Xarici İşlər Nazirliyinin məlumatına görə, Azərbaycan fevralın 27-də Enerji Xartiyası Müqaviləsinə uyğun olaraq Ermənistana qarşı dövlətlərarası arbitraj prosesi başladıb. Azərbaycan tərəfinin Ermənistanla bağlı təqdim etdiyi Arbitraj Bildirişində 1991-ci ildən 2020-ci ilə qədər işğalçı dövlətin ərazilərimizin 30 ilə yaxın qanunsuz işğalı dövründə respublikamızın enerji resursları üzərində suveren hüquqlarını pozduğuna görə, düşmən ölkədən təzminat və maliyyə kompensasiyası tələbi öz ifadəsini tapıb. 

Məlumatda bildirilir ki, Ermənistan uzun müddət ərzində işğal etdiyi Qarabağ bölgəsindəki enerji resurslarımızı talayıb. Bununla da milli enerji siyasətimizə cid­di zərbə vurub və respublikamızın enerji ehtiyatlarını inkişaf etdirmək imkanının qarşısını alıb. Beləliklə, düşmən dövlət tərəfindən Enerji Xartiyası Müqaviləsi­nin çoxsaylı müddəaları və beynəlxalq hüququn fundamental prinsipləri pozulub.

Yeri gəlmişkən, adıçəkilən müqaviləyə uyğun olaraq Azərbaycanın Ermənistana qarşı dövlətlərarası iddiasının əsasını Qa­rabağ bölgəsinin zəngin hidroenergetika ehtiyatlarının işğalçı tərəfindən qanunsuz istismarı təşkil edir. Xatırladaq ki, Qara­bağ bölgəsində respublikamızın daxili su ehtiyatlarının 25 faiz cəmlənməsi nəticə­sində bu ərazi su elektrik enerjisi istehsalı üçün optimal məkana çevrilib. 

Burada diqqəti Xarici İşlər Nazirliyinin sözügedən məlumatında yer alan digər bir məqama yönəltmək istərdim. Orada Ermənistanın qeyri-qanuni istismar etdi­yi hidroenergetika obyektləri sırasında Tərtərçayın üzərində yaradılan Sərsəng su anbarında yerləşən Tərtər su elektrik stansiyası (SES) da yer alıb. Eyni zaman­da Ermənistanın Azərbaycan ərazisinin işğalı zamanı – 1994-cü ildə Sərsəng su anbarı və Tərtər SES-i də ələ keçirdi­yi vurğulanıb. Bununla kifayətlənməyən düşmən dövlət işğal zamanı respublika­mızın suveren ərazisində 40-a yaxın əlavə icazəsiz su elektrik qurğusu yaradıb. 

Qeyd edək ki, Sərsəng su anbarı Qa­rabağ ərazisində 1976-cı ildə 12 kilometr uzunluğu olan Tərtər çayı üzərində 726 metr hündürlükdə inşa edilib və tutumu 565 milyon kubmetr olaraq regionun ən iri su hövzəsidir. Bəndin hündürlüyü isə 125 metrdir. Bu obyekt bəndinin hündürlüyünə görə, respublikamızda ən yüksək su an­barıdır. 

İnfrastruktur 120 min hektar ərazinin suvarılması üçün layihələndirilib. Burada gücü 50 MVt olan 2 ədəd turbindən ibarət su elektrik stansiyası (SES) quraşdırılıb. Tərtər çayının yığıldığı belə bir nəhəng su anbarının sağ və sol sahilindən çıxan magistral kanallarla vaxtilə Tərtər, Bərdə, Yevlax, Ağcabədi, Ağdam və Goranboy rayonlarının, ümumilikdə, 78 min hektar əkin sahəsi suvarılıb. 

Onu da qeyd edək ki, 2020-ci il oktyabrın 3-də düşməndən azad olunaraq adı özünə qaytarılan Suqovuşan, eləcə də Sərsəng su anbarının bəndi iyirmi ildən artıq bir müddətdə tam baxımsızlıq üzün­dən aşınmalara məruz qalıb, texnogen qurğuların əksəriyyəti sıradan çıxıb və hazırda burada təhlükəli bir vəziyyət yara­nıb. Beləliklə, istənilən vaxt baş verə bilə­cək təbii hadisə və ya hər hansı bir təxri­bat nəticəsində bənd dağılmaq təhlükəsi ilə üzləşib. 

Mütəxəssislərin fikrincə, Sərsəng su anbarının hər hansı bir formada qəzaya uğraması və ya hər hansı bir təxribat nə­ticəsində partladılması Azərbaycan xalqı­nın və torpaqlarının önəmli bir hissəsinin böyük zərərlə üzləşəcəyinə səbəb ola bilər. Buna görə də Sərsəng su anbarının mövcud vəziyyəti araşdırılaraq dünya ic­timaiyyətinə çatdırmaq üçün beynəlxalq bir komissiya yaradılmasına ciddi ehtiyac duyulur. 

İşğaldan sonra anbardan buraxılan suyun nizamlanması nəticəsində Tərtər, Goranboy və Yevlax rayonlarına suyun verilməsi, eyni zamanda ekoloji tarazlığın təmin olunması istiqamətində mühüm ad­dımlar atılıb. 

Ekspertlərin fikrincə, Sərsəng su anba­rının yerləşdiyi müəyyən ərazilər düşmən­dən təmizlənərsə, digər torpaqların da su ilə təminatı qaydaya düşə bilər. Buna görə də Sərsəng–Tərtər hidroelektrik komplek­sinin normal işləməsi üçün Tərtər sağ sa­hil magistralın və ikinci dərəcəli kanalların keçdiyi ərazilər tam şəkildə işğaldan azad edilməli və ərazilər minalardan təmizlən­məlidir. Bu məsələdə infrastruktura lazımi texniki xidmətin göstərilmədiyi, avadanlıq­ların köhnəldiyi də nəzərə alınarsa, komp­leksin texniki vəziyyətinin yoxlamadan keçirilməsinə və modernləşdirmə işlərinin aparılmasına ciddi ehtiyac var.

Xatırladaq ki, Vətən müharibəsindən sonra Qarabağ bölgəsində mövcud 36 SES-dən 30-u Azərbaycanın nəzarə­tinə keçib. Amma savaşdan əvvəl həmin SES-lərdə istehsal olunan enerji həm də Ermənistana ixrac edilərək düşmən ölkə­nin elektrik enerjisi tələbatının təxminən 7 faizini təmin edib. 

Tərtər SES-in istehsal etdiyi elektrik enerjisi ilə yanaşı, digər əlavə icazəsiz qurğuların hasilatı da Ermənistana “ix­rac mənbəyi” kimi müəyyənləşdirilmiş­di. Ermənistan Azərbaycana məxsus su elektrik enerjisi ehtiyatlarının qeyri-qanuni istismarını asanlaşdırmaq üçün keçmiş işğal olunmuş ərazilərdən işğalçı ölkəyə elektrik enerjisinin paylanmasının “va­hid sistemi”ni yaratmış, “gündəlik elektrik enerjisi istehsalının həcmini Ermənistan ərazisindən tənzimləyib” və bölgənin möv­cud qurğularını istismar etmək üçün enerji şirkətlərinə saxta “lisenziyalar” vermişdi.

İşğal zamanı Ermənistan, eyni za­manda İrəvan istilik elektrik stansiyasında istifadə məqsədilə, Azərbaycanın Tərtər rayonunun Çardaqlı kömür mədənini qa­nunsuz istismar edib.

Nəhayət, Ermənistan Azərbaycan ərazisində əlavə enerji infrastrukturu qurmaqla ölkəmizin hidroenergetika və kömür ehtiyatlarının qeyri-qanuni istisma­rına şərait yaradıb. Məsələn, Ermənistan işğal olunmuş ərazilərlə “birbaşa həyat xətti” kimi təsvir edilən və işğalçı dövlətin təhlükəsizliyində “əhəmiyyətli rol” oyna­yacaq yeni kömür-nəqliyyat magistralının tikintisini maliyyələşdirib.

Ermənistan, həmçinin Azərbaycanda Yevlaxı Naxçıvan ilə birləşdirən təbii qaz kəməri kimi mövcud enerji tranzit qurğu­larını sıradan çıxarıb. Beləliklə, işğal nə­ticəsində Naxçıvana qaz təchizatı kəsilib. 

Yazının əvvəlində qeyd edilən arbit­raj prosesinin məqsədi Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış suveren ərazisində Ermənistan tərəfindən enerji ehtiyatlarının 30 ilə yaxın bir dövr ərzində qeyri-qanuni istismarı və qəsb edilməsinə cavab olaraq haqq-ədaləti və işğalçının təzminat ödəməsini təmin etməkdir.

Bu yerdə bir məqamı da xatırlatmaq yerinə düşər. Vətən müharibəsi zamanı düşmən Azərbaycan ərazisində strateji əhəmiyyətli beynəlxalq neft və qaz kəmər­ləri, habelə Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolu üçün təhlükə yaratmaqla yanaşı, respubli­ka enerji infrastrukturunu da məhv etməyi də qarşıya əsas qoymuşdu. Mingəçevir şəhərinə atılmış ballistik raket Cənubi Qafqazda ən iri su anbarında, hidroener­getika kompleksində yerləşən Azərbay­can İstilik Elektrik Stansiyasının binasının bilavasitə yaxınlığında yerə düşmüşdü. 

Beləliklə, Ermənistanın Azərbaycana qarşı həyata keçirdiyi işğal siyasəti nə­ticəsində ölkəmizə dəymiş maddi zərə­rin məbləğinin beynəlxalq standartlara əsasən müəyyənləşdirilməsi məqsədilə aparılmış kompleks məhkəmə ekspertiza­sının ilkin hesablamalarına görə, dəymiş maddi ziyan 818 milyard 880 milyon ABŞ dolları təşkil edir.

Ermənistanın silahlı təcavüzü və işğalı nəticəsində Azərbaycana külli miqdarda maddi və mənəvi zərər dəyib. Bu zərə­rin miqdarının dəqiqləşdirilməsi və onun ödənilməsi probleminin həlli bütövlükdə Ermənistan–Azərbaycan münaqişəsinin tənzimlənməsinin mühüm aspektlərin­dən biridir. Belə ki, beynəlxalq hüquqa görə, məsuliyyət daşıyan dövlət özünün hüquqazidd əməli ilə digər dövlətə vurmuş olduğu ziyanı tam həcmdə ödəməlidir.

Vaqif BAYRAMOV, “Xalq qəzeti”