I məqalə

İnduslar inanırlar ki, dünyada onlarınkı kimi ölkə, onlar kimi mil­lət... onların elmi kimi elm yoxdur.

Əl Biruni 

“Nobelçilər”

Alimlik elə insani fenomendir ki, tam dərki mümkün deyildir. Alimlər yaradcılıq­ları ilə həm özlərini, həm də dünyanı “kəşf edirlər”. Bu kəşfin qədimdən nümunələri çoxdur. İndiki zamanda alimliyin əhəmiy­yəti daha da artmışdır. Səbəblərindən danışmaq olar. Onların təməlində müasir insan həyatının həm fərdi, həm də kollek­tiv səviyyələrdə yeni xüsusiyyətlər alması dayanır. Məsələn, insan yüksək ictima­iləşmişdir və bu da onun bütün mənəvi, əxlaqi, fizioloji, fiziki, psixoloji, mədəni və digər özəlliklərinə ciddi təsir etməkdədir. Bununla insan-cəmiyyət münasibətləri­nin də yeni maraqlı cəhətləri meydana gəlir. Alimlər məhz bu prosesin ön sıra­sında gedən yaradıcı insan və eyni za­manda, onun məsuliyyətini daşıyan vətəndaş statusundadırlar. Çünki belə bir fikir mövcuddur ki, XXI əsr cəmiyyətləri bilik və informasiya cəmiyyətləridir. Bu tezisin mənalarından biri ondan ibarətdir ki, müasir cəmiyyətləri alimlər yaradırlar!

Maraqlı və düşündürücüdür. Bu te­zislə razılaşmamaq da olar. Lakin demək olar ki, hər gün dünya üzrə yeniliklər haqqında informasiya alırıqsa və bunun elmi yaradıcılığın məhsulu olduğunu bi­liriksə, onda alim şəxsiyyəti və fəaliyyəti üzərində bir daha düşünmək istəyi tama­milə təbii görünür. 

Alim kimdir? Onun cəmiyyətə fayda­sı və təhlükəsini hansı meyarlarla adek­vat müəyyən etmək olar? Ümumiyyət­lə, müasir alim necə olmalıdır? Bunun bir nümunəsi vardırmı? Bu məqalədə məqsəd, qoyulan suallara ümumi fəl­səfi cavab axtarmaqdan ibarət deyildir. Konkret bir alim – kimya üzrə 2015-ci ildə Nobel mükafatını almış ilk türkün nü­munəsində alimliyin bir sıra özəlliyindən bəhs etmək başlıca məqsəddir. 

Öncə bir müsbət məqamı vurğula­maq gərəkdir. AMEA-nın rəhbərliyi çox gözəl bir istiqaməti inkişaf etdirir. Dün­yanın müxtəlif ölkələrindən tanınmış alimləri AMEA-ya dəvət edir, onlarla canlı ünsiyyəti təşkil edir. Bu, zəngin bir təcrübə qazandırır. Özü də azərbaycanlı tədqiqatçılar Nobel kimi yüksək mükafatı almış alimlərlə birbaşa ünsiyyətdə olmaq imkanı əldə edirlər. Bu, elmə, alimliyə, yaradıcı olmağa həvəsləndirir. Əlavə ola­raq insanın öz millətindən olan “Nobelçi”­ni görməsi və onu dinləməsi ayrıca elmi təşviqdir. AMEA prezidenti bu təşviqi çox fəal surətdə aparmaqdadır.

Alim necə olmalıdır?

Bu dəfə ABŞ-da yaşayıb yaradan türk kökənli Nobel mükafatçısı Əziz Səncər AMEA Rəyasət Heyətinin tarixi zalında Azərbaycan alimləri ilə dialoqa dəvətli idi. Məruzəsi sadə və çox dərin idi. On­dan öyrənməli çox şeylər vardır. Lakin Əziz Səncərin, ümumiyyətlə, “alim necə olmalıdır?” sualına dolayısı cavabı ol­duqca maraqlı və düşündürücüdür. Daha doğrusu, türk “Nobelçi” məruzəsinə baş­layanda alim olmağın bir formulunu ver­di. Həmin formul belədir: alimlik zəkadan çox zəhmətə, çalışqanlığa bağlıdır! 

Əslində, alimliyin bu cür dixotomiya formasında tərif edilməsi Qərbin fəlsə­fi və elmi dairələrində çoxdan müzakirə edilir, araşdırılır. “İnsanın zəkası, yoxsa çalışqanlığı, zəhmətkeşliyi alimlik üçün həlledicidir?” sualı ritorik deyildir. Onun fəlsəfi altmənaları zəngindir. Zəkavi, fi­zioloji, psixoloji, sosial-mədəni aspektləri mövcuddur. Hələ Aristotel maraqlı bir fikir irəli sürmüşdü. O, elmi fəaliyyəti insanın daxili intensiyası, təbii meyli, həvəsi, istə­yi, can atması keyfiyyəti ilə bağlayırdı. Yunan filosof yazırdı ki, alim olmaq üçün insanın təməldən alimliyə can atması ol­malıdır (“niyyətin hara, mənzilin ora”). Bu olmasa, əsl alimlik alınmaz. 

Bununla yanaşı, tarix boyu alimliyi yüksək zəka, ağıl və mənəviyyatla sıx bağlı tədqim etmişlər. Bu bağlılığın bir tərəfi yaradıcılıqdırsa, digər tərəfi bəşə­riyyət qarşısında məsuliyyətlə əlaqəli­dir. Ona görə də alim fərd olaraq zəkalı, cəmiyyət üzvü kimi əxlaqlı, bəşəri varlıq kimi isə məsuliyyətli şəxs kimi yüksək­lərə qaldırılmışdır. Təkcə Məhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s.) “alim öldü, aləm öldü” deyimini xatırlamaq kifayətdir! Ni­zaminin elmə verdiyi yüksək qiymətin mənasına varmaq, Füzulinin yanğısında yanmaq, Nəsiminin “iki cahanına sığma­mağı” sınamaq bəsdir! 

Amma alimliyi yalnız şüuri və psixo­loji faktorlarla izah etmək, cəmiyyətdə verilən yüksək qiymətə görə təsnif etmək yetərli deyildir! Ə.Səncər yanaşmasının əsas motivi bundan ibarətdir! Yəni insan fitri istedad sahibi ola bilər, yüksək ana­litik təfəkkürə və zəkaya malik olar, fə­zilətlilyin yüksək səviyyəsiə qalxar, lakin alim olmaya da bilər. Bunun üçün elmi fəaliyyət, zəhmətkeşlik, çalışqanlıq müt­ləq şərtdir. Dünyada çox adamların başı­na alma düşmüşdür, lakin yalnız Nyuton bundan elm düzəltdi. Və yaxud, hər gün kimsə kiməsə “sənin başın boşdur” deyir, lakin yalnız Tomas Edisona küçədə keç­miş sinif yoldaşı ona “sənin başın boşdur, mənasız işlərlə məşğulsan” deyib. Alim bundan nəticə çıxararaq lampanın hava­sını alıb və o, işıq saçıb”! Başqa misallar da çoxdur, lakin aydındır ki, alimlik zəka və zəhmətlə yanaşı, başqa faktorlarla da bağlıdır. Buna görə XX əsrdə Pol Feyera­bend qədim yunanları, o cümlədən Pla­tonu yaradıcılığı adekvat anlamamaqda günahlandırırdı. P.Feyerabendə görə, emi yaradıcılıq insanın ruhsal, fiziksəl, psixoloji, koqnitiv (idraki) keyfiyyətləri ilə sosial-mədəni mühitin vəhdətində mey­dana gələ bilir. 

Bir məqamı da vurğulayaq. Belə bir deyim vardır ki, “alim olmaq asandır, adam olmaq çətin”! Məncə, yarımçıq həqiqətdir. Çünki alim yalnız adamlar­dan ola bilir. Əsl alim adamlığını anla­yıb, adam kimi həyat sürməyə üstünlük verənlərdən olur. Bu mənada çox bilmək (Heraklit Pifaqoru bunda günahlandı­rırdı) alim olmaq demək deyildir. Alimlik diplomu almaq və yeni fikir yaratmaq da tam olaraq alimlik deyildir. Məncə, alimlik insanın fərdi zəkalılığı ilə mənəvi-əxlaqi və psixoloji vəhdətinin daim sosial-mədə­ni mühitdə aktuallşmasıdır. Yəni alimlik hər anda hər zaman insanın zəkası ilə praktiki yaşantısının qarşılıqlı əlaqəsində yaradıcı effekt verən elmi və məsum bir yaşantıdır! Alimlik bu anlamda zəkalılıq­la zəhmətin qovşağında bəşəriyyəti tam görə bilən və ona yol göstərən çalışqan­lıqdır! Burada Əziz Səncərin tərifinin əhə­miyyəti aydın olur. 

“Mən dünyanı görürəm!”

Maraqlıdır, hər insan dünyanı “görə bilmir”. Lakin hər dünyanı “görən” də alim olmur. Platona görə, yalnız müdriklər dünyanı “görə bilərlər”. Onun da mənşə­yi bu dünyada deyil, mükəmməl və əsl varlıqların aləmində – “ideyalar aləmin­dədir”! Bu dünyada insanın ruhu ideya­lar aləmində nəyi seyr edibsə, onu dərk edə bilər. Abstrakt bir yanaşmadır (P.Fe­yerabend yaradıcılıq məsələsində buna görə Platonu tənqid edirdi). Ancaq Pla­ton onu da deyir ki, “müdrik insan daim öyrənəndir”! Daim öyrənmək isə böyük zəhmət, səbr və məqsədyönlülük tələb edir. Deməli, hətta, Platon kimi “ideyalar aləmi”ndən “asılı” filosof-alim belə, zəh­məti fitri istedadla yanaşı qoyur və hətta çalışmaqla, həmişə öyrənməklə müdrik olmağı, yəni filosof olmağı mümkün sa­yır! Bəlkə də müasir elmi təfəkkür üçün bu, ziddiyyətli yanaşmadır, lakin daha də­rin qatlarda Platonu anlamaq olar. Əziz Səncər buna nail olmuşdur!

Fəlsəfə və elm tarixi göstərir ki, bö­yük yaradıcı adamlar həmişə zəkaya üs­tünlük vermişlər. İbn Sina insanın Allah tərəfindən hissə-hissə deyil, tam olaraq yaradıldığı tezisini irəli sürən filosofdur. Lakin insan sanki havada xaotik titrəyən yarpaq kimi həyat sürür. Onu necə yaşa­maq isə artıq insanın öz seçimidir. Alim bu reallığı dərk edib, bütövlükdə insanlıq, bəşəriyyət üçün “yarpaq kimi titrəyən” məsum varlıqdır!

F.Bekon isə deyirdi ki, “bilik gücdür!”. R.Dekard “düşünürəmsə, varam” söy­ləmişdi. Avropa maarifçiləri inanırdılar ki, zəka ilə insanları insanlaşdırmaq və ümumiyyətlə, cəmiyyəti dəyişmək olar. Modernizm buradan qaynaqlanır – mə­dəniyyət, elm, incəsənət, zəkaviliyə dayananda doğru insan və düzgün hu­manist cəmiyyət yaradır. İ.Kant zəkanı zəka ilə tənqid etməkdən başqa yol tapa bilmədi. V.Hegel “zəkavi olan həqiqət­dir” – dedi. F.Nitsşe isə hissləri, duyğu­ları (irrasionallıq – qeyri-məntiqilik, yəni hardasa zəkavi olmayan) önə çəkdi, ona “dəli” dedilər. Bunlarla yanaşı, F.Engelsin “insanı əmək yaradır” kimi klassik deyimi də vardır. 

Bütün bu kimi ümumi fəlsəfi fikirlərin işığında yuxarıda vurğuladığımız məna­da bir sual aktualdır: bəs nəyə görə hər bir millətin öz “alimlik tarixçəsi” vardır? Elə millətlər vardır ki, onlarda dünya miq­yasında kəşfedən olan alimlərin sayı çox­dur, başqalarında azdır, bir çoxlarında isə heç yoxdur. 

Burada yenə də Ə.Səncərin bir müqayisəsi yada düşür. Beynəlxalq rey­tinq cədvəllərindən birində qədimdən bu yana dünya miqyaslı alimlər sırasında yalnız bir türkü – Əl Birunini göstərmiş­lər! XX əsrdən bu yana türklərin dünya miqyaslı alim yetişdirib-yetişdirməməsi ilə bağlı mübahisə etmək olar. Ancaq bu, ümumi mənzərəni dəyişmir. Çünki faktdır ki, avropalılar, çinlilər, ruslar, yunanlar, dünyaya çoxlu sayda yüksək səviyyəli alimlər vermişlər. Elə X əsrdən bu yana həmin siyahıda əsas olaraq qərblilər, ruslar, çinlilər və başqalarını görərik. Bizimkilər yoxdur. Ə.Səncər AMEA-dakı məruzəsində sualı məhz bu aspektdə qoydu: “bizimkilər niyə yoxdur?”. 

Burada akademik İsa Həbibəylinin çox yerində olan və Nizamidən gətirdi­yi bir nümunəni mütləq demək lazımdır. Həmin nümunənin məzmunu belədir ki, türklərdə zəka yüksək olsa da, “tənbəl­dir”! Ona görə də sonda istedadlı türk “saxsı qabı satan” ola bilər. Ə.Səncərin məruzəsində toxunduğu daha iki vacib elmi faktın işığında AMEA prezidentinin gətirdiyi bu nümunə olduqca yerinə dü­şür. Belə ki, Ə.Səncər vurğuladı ki, son illər yüksək reytinqli “Science” elmi jurna­lında dünyanın ən qabaqcıl (xüsusi ter­minlə: reytinqli) alimləri sırasında çinlilər üstünlük təşkil edirlər. Məsələn, 2023-cü ildə 9 ən yüksək reytinqli almin 7-si çin­lidir! 

Bundan başqa, Ə.Səncər ayrıca cəd­vəldə göstərdi ki, 1997-ci ildə Çin dün­yanın ən qabaqcıl elm ölkələri sırasında heç yoxdur. 2023-cü ildə artıq birinci sıra­da qərarlaşmışdır! Təsəvvür edək – cəmi 27 ilə Çin elmdə yüksək sıçrayışa nail omuşdur. Yaponiya geriləsə də, qabaq­cıllar sırasında vardır. 

Həmin siyahıda isə heç bir türk döv­ləti yoxdur! Əsas nəticə də bu faktdan alınır. Nəyə görə belədir? Əlbəttə, bu sualın üzərində bütövlükdə türk elmi ca­miyəsi düşünməlidir. Səbəblər və şərtlər aydınlaşmalıdır. Bir neçə dövləti olan türk millətinin, əlbəttə, istedadlı, yüksək zəka­ya malik insanları kifayət qədərdir. Lakin Nobelə yalnız Əziz Səncər layiq görül­müşdür. Deməli, bizim üzərində geniş dayandığımız və Ə.Səncərin də vurğula­dığı yüksək zəkalılıq dünya miqyasında tam yaradıcı olmağa kifayət etmir. Həmin məqamda Nizaminin təfəkkürün tənbəlli­yinə işarəsi düşünmək üçün yeni əsaslar verir. 

“Təfəkkürün tənbəlliyi” məcazi (me­taforik) anlayışdır. Bu onu ifadə edir ki, təfəkkür “çalışmaq istəmir”, ona meyilli olmur. Təfəkkür var, yüksək zəka var, la­kin onun çalışması yoxdur. Sonu “saxsı qabı satmaq” olur. “Saxsı qabı satma­ğa” yüksək zəkalı omaq lazımdır, ya la­zım deyil?” dixotomiyasına cavab başqa məsələdir. Ancaq onun Nobel mükafatı ala bilməycəyi tam aydındır. Yəni təfək­kürü, zəkanı elmi yaradıcılıq istiqamətin­də çalışdırmaq lazımdır. Əziz Səncər də məhz bu çalışqanlıqdan bəhs edir, türk insanlarından onu görmək istədiyi fikrini ifadə edir! Məsələnin bu tərəfi elmi ya­radıcılığın anatomiyası baxımından çox maraqlıdır!

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru