovlanmış kimi başlayana qədər sürərdi. Sonra təkrar, ayrılma zamanına qədər davam edən səssizlik olurdu. Bu insanlar bir araya gəlib heç bir şey etmədiklərində qəribəlik hiss edib-etmədiklərini soruşduğumda təəccüblənmişdilər. "Sadəcə oturmaq" deyə açıqlamışdılar. Onlara görə oturmaq da elə bir iş görməkdir".
R.Levinin toxunduğu daha bir maraqlı məqam mədəniyyətlərdə heç nə etməməyə, səssizliyə verilən dəyərlə bağlıdır. Müəllif yazır ki, bəzi mədəniyyətlərdə heç nə etməmək çox qiymətli hesab olunur. Belə mədəniyyətlərdə tətilə təkcə fasilə kimi yox, ona həm də məhsuldar və yaradıcı güc kimi yanaşılır. Məsələn, yaponlar "obyekt və tətil arasındakı boşluq və ya aralıq" mənasını verən "ma" anlayışına çox yüksək sayğı göstərirlər. Qərblilər masa ilə stol arasındakı məsafəni "boşluq" adlandırırlar, yaponlar isə bu aralığa, məsafəyə "heçliklə dolu" deyirlər. Yaponlar üçün nəyin olmasından çox, nəyin olmadığı önəmlidir.
Məsələn, Yaponiyada sözlü əlaqə üçün daha çox nəyin söylənmədiyinə diqqət etməyin zəruri olduğu önəmlidir. Buna görə də, "bəli" və "xeyr" arasındakı fərqi anlamaq belə əcnəbinin çaş-baş qalmasına səbəb olur. Belə ki, yaponcada "xeyr" (iie) üçün dəqiq bir kəlmə olmasına baxmayaraq, bu sözdən nadir hallarda istifadə edilir. Çox hallarda sual, ya "bəli"(hai) ilə cavablanır, ya da heç cavablanmır. Cavab verən şəxsin "bəli", ya da "xeyr" nəzərdə tutması burada önəmli deyil.
Keiko Uedanın "Yaponiyada "Xeyr" deməkdən qaçmağın on altı yolu" adlı araşdırmasında da vurğuladığı kimi, yaponlara sual verənlərə birbaşa rədd cavabı verməyin ayıb olduğu öyrədilir. Bunun yerinə ümid edilir ki, sual verən şəxs söylənməyəni duyacaq. R.Levin yazır ki, "xeyr" kəlməsi, ümumilikdə, iki yolla ifadə edilir. Bunların ən geniş yayılanı "bəli" demədən öncə duruxmadır (tərəddütetmə). Cavab verənin "hai"(bəli) demədən öncəki duruxma müddəti nə qədər uzundursa, bu cavabın "iie"(yox) anlamına gəlmə ehtimalı da bir qədər artıqdır. Daha şəffaf olan ikinci yanaşma nə olursa-olsun, birbaşa cavab vernəməkdir. Hər iki vəziyyətdə də əsas mənanı daşıyan səssizlikdir, söylənən kəlmələr isə heç bir şey ifadə etmir. Ah, yaponlar, sizin qəribəlikləriniz tükənmir.
Zaman qızıldır, buna görə də, heç kim gözləməyi sevmir. Hətta çox gec gəlməyi tərbiyəsizlik kimi qiymətləndirən mədəniyyətlər var.Bəs gözləmə sürəsi nə qədər olmaldır? Burada R.Levin Meher Baba adlı müdrikin bu kəlamına yer ayırır: Sürətli zehin xəstədir.Yavaş zehin sağlamdır. Hərəkətsiz zehn ilahidir. Bir az qəribə tezisdir, elə deyilmi? Müasir həyatda sürət və çeviklik inkişafın, həyatda qalmağın təməl amili kimi önə çəkirlər. Amma bu müdrik məsləhət görür ki, zehnimizi az hərəkət etdirək. Bununla belə, hamı eyni düşünmür. Məsələn, çinlilər uyğun anı gözləməkdə ustadırlar. Gözləməyin o anı yaratdığına inanırlar.
Bəs gözləmə müddəti nə qədər olmalıdır? R.Levin yazır ki, çinlilər bunun lazım olduğu qədər sürməsini düşünürlər. Bu, kürt mərhələsini süni olaraq qısa tutmaq, bir binanın təməlini qoyarkən xəsislik etmək kimi mənasız olacaq. Bununla bağlı Helmut Kollisin dedikləri çox maraqlıdır: "Yarım əsr gözləmək çinlilərin zaman anlayışına görə çox da uzun bir müddət deyildir". Necə deyərlər, Çin əjdəhası anı gözləməkdə çox səbrlidir. Amma asiyalı elm adamları bu düşüncəni çox mühafizəkar hesab edirlər. Bu məsələ açıq qalır ki, davranışdakı ətalət mədəniyyətlərdə eyni mənanı vermədiyi kimi, zamanın məcburi olaraq yavaş axmasına da səbəb olmaz.
R.Levin yazır ki, nizam, dəqiqlik və sistemli olmaq-gənclərin zehnində həkk olunmaması vacib təməl prinsiplərdir. Bu prinsiplərin orta məktəbdə örnək olması üçün saat qədər təsirli olan vasitə yoxdur. Doğru təsbitdir, zamana dəyər verməyi uşaq yaşlarından öyrətmək lazımdır. Nə qədər çətin olsa da, uşaqlara, yeniyetmələrə və gənclərə öyrətmək lazımdır ki, dəqiqlik və zamanı planlaşdlrma qabiliyyəti gələcək uğurların ilkin pillələridir. Qərb dünyası məhz bu özəllyi sayəsində həyatın bütün sahələrində tərəqqiyə doğru sıçrayış etməyi bacarmışdı.
Biz həyatda eyni mənzərəni görməkdən, eyni sözləri eşitməkdən, hətta eyni qidaları qəbul etməkdən bezirik. Ona görə də yeknəsək olmayan, müxtəlifliyi təmin edən işləri, prosesləri dəstəkləyirik. R.Levin bu məqamla bağlı yazır ki, çeşitlik nə qədər çoxdursa, zaman da o qədər sürətli axırmış kimi görünür. Çeşitlik çatışmazlığı, tam mənası ilə saatın psixoloji yavaşlaması anlamına gələn can sıxıntısının ana ünsürüdür.
Ancaq Anglo-Amerika mədəniyyətinin müxtəlifliyə dair standartları, fəaliyyətlərdə olduğu kimi, hər yerdə yayılmaqdan uzaqdır. İngilis-Amerika mədəniyyəti modadan əyləncəyə, insanların yaşamağı seçdiyi evlərdən şəhərlərə qədər hər şeydə sürətli və davamlı dəyişikliklərdən asılıdır. Bununla birlikdə, dünyadakı insanların çoxu, fürsətlər imkan verərsə, harada yaşayacağını, nə edəcəyini və ömrünün sonuna qədər nə yeyəcəyini dəqiq bilir.
Zaman həm də böyük diktatordur. Sənayeləşmiş cəmiyyətlərdə saatla yaşamaq mütləqdir. R.Levin yazır ki, müasir cəmiyyətdə saatın neçə olduğunu bilməmək sosial bacarıqsızlıq kimi qiymətləndirilə bilər. Buna görə də, insanlar zamanın hökmündən qaçmağa, heç olmasa, ondan qaçmağa çalışırlar. Ancaq sonda tıktıkadam istehsal və inkişafı nəzarət altına alaraq, qarşımıza yenilməz fakt kimi çıxır. İlk baxışda qaçmaq mümkün olmayan bu qədəri fizik Alan Laytman İtaliyadakı xəyali qəsəbəni təsvir edərkən yaxşı izah etmişdi: İtaliyanın kiçik bir qəsəbəsində ilk mexaniki saat inşa edilmişdi. İnsanlar bundan ovsunlanmışdılar. Amma sonra dəhşətə gəlmişdilər. Çünki qəsəbədə qarşılarında zamanın keçişini miqdar olaraq müəyyənləşdirən, arzunun müddətini cədvələ və pərgara dayayan, həyatın bütün anlarını ölçən insan icadı vardı. Sehrliydi, dayanılmazdı, təbii ki, yaşamın xaricindəydi. Yenə də saatı gözardına almaq mümkün olmurdu. Ona boyun əymək lazım gəlirdi.
Müəllif sonra yazır:"Tarixə nəzər yetirdikdə görmək olar ki, saat-zamanı norması yaxın dövrlərdə meydana çıxmışdı. İnsan sivilizasiyasının əksəriyyətində insan dəqiq olmaq istəsə belə, bunu bacarmaq üçün hər hansı bir üsul yox idi və hətta insan bir yerə zamanında getsə belə, bunu təsdiqləmək mümkün deyildi. Çeviklik və saatın təzyiqi altında olduğu bir həyat haqqındakı müasir fikirlər, bizdən öncəkilərin əksəriyyəti üçün anlaşılmaz olurdu. Saatların və saat zamanının bizə indi tanış gələn ilahi-bənzəri vəziyyətini doğuran hadisələrin tarixi təbiətin zamanından saat zamanına doğru təkamül haqqında bir hadisə çalışmasıdır". Düşündürücü nəticədir, təbiət zamanı və saat zamanı...Hər birimizin hiss etmədən yaşadığımız zamanlardı. Fərqli, amma eyni nəticəyə işləyən zamanlardı. Bizi idarə edən, hər yerdə olan, amma görünməyən zamanlardı.
Sənaye inqilabı bəşəriyyətin təkcə siyasi və iqtisadi mənzərəsini dəyişdirmədi. O həm də insanı zamana münasibətini dəyişdirməyə məcbur etdi. XİX əsrdə bütün dünyada fərqli təqvim və zaman bölümləri vardı. R.Levin kitabında təkcə ABŞ-da təqribən yetmiş fərqli zaman bölümünün olduğunu yazır. Bu fərqliliyi və qarışıqlığı sənaye inqilabı dəyişdirdi. Yeni texnologiyalar indiyədək xəyal olunmayan tənzimləmə və ardıcıllığı tələb edirdi. Saat ana səhnəyə çıxdı. 1880-ci ildə zaman bölümlərinin sayı təqribən 50-ə düşdü və elm adamları zaman standartlarıın tamamilə koordinasiya oluna bilməsi üçün həyata keçiriləcək tətbiqlər barədə mübahisə etməyə başladılar.
Təbiət zamanına hücumlar ədəbiyyat sahəsindən də gəlirdi. R.Levin yazır ki, ən anlamlı hücumları da qələm ustadları edirdilər.Məsələn, Kurt Vonnequt "Sallaqxana N5" kitabında belə yazır: "Zaman keçmək bilmirdi. Biri saarlarla oynayırdı, üstəlik elektrikli saatla deyil, mexaniki olanlar da. Saatımın ikinci əqrəbi bir dəfə tərpənəndə bir il keçəcəkdi və sonra yenə tərpənəcəkdi. Mən bu məsələdə edəcəyim heç nə yoxdu. Bu dünyanın sakini olaraq saatların və təqvimlərin nə dediyinə inanmaq zorundaydım.
Hirsin digər hədəfi isə təbiət zamanın itirilməsi idi. Müəllif yazır ki, standart zamanın icadından həmən sonra, 1884-cü ildə amerikalı yazıçı, Mark Tvenin dostu Çarlz Dadli Uorner saatla yaşanan zamanın qatılığına və dəyişməzliyinə belə etiraz edirdi:"Zamanın sabit periodlara bölünməsi fərdi azadlığın istilasıdır, temperament və duyğularda fərqliliklərin formalaşmasına izn verməz".
Amerikalı sosial filosof, iqtisadçı, ictimai xadim və yazıçı Ceremi Rifkin kimi tənqidçilər də kömpüter çağının təbiət zamanının tabutuna son mismarları da vurduğuna inanırlar: "Kompüter dünyasındakı hadisələr əsla qəbul edə bilməyəcəyimiz zaman sahəsindədir. Yeni "məlumat zamanı" zamanın son mücərrədliyini, insanın varlığını və təbiətin ritmlərindən bütünü ilə qopmasını təmsil edir".Cənab Rifkin "Homo sapiens növünü "zamandan asılı" yeganə varlıq kimi xarakterizə edir.
Buna görə də, təsadüfi deyil ki, qol saatını zəmanəmizin qandalları adlandırırlar. Necə deyərlər, saatı qolumuza taxmaqla özümüzü zamanın həbsinə atırıq. Əlbəttə, saatsız hərəkət edə bilmərik, işə, görüşə vaxtında çatmaq üçün saat zamanına ehtiyacımız var.Yəni, R.Levinin də yazdığı kimi, hamımız sənayeləşmiş dünyada dəqiqlik gözləyirik. Amma, müəllifin fikrincə, saat ilə yaşama fikri bugün hələ də dünyanın böyük hissəsi üçün yaddır.
Müəllif burada maraqlı məqanlara diqqəti çəkir. R.Levin yazır ki, saat zamanına önəm verən mədəniyyətlər zamanı sabit, həqiqi və ölçülə bilən qəbul edirlər. Amma zamanın xeyli elastik və qeyri-müəyyən olduğu hadisə zamanı mədəniyyətləri üçün zaman və pul çox fərqli amillərdir. Əcnəbilərin zamandan necə yararlandıqlarını müşahidə edib dəyərindən çox aşağı olan obyektlər tapmaq, əslində, bir çox qərblinin ən sevdiyi tətil fəaliyyətidir. Ancaq belə şərhlər naxış işləmək üçün aylarını xərcləyən hindli sənətçi və ya onun Tac Mahalı inşa edən ataları üçün hər hansı bir məna ifadə etməyəcək. Hadisə zamanı təzyiq göstərirsə, saat zamanının iqtisadi modeli də hər hansı bir məna daşımaz. Zaman və pul müstəqildir. Meksikada deyildiyi kimi, zamana zaman verməyiniz lazım olacaq. Zamana zaman vermək...Anlamlı, eyni zamanda, təzadlı deyimdir. Amma zamanın da zamana ehtiyacı olduğunu bilmək vaxtın üzərimizdəki təkhakimiyyətliyini daha yaxşı anlamağa imkan verir. Ancaq anlamağa, başqasına çütümüz və imkanımız çatmaz.
R.Levin daha sonra yazır: Hadisə zamanı və saat zamanı bir-birindən tamiilə azad deyil, ancaq hadisə zamanı saatdan daha çoxunu əhatə edər. Yəni, hadisə zamanına daha çox bağlıyıq. Hadisə zamanı daha böyük bir rəsmin məhsuludur, sosial, iqtisadi və ətraf mühi təsirlərin və əlbəttə, mədəniyyət dəyərlərinin nəticəsidir. Nəticə olaraq saat zamanı və hadisə zamanı, ümumiyyətlə, özlərinə xas dünyalar formalaşdırırlar. Jorj Kastanedanın Meksika və ABŞ haqqında yazdığı kimi, "bu iki ölkəni zaman qədər bölən ikinci faktor yoxdur".
Zaman həm də güclünü, nüfuzlunu müəyyənləşdirir. Çox güman, həyatınızda kimisə uzun zaman gözləmisiniz. Gözlədiyiniz şəxsin gecikməsindən çox zaman qıcıqlanırsınız. Amma başqa çarəni də yoxdur. Gözləməyə məcbursunuz, çünki həmin görüş vacibdir. R.Levin bununla bağlı yazır ki, kimin gözləyəcəyini status müəyyənləşdirir. Yəni, gözləmə ierarxiyasındakı mövqeyiniz ümumilikdə önəminizi müəyyənləşdirir. Nə qədər yüksəlirsinizsə, gözləmə prosesi də bir o qədər artır. Sosial-iqtisadi status azaldığı zaman gözləmə müddəti də uzanır. Buna görə də, bir çox ölkə də gözləməyə münasibətdə fərqli davranışlarla qarşılaşmaq mümkündür. Xüsusilə də Qərbdə gözləmək məsələsində səbrsizlik nümayiş etdirirlər. Ona görə də, Qərbdə hər hansı bir işadamının zamanını xərcləmək onun pul kisəsini oğurlamağa bərabərdir.
Hətta işadamını gözlətmək tərbiyəsizlik kimi də qiymətləndirilir. Burada müəllif daha bir maraqlı məqama toxunur. R.Levin yazır ki, kimin gözləyəcəyini daha güclü olan nəzarət edir. Yəni, status və pul sayəsində, həm özünüzün, həm də digərlərinin zamanına nəzarət etmək mümkündür. Müəllif yazır: "Bu nöqtədə gözləmə oyununun özünə çatırıq: bu güctür. Bundan daha böyük bir suverenlik simvolu yoxdur, çünki sahib olduqlarımız arasında bir dəfə itdikdən sonra yerini heç bir şəkildə doldura bilmədiyimiz tək şey zamandır. Güc prinsipi üç faktorla üzünü göstərir: Birincisi, hər hansı bir insanı gözlətmək bir növ gücdən istifadə etməkdir.İkincisi, güclü insanların digərlərini gözlətmək səlahiyyəti var. Üçüncüsü, gözləməyə istəkli olan şəxs bu gücü tanıyır və onu qəbul edir.
Bəzən güclü olan şəxs tabeliyindəki insanlara kimin müdir olduğunu xatırlatmaq üçün əzələ nümayiş etdirərək digərlərini gözlətdirir. Məsələn, Orta əsrlərdə VII Papa Qreqori bunun vacibliyini çox yaxşı bilirdi. Bir dəfə, bir zamanlar onun nüfuzuna qarşı çıxmış Müqəddəs Roma İmperatoru IV Henrini qəbul etmədən öncə, qar və buz içində üç gün, üç gecə yalınayaq gözləmək məcburiyyətində qoymuşdu. R.Levin vurğulayır ki, gözləmələrin gündəlik həyatlarında mərkəzi rol oynayan rusların da gözlətmədən silah kimi istifadə etmək vərdişləri var. Nümunə olaraq Aleksandr Soljennitsının qələmə aldığı "Xərçəng şöbəsi" adlı əsərində bunları yazmışdı: "Doğru tutumla gözləmək həyatdakı maneələrə qarşı güclü vasitədir. Şair Reyner Rilke isə bunu daha qısa izah edir: "Masanın üzərindəki yazılı tək bir kəlmə olduğu söylənilir: "GÖZLƏ". Rilke gözləmənin hər şeydən öncə indi ilə gələcək arasındakı boşluq və bağlantı olduğunu anlamışdı.Bu, Müqəddəs Avqustun "gələcəyin bugünü" dediyi şeydir. Yəni, gözləmək indi ilə gələcək arasındakı boşluqdur. Gözləyərkən bir növ zaman boşluğunda oluruq, buna görə də, sıxıntı hissi duyuruq.
Amma gözləmək həm də zamanı hədiyyə etmək deməkdir. Könüllü olaraq gözləmə bir başqa insana duyulan hötməti ifadə edir. Emili Postun Ağ evin ədəb qaydalarına dair tövsiyələri belə deyir: "Ağ evə dəvət edildiyində ən azından danılmış vaxtdan bir neçə dəqiqə əvvəl gəlmək lazımdır. Prezident qonaq salonuna daxil olduğu zaman orada hazır olmamaq qədər bağışlanmaz ədəb qaydası pozuntusu yoxdur.
R.Levin yazır ki, gözləməyə olan reaksiyalar da mədəni fərqlilik göstərir. Məsələn, İtaliyada növbələrdə əksər hallarda qayğısız söhbətlər aparılır. ABŞ-da isə, əksinə, növbələrdə əsəbilik və hövsələsizlik müşahidə olunur. Müəllif əlavə edir ki, araşdırmalara görə, ABŞ-dakı katoliklər növbədə dayanmaq məsələsində protestantlardan daha səbrsizlik nümayiş etdirirlər. Əlcəzair kralı Həsən görüşlərö gec gəlməsilə tanınır və zamana riayət etmədiyinə görə ölkəsinin xarici işlər siyasətini zədələmişdi.1981-ci ildə ziyarətə gələn kraliça İİ Yelizavetanı kral tam 15 dəqiqə gözlətmiş və kraliça bu vəziyyətdən heç məmnun qalmamışdı. Şəxsə hörmət öncə onun zamanına hörmət etməkdən başlayır.
Bəs heç düşünmüsünüzmü, ən yavaş və ən sürətli mədəniyyətlər hansılardır? Bu mədəni temp insanların yaşayış keyfiyyəti necə təsir göstərir? R.Levin bu sualların digər mədəniyyətlərə olan ziyarətləri sayəsində ortaya çıxdığını vurğulayır. Müşahidələrinə görə müəllif ən sürətli ölkələrin Yaponiya və Qərbi Avropa ölkələrinin olduğunu müəyyənləşdirdi. "Səkkiz saat iş, səkkiz saat yuxu, səkkiz saat istədiyimiz" qaydası yeni yüz il peşələrinin çağırışı idi.
Bəs insanlar harada daha sağlamdırlar? Daha xoşbəxtdirlər? Daha yardımsevərdirlər? Nəticələr ciddi düşünməyə əsas verir: yavaş olanın sağlıqlı, sürətli olanın isə sağlıqsız olduğu ortaya çıxır. R.Levin belə qənaətə gəlir ki, həyatın sürətinin yaşayış keyfiyyəti üzərində ciddi nəticələri var. Sürətin kölgəsi insanların fiziki və psixoloji sağlığının və cəmiyyətin sosial rifahının üzərinə düşür. Ancaq nəticələr əksər halda "bir yaxşı, bir də pis xəbər" hekayələridir. Hər hansı bir sürət içində qarışıq nemətlər saxlayır.
Təbii ki, bəşəriyyət bugünkü rufah üçün əvəz edədi. Kapitalizm bəlkə də yaşayış standardını təəccüblü ölçüdə artırdı, amma bunu daha tələbkar iş həyatı bahasına etdi. Amerikalı iqtisadçı Juliet Şor "Daha çox çalışan amerikalı" kitabında bunları belə izah edir: "Daha çox yeyirik, ancaq bu kaloriləri iş yerində yandırırıq. Rəngli televiziyalarımız və müxtəlif musiqi dinləmək cihazlarımız, informasiya daşıyıcılarımız var. Lakin onlara ofisdəki stresli günün ardından rahatlamaq üçün ehtiyac duyuruq. Tətilə çıxırıq, amma ilboyu elə çox çalışırıq ki, bu tətillər ağıl sağlamlığımızı qorumaq üçün zəruri hala gəlir. Qısası, iqtisadi inkişaf bizə rihaf gətirdi, amma boş vaxtımızı əlimizdən aldı".
R.Levin yazır ki, yaşam sürəti təkcə psixoloji və fiziki əmin-amanlığa təsir göstərmir, onun həm də insanların bir-birilərinə nümayiş etdirdikləri davranışlara da önəmli təsiri var. R.Levinin sözlərinə görə, yavaşlıq sosial normadır və yavaşlıq digər normalar kimi qəbul edilən davranış kodlarına dərindən nüfuz edir. Buna görə də, bəzi toplumlarda sürətlilik ( tələskinliyi) və yavaşlıq kimi normalara münasibət ciddi şəkildə fərqlənir. Məsələn, Malay yarımadasında yaşayan Kelantese xalqı tələskinliyi əxlaqi bir pozuntu olaraq qiymətləndirir. Kelantese xalqı budi bahasa və ya "xarakterin dili" olaraq bilinən bir çox davranış qaydaları tərəfindən dəyərləndirilir. Ən incə tələskənlik işartısı acgözlük və maddi nemətlər mövzusundakı qayğıları qamçılayar. Həmin insanlar haqqında dedi-qodular edilir, onların səmimi olmadıqları düşünülür. Ancaq Kelantese xalqı sənayeləşməmiş xalqdır. Bu xalq zaman məsələsində nisbətən daha az tələbkardır. Bundan əlavə, hər kəsin bir-biri ilə qonşu olduğu kəndlərdə yaşayırlar və beləliklə də topluma uyğun davranışlar şəxsi belə düşüncə ruhlandırır ki, digərlərinə göstərdiyi davranış forması ona qarşı eyni ilə geri dönəcək. Bu vəziyyət "budi bahasa" fəlsəfəsinin sənayeləşmiş və sıxlıq olan yerlərdə, əksərən günlük təmasın şəxsin böyük ehtimalla təkrar qarşılaşmayacağı əcnəbilərlə ünsiyyət mühitində də keçərli olub-olmadığı sualını meydana çıxarır.
Burada istər-istəməz belə bir sual ortaya çıxır: Yaşam sürəti və sosial məsuliyyət sənayeləşmiş şəhər mühitində də paralel irəliləyirmi? Çağdaş şəhər rəhbərlərinin əksəriyyəti buna inanır. Zaman və sosial davranış arasındakı bağlantının Kelanteselerdə olduğu kimi, bunun əxlaqi məsələlərlə deyil, daha çox sosial-psixoloji gerçəkliklə irəlilədiyinə inanırlar. Sosial-psixoloq Stenli Milqram inanırdı ki, müasir şəhərlərdəki yaşamın yüksək sürətinin insanı "psixoloji cəhətdən həddən artıq yükləyir. Şəhər böyüdükcə yükün böyüklüyü də artır. Həddən artıq yükə məruz qalan şəhərli bu çətin vəziyyətə uyğunlaşmaq məqsədi ilə hədəfləri üçün mühüm olmayan hər şeyi bir kənara qoyurdu. Şəhər sakini diqqətini hədəflərinə yönəldir və mümkün qədər tez ona çatmağa çalışırdı. Həyatının çəpərində yer alan insanlarla məşğul olmağa nə vaxtı, nə də psixoloji enerjisi vardı.
Şərqdə isə şəxsin zaman ayırması kübarlıq və nəzakət mədəniyyətinə uyğundur. Qərbdə isə yavaş hərəkət etmək boş vaxt itkisinə yol verməklə əlaqəlidir. Yəni Qərbdə rahatlıq norması ümumilikdə ülvi sosial dəyərlərdən daha çox tənha həyat sürməklə bağlıdır. Məsələn, Yaponiyadakı yaşam sürəti dünyada ən zorlayıcı sürətlərdən biridir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, yaponlar təkcə sürətli çalışmaqla kifayətlənmirlər, onlar, eyni zamanda, çox çalışırlar. Tətillərdən qaçır və təqaüdçü olmaqdan qorxurlar. Yaxşı çalışan əməkdaş üçün ən böyük mükafat məcburi pensiya yaşından azad edilməsidir.
Yaponların həm də "tətil sindromu" var. Bu, Torn Sekiyaya görə, "bənzərsiz yapon xəstəliyidir": "Bu insanlar işləməməyə dözmürlər". Hökumət yaponların işyerlərinə duyduqları sədaqəti qəbul edərək, yaponlara xas tətilə çıxmağa təşviq edən yol seçir. Reklam kampaniyaları ölkəni bürüyən belə sloqanlarla doldurulur: "Tətil etmək işdəki ustalığınızın təsdiqidir". Əmək Nazirliyi isə yaponlara əmr edir:" Sizə bir həftə tətilə çıxmağı əmr edirik". Nüfuzlu qəzet "Asahi Shimbun"nun yerləşdiyi ofisin hasarına vurulan posterdə məzuniyyətdə olan əməkdaşlara təhdid mesajı yer almışdı: "İşə dönsən, səni qovaram". İnanmaq çətindir, amma reallıq belədir.
Bəs bütün bu çabalar yaponları istirahətə sövq etməyə yarayırmı? Statistika göstərir ki, hökümətin bütün bu çağırışları istənilən nəticə əldə etməyə kifayət etmir. Hesablamalara görə, tətil günlərinin müddəti hökumətin arzuladığı qədər artmır.
Boş zamana yaponların münasibəti də fərqlidir. R.Levin yazır ki, yapon dilində boş zaman mənasını verən "yoka"nın tam qarşılığı "qalan zaman"dır. Yaponlar deyirlər ki, "Sərbəst zaman çalışmağa bərabər dəyərdə qəbul edilmir".
Sürət ənənəvi yapon mədəniyyətində əxlaqi normadır. Yavaş hərəkət edən insanın axmaq olduğu deyilir. Əsas bioloji ehtiyaclar üçün belə zamanı boşa vermək yaxşı qarşılanmır. "Hayameşi, hayaquso, geinoçi" deyə bir deyiliş var. Kobud tərcümədə belə səslənir: "Sürətli yemək, sürətli təbii ehtiyacını ödəmək bir sənətdir". Buna görə də, təəccüblü deyil ki, hər hansı bir əməkdaş vəzifəsi istər sürət tələb etsin, istərsə tələb etməsin, yapon iş yerində son günahı işləmiş olur: yəni ondan gözlənilən fədakarlığı verə bilmir.Yaponiyada "Sumitomo Electric" şirkətində çalışmış amerikalı Qarr Reynoldsın müşahidələrinə görə yaponlar "iş yerlərində məşğul olmasalar belə, məşğul olduqlarını göstərilməsinin əhəmiyyətinə inanırlar. Məşğul görünmənin bir yolu da işləri sürətlə görməkdir.
Nümunə kimi, fotonüsxə makinasına qədər beş metrlik yolu qaçmağı, rutin bir məktub yazdığı halda kömpüterin klaviarutasına vurmağı, şöbə rəhbərinin adını deyər-deməz stuldan bir anda atılmağı ( "Bəli, müdir") göstərmək olar. Məşğul olmaq və ya məşğul olmaq kimi görünmək yapon cəmiyyəti üçün əxlaq normasıdır və işləri sürətli və əndişə içində yerinə yetirən kimi görünmək digərlərində belə təəssürat yaradır ki, hənin şəxs gerçəkdən məşğuldur və dolayısı ilə yaxşı çalışan əməkdaşdır.
Yaponların maraqlı yanaşmalarından biri də budur ki, onların fikrincə, əgər insanlar nəsə istehsal etmirlərsə, bu onların cəhd göstərmədikləri anlamına gəlir. Bu halda nə etmək lazımdır? Yaponlara görə, bunun həll yolu daha sürətli və daha çox çalışmaqdan ibarətdir. Yəni, öncə işinə, sonra özünə vaxt ayırmaq tələb olunur. Buna görə də, ənənəvi yapon iş əxlaqi-"senyu koraku"( öncə mücadilə, sonra əyləncə)- Yaponiyaya xas kollektivist dəyərlər sistemi daxilində tənzimlənir.
Bundan başqa, R.Levin yazır ki, Yaponiyaya xas kollektivçilik topluma fokuslanır. Bir çox əməkdaş üçün bu toplumlardan ən önəmlisi, əlbəttə ki, çalışdıqları şirkətlərdir. İndividuallıq fərdi uğuru tamamilə şirkətin rifahı ilə ölçülən yapon işçisi üçün yad anlayışdır. Topluma sədaqət və bağlılıq Yaponiyada seçim deyil, məcburiyyətdir. Roman yazarı Yukio Mişima "Günəş və Polad" adlı əsərində bu kollektivist şəxslərin kim olduğunu izah etməyə çalışmışdı: Toplum kəlmələrin əsla ortaya çıxara bilməyəcəyi şeylərlə- tər, gözyaşı, sevinc və ağrı qışqırıqları ilə əlaqəlidir. Əgər daha da dərinə getsəniz, kəlmələrin əsla axıtmayacağı qanla əlaqəlidir...bunun fərqinə vardım ki, yalnız toplum şəklində toplumun acısını paylaşmaqla vücut insanın təkbaşına çata bilməyəcəyi bir yüksəkliyə çıxar.
İnsanın şirkətlə qaynayıb qarışması hər yerdə görülür. Yaponlar şirkətkərinin uğurları üçün çalışır və sonra şirkətlərinin uğurunu şəxsi uğuru kimi qəbul edir. "Gündoğar" ölkədə geniş yayılmış sloqan da var: "Siz qazanmasanız da, kollektiviniz qazana bilər". Yəni Yaponiyada hər hansı bir fərd ailəsinə bəslədiyi hissləri kollektivinə bəsləyir. Yaponlar bunun metafora olmadığını deyirlər. Araşdırmalar da bunu təsdiqləyir. Bu bağlılıq qarşılığında işçilər xidmət etdikləri toplumun daimi olaraq şərtsiz dəstəyini və etibarını qazanırlar. Yaponiyanın sabiq nəqliyyat naziri Yoşia Ariyoşi bununla bağlı belə deyir: "Həyatın əvvəli amerikalı və yaponlar üçün fərqlidir. Amerikada, anladığm qədəri ilə, uşaq kimliyinin müstəqilliyini haqq etmələri üşün cəsarətləndirilir. Yaponiyada isə öyrəndiyiniz ilk şey topluma uyğunlaşmaqdan ibarətdir. Bu uyğunlaşma qarşılığında isə insanlar sizə qarşı nəzakətli davranırlar. Heç bir şey üçün rica etməyinizə lüzum yoxdur. İstəkləriniz siz onları istəmədın yerinə yetiriləcək. Uşaq vaxtlarında yaxşı olmusunuzsa və narahatlıq doğuran istəkləriniz yoxdursa, insanlar sizi əzizləyəcəklər.
Əksər yapon üçün, xüsusilə də kişilər üçün ən önəmli dəstək qrupu çalışdıqları şirkətlərdir. Universitet məzunları gələcək iş yerlərini-şirkətləri həyat yoldaşları kimi diqqətlə seçirlər. Evlilik kimi şirkətlə əlaqənin də ömür boyu olması məqsəd kimi qarşıya qoyulur. Yapon çalışanlarıın ənənəvi olaraq ömür boyu faydalandıqları maliyyə və iş güvənliyi haqqında çox yazılır. Amma yaponlar üçün önəmli olan mənəvi, duyğusal dəstəkdir. Məsələn, işçilərdən biri xəstələndiyində şirkət evə həkim göndərməklə kifayətlənmir, rəhbərin kədərini bildirmək üçün xəstəni ziyarət də edir. Bu məsələdə hətta ifrata da varılır. Məsələn, Kyoto Ceramic şirkətinin işçiləri və ailələri üçün toplu məzar satın aldığı deyilir. Çalışanlarının ölümdən sonra da "yalnız hiss etməyəcəklərindən" əmin olmaq istəmişdilər.
Xüsusilə kişi əməkdaşları üçün iş yoldaşları iş gününün bir parçasını formalaşdıran insanlar deyil, onlar həm də tənhalığı nadir bir problem halına gətirəcək şəkildə, insanın sosial dünyasının hardasa tamamını təşkil edirlər. Bundan başqa, hər hansı bir yapon iş yoldaşlarının iş yükündən payına düşəni daşıdığını bilməkdən xoşbəxtlik duyar. Qrupla və qrup üçün çalışmaqla şirkətdəki təzyiq iş yoldaşları arasında bölüşülür. Yekunda yapon işçilər ümumilikdə Qərbdə çox çalışmağı müşayiət edən stressin böyük hissəsindən uzaq durmaq imkanı qazanırlar. Qərbdən fərqli olaraq, sosial uyğunlaşmanın ən hörmətli sosial dəyər kimi qəbul edilən Yaponiyada rəqabətin və təcavüzkarlığın çox az yeri var. Qərbdə rəqabətə inkişafa təkan verən faktor kimi baxırlar. Ancaq Yaponiyada rəqabət sözünün belə dəqiq tərcüməsi yoxdur.
R.Levin yazır ki, araşdırmaçılardan biri yaponların rəqabətə münasibətlərini öyrənmək istəyən zaman xeyli təəccüblənmişdi. Ona görə ki, yaponlara verilən "İşdə rəqabəti bəyənirsinizmi? sualının tərcüməsinin "İşdə nəzakətsizliyi bəyənirsinizmi? kimi olduğunu öyrənmişdi. Yaponiyada "təcavüzkarlıq", "rəqabət" və "inadkarlıq" kimi sözlərin tərcüməsi çətindir. Yaponlar bununla bağlı deyirlər:"Yapon dilində "təcavüzkarlıq" kəlməsi "hücum" anlamına gəlın "kiugeki sei" şəklində tərcümə edilir. Hər hansı bir şəxs "kougeki sei" olaraq tərif edildiyində o şəxsin ya düşmən, ya da pis xasiyyətli olduğu düşünülür. Çox mənfi eyhamı var. Qərbdə isə aqressivliyin "inadkarlıq"da olduğu kimi pozitiv ehyamı da var. Amma inadkarlıq yaponcaya tərcümə edilməsi çətin kəlmədir. Qərbli uşaqlara öyrədilir ki, "Diləyin, sizə veriləcək". Uyğun şəkildə sosiallaşan yapon inanır ki, səssiz olduğunda istəkləri də gələcək.
Görüldüyü kimi, rəqabətçi düşmənçilik və əsəb çox çalışmaqda və Yaponiyanın yüksək yaşam sürətində çox az rol oynayır. Ancaq Qərbdə bununla bağlı mənzərə tam başqadır. Qərb mədəniyyətində sürət və zaman, eynilə rəqabət və düşmənçilik arasında incə bir cizgi var.
Ümumiyyətlə, yapon çalışqanlığını xarakterizə edən tarazlıq və zaman mülayimliyin kökü giri, ya da digərlərinə qarşı öhdəlik qaydasına söykənir. Uyğun sosial davranışı idarə edən qaydalar intensiv xoreoqrafiyaya malikdir. Hər zaman hər hansı bir sosial əlaqə açıq şəkildə müəyyənləşdirilən vəzifələr ətrafında formalaşdırılmışdır: insanın girisi.Bəzən bu gözləntilər əhəmiyyətsiz ola bilər. Bu misal kimi, yaponlar Sevgililər Günündə "giriçoko"dan-yəni şokolad öhdəliklərindən danışarlar. Əslində, Yaponiyada o qədər giri var ki, mübadilə edilən bütün hədiyyələrin geri dönüşünə həsr olunmuş ikinci əl mağazaları mövcuddur.
Amma giri anlayışı hədiyyə verməkdən daha dərin qatlara malikdir. İnsanın vəzifələrinin mərkəzində onun ailəsi, şirkəti və ölkəsinə qarşı öhdəlikləri detallı şəkildə müəyyən edilmişdir. Yapon çalışqanlığını müəyyənləşdirən birlik marağını atəşləyən giri səviyyəsi məhz budur.
Naqoyada ingiliscə öyrədən avstraliyalı Allen Miller yazır ki, yaponlar girilərini uğurlu şəkildə yerinə yetirdikləri zaman qürur hiss edirlər. A.Miller yaponların hər şeyi yaxşı planlaşdırılmış şəkildə həyata keçirməkdən xoşlandıqlarını vurğulayır: "Tanıdığım bir çox yapon mənə olan öhdəliklərini tam anladıqları zaman sevinirdilər. Nə qədər öhdəliklərinin olması önəmli deyil, onlardan nə gözləndiyini tam olaraq anlamaları idi. Ondan sonra öhdəliklərini yerinə yetirmək üçün hərəkətə keçirdilər".
Burada maraqlı məqamlardan biri də yaponların tələbə uyğun mod dəyişdirməlidir. R.Levin bunu yapon iş əxlaqının arxasındakı mexanizma ilə izah edir. Məhz bu mexanizm yaponların mod dəyişdirmədə uslalaşmalarına kömək edir. Yüksək temp tələb olunanda bunu hamısından yaxşı edərlər. Amma bəzən iş yerində giri tempin yavaşıdılmasını tələb edir və çalışqan yapon bu ritmdə eyni bacarıqlarını nümayiş etdirməkdən yorulmur.
Yapon çalışanlar, xüsusilə də kişi çalışanlar üçün çalışma vaxtları və sosial yaşam arasında bulanıq cizgi var. Bir çox yapon kişi üçün iş yoldaşları və dostları bir və eynidir. Yapon çalışanın saatları uzundur, ancaq məhsuldarlıqları Qərbdə təxmin edildiyi qədər yüksək deyildir. Vaxtlarının çoxunu məsləkdaşları ilə söhbət edərək, toplantılara qatılaraq və işsiz-gücsüz danışırlar. İş günləri digər bir deyişlə desək, sadəcə, istehsalyönümlü deyil. Çalışdığı fakültədə Suquru Sato yazır ki, səhər yeməyində, naharda məsləkdaşlarının yanında olması lazımdır. İşi olsa da, iş yoldaşlarına diqqət ayırması tələb olunur. Wa (uyğunlaşma) yapon ənənəsində önəmli yer tutur.Cənab Sito yazır ki, uyğunlaşma yapon həyat tərzidir.
R.Levin yazır ki, yaponlar ABŞ-dakı insanlarla müqayisədə şəxsi zamana daha az ehtiyac duyurlar. Uzun iş saatının olmasına rəğmən yaponlar qrup halında bir neçə saat bir yerdə vaxt keçirməyə hazırdırlar. Bu vərdiş sosial əlaqələrdə istənilən uyğunluğu yaratmağa kömək edir. Ortaya çıxan və əmək məhsuldarlığını stimullaşdıran şəxsi məsuliyyət və daxili motivasiya hissini qidalandırır.
Hər həs girisinin önəmli olduğunun, ailələrinin xoşbəxtliyinin, şirkətlərinin uğurunun və Yaponiyanın gələcəyinin hər bir fərdin işini görməsi ilə müəyyənləşəcəyinin fərqindədir. Bu vəziyyət qismən də lider olan şəxsin çalışmağa şirkətdəki ən bayağı işlərlə başlamasına söykənən yapon davamlılıq sistemindən də qaynaqlanır. Məsələn, avtobus şirkətinin prezidenti işə avtobus sürücülüyü kimi başlamışdır. Restoran müdiri qarson kimi işə girmişdir. Hər çalışan eyni prosesin bir parçasıdır və hər biri də ən aşağı eyni maviyaxalı işin prosesin uğuru üçün zəruri olduğunu anlayır.
Səbuhi MƏMMƏDOV
XQ
