Uzun bir dövr ərzində dünyada tələbat əsas enerji daşıyıcısı kimi kömür, neft və qaz kimi yanacaq növləri ilə qarşılanıb. Ancaq zaman keçdikcə bu ənənəvi resurslar həm azalmağa başlayıb, həm də onların istifadəsi­nin ekoloji tarazlığın pozulmasına təsiri aydın nəzərə çarpıb. Təbii ki, belə bir şəraitdə hid­rogen enerjisinə maraq da artıb. 

Hidrogen özü yüngül olduğu üçün yanma za­manı ondan 3 dəfə çox istilik almaq mümkündür. Təsadüfi deyil ki, bu sahədə mövcud potensialın zənginliyinə və ekoloji təmizliyinə görə hidrogen “gələcəyin yanacağı” adlandırılır. 

Əsas enerji mənbələrindən biri sayılan hid­rogen iqlim böhranı ilə səmərəli mübarizədə və davamlı inkişafı dəstəkləməkdə əhəmiyyətli rol oynayır. Uzun bir dövrdə güclü transformasiyaya uğrayan hidrogen enerjisi bu gün “yaşıl gələcəy”ə gedən yolda daha çox diqqət çəkir, karbonsuz­laşma prosesində mühüm önəm daşıyır, davamlı inkişafın əsas komponentləri sırasında yer alır.

Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankının tədqiqatlarında Azərbaycan ekoloji cəhətdən təmiz hidrogen isteh­salının məqsədəuyğun olduğu ölkə kimi təsdiqlənib. Bununla yanaşı, adıçəkilən bankın dəstəyi ilə Niderlandın tanınmış “Advision” şirkəti respublikamızın hid­rogen potensialının qiymətləndirilməsi ilə bağlı təhlilini də gerçəkləşdirib. Qu­rumun hesabatında ölkəmizin bu sahə­dəki potensial imkanları ilə bağlı müsbət məqamlar yer alıb. 

Hazırda ölkəmiz Aİ ilə birgə “yaşıl enerji” dəhlizini inkişaf etdirir. Bu təşəb­büs Azərbaycanda istehsal olunan bər­paolunan enerjinin Avropaya nəqlinə yönəlib. Həmçinin respublikamızı yaşıl enerji dəhlizinin yaradılması üzrə Qa­zaxıstan və Özbəkistanla birləşdirən daha bir layihə icra mərhələsindədir, bu təşəbbüsdə ekoloji cəhətdən təmiz hidrogen həyati əhəmiyyətli rol oyna­yır. Energetika Nazirliyi yanında Bər­pa Olunan Enerji Mənbələri Dövlət Agentliyinin hidrogen və yaşıl tex­nologiyalar şöbəsinin müdiri Rəna Hümbətovanın fikirləri bu baxımdan diqqət çəkir: 

– Son dövrlər ölkəmizdə atmosferə atılan karbon emissiyaları ilə mübarizə üsullarından biri kimi qiymətləndirilən hidrogenin (yaşıl və mavi) tətbiqi və is­tifadəsi üzrə araşdırmalara başlanılıb. Əsas məqsəd müxtəlif hidrogen növləri­nin istehsal imkanları, hidrogendən daxi­li bazarda istifadə edilməsi, potensialın qiymətləndirilməsi, eləcə də ixracının texniki imkanları və iqtisadi səmərəlili­yinin araşdırılması, müvafiq sahəyə in­vestorların cəlbi modelləri üzrə təkliflərin verilməsidir. Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankının dəstəyi ilə beynəlxalq məsləhətçi şirkət “Advisian” tərəfindən “Aşağı karbonlu hidrogen iqtisadiyyatı üçün bazar araşdırması”na dair ölkə he­sabatının hazırlanması da bunun bariz ifadəsidir. 

Azərbaycan zəngin təbii qaz ehti­yatlarına (“Şahdəniz” yatağı), həmçinin yüksək bərpaolunan enerji mənbələri potensialına sahib olmaqla aşağı kar­bonlu hidrogen iqtisadiyyatını inkişaf et­dirmək üçün yaxşı mövqeyə malikdir. Bu isə ölkədə həm “yaşıl”, həm də “mavi” hidrogenin istehsalı üzrə inkişaf pers­pektivlərinin olması deməkdir. Bununla belə, “mavi” hidrogenin istehsalı zamanı karbon qazının tutulması və saxlanma­sı kimi məsələlərin ətraflı araşdırılması tələb olunur. “Yaşıl hidrogen”in istehsa­lı üçün optimal halda LCOH (Levelized cost of hydrogen) göstəricisi 2,92 €/kq olaraq qiymətləndirilir. Bu optimal variantda ən ucuz bərpaolunan enerji kombinasiyası üçün Xəzər dənizində Azərbaycanın şərq hissəsinin külək enerjisindən və Naxçıvan bölgəsində daha ucuz başa gələn günəş enerjisin­dən istifadə nəzərdə tutulur. 

“Yaşıl hidrogen”in istehsalı ilə müqa­yisədə daha ucuz başa gələn “mavi hidrogen”in Azərbaycanda tətbiqi üzrə bir sıra çətinliklər mövcuddur. Məsələn, karbon qazının tutulması və saxlanıl­ması ilə bağlı texnologiyanın tətbiqin­dəki qeyri-müəyyənliyin nəzərə çarp­ması, istehsal olunan “mavi hidrogen”in beynəlxalq aşağı karbon standartlarına cavab verməməsi, təbii qaza tələbatın artması kimi çağırışlar var.

“Bərpaolunan enerji mənbələrindən istifadə sahəsində layihələrin həyata ke­çirilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqın­da” ölkə Prezidentinin 2019-cu il 5 de­kabr tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycanda bərpaolunan enerji mənbələri (külək və günəş) üzrə elektrik stansiyalarının tikintisi ilə əlaqədar layihələrin həyata keçirilməsi və icrasının əlaqələndiril­məsi məqsədilə yaradılan komissiyanın 2024-cü il 28 mart tarixli iclasının pro­tokoluna əsasən, hidrogendən istifadə üzrə müvafiq konseptual-strateji sənəd layihəsinin hazırlanaraq razılaşdırılması prosesinin sürətləndirilməsi, yenilənmiş tərkibdə İşçi Qrupun yaradılması nəzər­də tutulub. 

Bununla bərabər, “Azərbaycan Res­publikasının 2022–2026-cı illər üzrə sosial-iqtisadi inkişaf Strategiyası”nda hidrogenin istehsalı və ondan istifadə sahəsində potensialın öyrənilməsi, eyni zamanda, bu sahədə pilot layihələrə dair təkliflərin formalaşdırılması qarşıya mü­hüm vəzifə kimi qoyulub. Bu istiqamətdə ölkəmizdə “yaşıl hidrogen” potensialının öyrənilməsi və inkişafı üzrə birgə əmək­daşlığa dair müqavilələr imzalanıb və bir sıra araşdırmalar aparılıb.

Qeyd edim ki, “Masdar” ilə quruda 1 giqavat gücündə günəş və 1 giqavat gücündə külək, dənizdə isə ilkin olaraq 2 giqavat, növbəti mərhələdə 4 giqa­vat gücündə külək enerjisi və hidrogen layihələrinin qiymətləndirilməsi, inki­şafı və həyata keçirilməsi ilə bağlı icra müqavilələri imzalanıb və hazırda bu is­tiqamətdə tədbirlər həyata keçirilir. 

“Azərbaycan, Gürcüstan, Rumıni­ya və Macarıstan Hökumətləri arasın­da yaşıl enerjinin inkişafı və ötürülməsi sahəsində strateji tərəfdaşlıq haqqında Saziş”i “yaşıl enerji”dən istifadə sahə­sində Qara dənizi Xəzər dənizi regionu ilə əlaqələndirilməsinə töhfə verəcək. Elektrik kabeli Gürcüstanı və bütün Cə­nubi Qafqazı Rumıniyaya birləşdirəcək, “yaşıl enerji”nin Avropaya ixracına və qarşılıqlı dayanıqlığın gücləndirilməsinə imkan verəcək. 

Energetika Nazirliyi tərəfindən hazır­lanmış texniki tapşırıq sənədində “yaşıl elektrik” enerjisinin ixracı ilə birlikdə “ya­şıl hydrogen” və digər “yaşıl qaz”ların ixrac imkanlarının qiymətləndirilməsi nəzərdə tutulub və bu istiqamətdə işlə­rin aparılması üçün “Cesi” məsləhətçi şirkəti cəlb edilib. Həmçinin Azərbaycan, Özbəkistan və Qazaxıstan arasında Mərkəzi Asiyadan Azərbaycan ərazisi vasitəsilə Avropaya elektrik enerjisinin ixracı üçün Birgə Kommünike qəbul edilib. Birgə Kommünikedə bərpaolu­nan enerji mənbələrinə əsaslanan ener­ji mübadiləsi, “yaşıl hidrogen” və “yaşıl ammonyak”ın inkişafı və ixracı, müvafiq infrastrukturun yaradılması sahəsində əməkdaşlıq kimi məsələlər əks olunub. 

Azərbaycanın gələcəkdə istehsal edəcəyi hidrogeni dünya bazarlarına hansı dəhliz vasitəsilə ixrac etmək im­kanı olduğundan danışarkən, ilk növ­bədə, bildirim ki, 2022-ci ildə Bakıda Avropa Komissiyasının Prezidenti Ur­sula Fon der Lyayen və Prezident İlham Əliyev tərəfindən “Avropa Komissiyası tərəfindən təmsil olunan Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan Respublikası arasında enerji sahəsində Strateji Tərəfdaşlığa dair Anlaşma Memorandumu” imzala­nıb. Memoranduma təbii qazın Avropa ölkələrinə ixracının artırılması ilə ya­naşı, hidrogendən istifadə imkanları­nın araşdırılması da daxildir. Bildiyiniz kimi, Cənub Qaz Dəhlizi üç əsas boru kəmərindən ibarətdir və Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorundakı “Şahdəniz” yatağından hasil edilən təbii qazın Gür­cüstan, Türkiyə, İtaliya və daha sonra Avropanın digər istiqamətlərinə nəqlinə imkan verir. Bu boru kəməri vasitəsilə kommersiya və müqavilə çətinlikləri ara­dan qaldırılarsa, hidrogen tərkibli qarışıq qazın Avropaya tədarükü üçün geniş im­kanlar yarana bilər.