Dünya praktikasında torpaqların birləşdirilməsi (konsolidasiyası) torpaq islahatının həyata keçirildiyi ölkələrdə torpaq sahələrinin parçalanmasının aradan qaldırılmasına xidmət edən tədbir kimi qəbul olunur. Torpaqların konsolidasiyası vasitəsilə xırda təsərrüfatçılıqla mübarizə aparmaq, bu sahədə nisbətən iri və daha iri qurumların yaradılması məsələləri tək Azərbaycanda aktual məsələ deyil. Ölkəmiz bu istiqamətdə hələ ilk addımlarını atır. Bu proses hazırda bütün dünyada gedir. Bu sahədə 200 ildən artıq təcrübəsi olan Avropa və digər dünya ölkələrində bu məsələ indi də diqqətdə saxlanılır. 

Bu problemin dünyada aktuallığı ilə bağlı onu da demək istərdim ki, “Torpaq­ların konsolidasiyası” prinsipi BMT-nin “2030: Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri”­nin əsas hədəfləri sırasındadır. Bununla əlaqədar hər bir ölkənin konsolidasiya sahəsində milli strategiya hazırlaması və qanunvericiliyi təkmilləşdirməsi zəruridir. 

Fikrimcə, Azərbaycanda tətbiq olun­ması nəzərdə tutulan torpaqların konso­lidasiyası konsepsiyası özündə islahat nəticəsində parçalanmaya məruz qalmış torpaq parsellərinin birləşməsinə nail olunması, ümumdaxili məhsul və ixrac potensialının artırılmasına əsaslı təsir göstərilməsi, infrastrukturun qurulmaması səbəbindən əkin dövriyyəsindən kənarda qalan torpaqların dövriyyəyə qaytarılma­sı, iri fermerlər və icarədarların forma­laşmasına şərait yaradılması, suvarma sistemlərinin yenilənməsi kimi məsələləri əhatə etməlidir. 

Bütün sadalanan bu məqamlarla ya­naşı, torpaqların konsolidasiyası konsep­siyasında kadastr işlərinin yenilənməsi, texnikadan istifadənin səmərəliliyinin ar­tırılması, torpaqların alqı-satqısı, torpaq bazarının düzgün idarə olunması, kon­solidasiya layihələrinə həvəsləndirmə və proseslərin sadələşdirilməsi məqsədilə vahid Torpaq Bankının yaradılması öz ifadəsini tapmalı, kənd təsərrüfatına sər­mayələrin cəlb edilməsi, məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması və gəlirliliyin artırılması da diqqətdə saxlanılmalıdır. 

Bütün bunlara nail olmaqdan ötrü ki­çik pay torpaqları əsasında birgə təsərrü­fat yaradılmalıdır. Ona görə də kəndlilər birləşməli və becərmə zamanı problem yaranmaması üçün eyni məhsulu yetiş­dirməlidirlər. Hazırda xırda torpaq mülkiy­yətçiləri, fermerlər istəklərinə uyğun olaraq müxtəlif çeşiddə bitki becərir, hər biri onun yetişdirilməsində əziyyət çəkir. Çünki kiçik torpaq sahələrinin əkilib-becərilməsi çox zaman rentabelli olmur. Nümunə kimi Beyləqan-İmişli zonasında iri fermer təsər­rüfatlarını göstərə bilərik. Konsolidasiya­dan əvvəlki dövrdə fermerlərin hər hektar­dan 20-22 sentner taxıl alınırdısa, indi bu rəqəm 55-56 sentnerə çatıb. 

Belə bir səhv təsəvvür var ki, Azər­baycan fermeri fərdiyyətçidir, öz torpa­ğını yalnız özü becərməyə meyillidir və torpaqların birləşməsində maraqlı deyil. Bu səbəbdən də torpaq sahələrinin kö­nüllü birləşdirilməsinə elə də ciddi maraq göstərilmir. Belə olan təqdirdə bu birləş­mənin inzibati, yoxsa könüllü yolla apa­rılması sualı ilə üzləşilir. 

Xırda torpaq mülkiyyətçilərinin məhsul istehsalında marağını artırmaqdan ötrü dövlət tərəfindən müəyyən addımlar atıl­maqdadır. Bu, özünü texniki yardımlarda güzəştlərin edilməsində, aqrolizinq yara­dılmasında və s. məsələlərdə göstərir. Bu­nunla belə, xırda torpaq mülkiyyətçiləri də bilməlidirlər ki, yüksək məhsuldarlıq əldə etməkdən ötrü torpağın becərilməsində texniki yardımlar kifayət deyildir. Becərilən torpaq sahələrinin rentabelliyi onların öl­çülərindən də asılıdır. Sahə kiçildikcə isti­fadəçiliyin rentabelliyi azalır, məsrəflər isə artır. İndiki halda əsas məsələ torpaqların iri təsərrüfat formalarında birləşdirilməsidir. Əlbəttə, heç bir məcburi birləşmədən söh­bət getmir. Bu, könüllü olmalıdır. Bəzən elə başa düşülür ki, birləşmə deyəndə kolxoz- sovxoz nəzərdə tutulur. Amma qətiyyən ondan söhbət getmir. Məsələ insanların öz aralarında könüllü birləşib, yaxşı məhsul­darlıq əldə etmələri üçün birgə işləmələri ilə bağlıdır. 

Hər bir Azərbaycan vətəndaşı, şü­bhəsiz ki, torpağı üzərində sahibkarlıq hüququna malikdir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ölkəmizdə kənd təsərrüfatının inki­şafında böyük maneələrdən biri çox kiçik torpaq sahələrinin, ailə təsərrüfatlarının əkilib-becərilməsi nəticəsində az gəlir əldə olunmasıdır. Məlumdur ki, kəndli­nin maliyyə imkanları məhduddur, torpaq sahələri kiçikdir, eyni zamanda, bazara çıxış imkanı yoxdur. Bu isə gəlirliliyi ki­fayət qədər aşağı salır və nəticədə bir çox hallarda bu torpaqlar istifadəsiz qa­lır, alternativ gəlir mənbələrinə müraciət edilir. 

Beynəlxaq praktikada kənd təsərrüfatı istehsalının təxminən 90 faizi kooperativ fermer təsərrüfatları tərəfindən həyata keçirilir. Amma Azərbaycanda kənd təsər­rüfatı istehsalının 80 faizdən çoxu ailə təsərrüfatlarının payına düşür. Kiçik ailə təsərrüfatlarının məhsuldarlığı, innovasi­yaların tətbiq etmək imkanları, maliyyə əl­çatanlığı aşağıdır. Bu isə kənd təsərrüfa­tının gəlirsizliyinə gətirib çıxarır. Təsadüfi deyil ki, ölkə əhalisinin məşğul əhalisinin 37-38 faizinin fəaliyyət göstərdiyi sferanın ölkə iqtisadiyyatında payı 6 faizdən aşa­ğıdır. Gəlir baxımından da kənd təsərrü­fatında çalışanlar ən az gəlirli kateqoriya­ya malikdir.

Xırda torpaq sahələrinin konsolida­siyası prosesində fermerlərin maddi və fiziki imkanları birləşər və nəticədə onla­rın təsərrüfat imkanları daha da çoxalar. Belə halda fermerlərin hansısa formada kənd təsərrüfatı təyinatlı sənaye məhsu­lu istehsal etmək, bazara çıxmaq, özləri­nin nəqliyyatı, daha aşağı faizli kreditlərə müraciət imkanları artmış olar. Bu da öz növbəsində, kənd təsərrüfatının eksten­siv inkişaf modelindən intensiv inkişaf modelinə keçidə təkan verməklə yanaşı, daxili bazarda daha çox yerli məhsulun satılmasına yollar açar. 

Son illər bu istiqamətdə müəyyən qə­dər işlər görülüb. İri fermer təsərrüfatla­rında istehsalatda innovasiyanın imkan­larından istifadə edilərək müasir istehsal prosesi qurulub. Bu da məhsuldarlıq, gə­lirlilik baxımından yüksək nəticə verməsi ilə müşahidə olunub. Amma kiçik təsərrü­fatların bu imkanları olmadığı üçün onlar üçün yalnız birləşmə vacibdir. 

Fikrimcə, birləşmə ilə bağlı əhalinin maarifləndirilməsinə böyük ehtiyac var. Fermerlər əslində bu birləşmənin han­sı anlam daşıdığını, hansı üstünlükləri olduğunu bilməlidirlər. Düşünürəm ki, müəyyən zaman çərçivəsində artıq Azər­baycanda kənd təsərrüfatı torpaqlarının konsolidasiya olunması bir dönüş nöqtə­si olacaq, kənd təsərrüfatının daha gəlirli sferaya çevrilməsi şəraiti yaradacaq.

Teymur NİZAMZADƏ,
Bakı Dövlət Universitetinin dosenti, coğrafiya üzrə fəlsəfə doktoru