Bu ilin noyabrında BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Konfran­sının 29-cu sessiyasının – COP29-un Azərbaycanda keçirilməsi barədə yekdil rəy beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən ölkəmizə olan böyük ehtiramın və dəstəyin göstəricisidir. Bundan əvvəl Azərbaycanın BMT Təhlükəsizlik Şurası, Qoşulmama Hərəkatı və Türk Dövlətləri Təşkilatı kimi beynəlxalq təsisatlara uğurla sədrlik etməsi də bu qərarın qəbul edilməsində əhəmiyyətli rol oy­namışdır. Digər baximdan, bu, həm də Azərbaycan rəhbərliyinin qlobal miqyasda güclü diploma­tiyasının əlaməti və çoxtərəfli danışıqlar zamanı etibarlı tərəfdaş nüfuzunun təsdiqidir. COP29-da dünyanın hər bir nöqtəsini təmsil edən 70-80 min qonağın iştirakı proqnozlaşdırılır ki, bu da tədbirin misli görünməmiş qlobal miqyasını təsəvvür etməyə imkan verir.

Hazırda ölkəmiz say tutumuna görə dünyada ən böyük tədbirə hazırlığın fəal mərhələsindədir. Aprelin 23-də ADA Universitetində 30 ölkədən 64 beyin mərkəzinin qatıldığı “COP29 və Azər­baycan üçün Yaşıl Baxış” mövzusunda keçirilmiş beynəlxalq forum da məhz bu prosesin mühüm elementlərindən biridir. Azərbaycan Respublika­sının Prezidenti cənab İlham Əliyevin forumda iştirakı və tədbir iştirakçılarının suallarını cavab­landırması isə toplantının müstəsna əhəmiyyətini müəyyənləşdirən amillərdəndir.

Forum regional təhlükəsizlik, enerji keçidi və “yaşıl artım”la bağlı Azərbaycanın baxışının təqdim olunması, Qarabağda “yaşıl” və ekoloji cəhətdən təmiz zonaların yaradılması, ölkəmizdə külək və günəş enerjisi layihələri, Avropa İttifaqı­na qədər uzanan “yaşıl enerji” dəhlizlərinin gələ­cəyi və digər mövzular baxımından yanaşmasını təqdim etməsi qlobal siyasət müzakirələrinə mü­hüm töhfə kimi dəyərlidir. Bununla yanaşı, ermə­ni işğalının nəticələrinin ətraf mühitə təsirinin, o cümlədən, çox ciddi mina probleminin toplantı iştirakçılarının diqqətinə çatdırılması bu problem­lərin beynəlxalq hüquq alətlərinə yönəldilməsi baxımından yeni bir imkandır.

Toplantı iştirakçılarının ən müxtəlif sual­larını geniş və dolğun şəkildə cavablandıran Prezident İlham Əliyev bir sıra regional və beynəlxalq məsələlərə dair mövcud vəziyyət­lə bağlı məlumat vermiş və mövqeyini ifadə etmişdir. Təbiidir ki, bu sorğular içərisində tədbir iştirakçılarının və eyni zamanda, ölkə ictimaiyyətinin daha çox marağına səbəb olan istiqamətlərdən biri postmünaqişə döv­ründə formalaşmış yeni geosiyasi şəraitdə sülh, təhlükəsizlik və əməkdaşlıq məsələləri ilə bağlı olmuşdur. Ölkə başçısının söylədik­lərinə istinadən, düşünürəm ki, bu taleyüklü məsələnin müxtəlif aspektlərdən araşdırıl­masına ehtiyac vardır. Belə ki, son dövrlər regionda və dünyada cərəyan edən hadisələr tez-tez bir-birini əvəzləyərək yeni siyasi situ­asiyaların yaranmasına səbəb olur. 

COP29-un Azərbaycanda keçirilməsi İrə­vanla Bakı arasındakı münasibətlərdə irəlilə­yişin nəticəsi olduğunu bildirən cənab İlham Əliyev Azərbaycanın sədrlik etdiyi növbəti toplantının əsas müzakirə predmetlərindən birinin sülh və təhlükəsizlik problemləri ola­cağını bildirmişdir: “COP-un mövzusu ma­liyyə olmasına baxmayaraq, ev sahibi ölkə olaraq biz gündəliyə bir neçə əlavə edə bilə­rik və belə məsələlərdən biri sülh olacaqdır. Birincisi, ona görə ki, biz məhz sülh prose­si sayəsində COP29-a ev sahibliyi etmək hüququ qazandıq. Çünki burada Ermənistan vetosunu aradan qaldırdı və biz də qarşılıqlı addımlar atdıq”. 

Cənubi Qafqazda sülhün və sabitliyin tə­min edilməsi baxımından bütün bu hadisələr əsasən müsbət məcrada cərəyan edib. Pro­sesin müsbət dinamikasını təsdiq edən fakt­lardan biri də odur ki, artıq Ermənistan ilə Azərbaycan arasında sərhədlərin delimitasi­ya ilə paralel olaraq demarkasiya prosesinə də başlanılıb. Diqqətçəkəndir ki, Qazax ra­yonuna məxsus 4 kəndin Azərbaycana qay­tarılması məsələsində də tərəflərin qarşılıqlı razılaşmalara əsasən Ermənistan konstruktiv davranış nümayiş etdirir. Hadisələrin bu yö­nümü həm də onunla əlaqədardır ki, 44 gün­lük Vətən müharibəsindən sonra qarşıya qo­yulan hədəflərə nail olmaq üçün Azərbaycan hərbi gücdən istifadəni istisna edən üsullara üstünlük verməklə öz xoş niyyətini ortaya qoyub: “Hazırda biz siyasi yolla davam edi­rik. Əminəm ki, biz bütün məqsədlərimizə si­yasi vasitələrlə nail ola bilərik və məhz bunu nümayiş etdiririk.” Əlbəttə, iki ölkə, xüsusilə də iki xalq arasında daha çox etimadın artırıl­ması üçün hələ çox işlər görülməlidir. 

Bu gün qlobal miqyasda hadisələrin sürətlə inkişaf etdiyi bölgə kimi, Qafqazda baş verən geosiyasi proseslərin düzgün məc­raya yönəldilməsi üçün fəallıq nümayiş etdi­rilməlidir. Əks təqdirdə, bütövlükdə bu coğ­rafiyada məskunlaşmış bütün xalqlar siyasi kataklizmlərlə üz-üzə qala bilər. Azərbaycan Prezidenti COP29-un Cənubi Qafqazda təh­lükəsizlik tədbirlərinin gücləndirilməsinə mühüm töhfə verəcəyi ilə bağlı əminliyini ifadə edib: “Ümumilikdə Cənubi Qafqazda üç ölkə arasında ən azı məsləhətləşmə for­matı yaradıla bilər ki, bu, gələcək əməkdaş­lığa yol açsın. Bu, misilsiz bir fürsətdir. Sülh şəraitində müstəqillik yoluna qədəm qoyan Baltik dövlətlərindən fərqli olaraq, Sovet İt­tifaqının süqutu bizi bu imkandan məhrum etdi. Biz müharibələrlə üzləşdik. İndi isə bu səhifəni çevirmək üçün fürsət var, biz bunu edirik və COP29 bunun gözəl nümunəsidir”.

Bütün bunlar sülh danışıqları prosesində ciddi irəliləyişə nail olmaq ehtimalının yük­sək olması qənaətini formalaşdırır. Hər iki ölkənin siyasi liderlərinin müxtəlif format­larda danışıqların məzmunu və hökumətlər səviyyəsində bu yaxınlarda bərpa olunmuş müntəzəm görüşlər bu qənaəti bir qədər də möhkəmlədir. Bunun üçün hər iki tərəfin siyasi iradəyə malik olduğunu söyləyən cə­nab İlham Əliyev hazırkı sülh proseslərinin gedişinə nikbin yanaşır: “…Deyə bilərəm ki, biz yalnız indi mahiyyət baxımından real danışıqlara yaxınlaşırıq… Düşünürəm ki, COP29-dan əvvəl Azərbaycanla Ermənistan arasında razılaşmanın, ən azı baza prinsip­ləri ilə bağlı razılaşmanın əldə olunması ta­mamilə realdır… Çünki suverenliyimizin və ərazi bütövlüyümüzün tam bərpasından sonra Ermənistan həmin müddəanı aradan qaldırdı və əlbəttə ki, artıq Qarabağ kəlməsinin heç bir aspektini dilə gətirmir. 

Bununla da ən mühüm maneə aradan qalxdı və hesab edirəm ki, digər müddəalar razılaşdırıla bilər, çünki orada hər-hansı bir yenilik, yeni icad yoxdur, bütün prinsiplər beynəlxalq hüququn normalarına və praq­matik yanaşmaya əsaslanır… Biz buna bey­nəlxalq arenada ən təxirəsalınmaz məsələnin praktiki həllinə töhfə vermək imkanı kimi baxırıq”. Lakin, əlbəttə ki, hər iki tərəfə vaxt lazımdır, çünki sülh müqaviləsi imzalandığı təqdirdə, bu, hər iki ölkə üçün taleyüklü ta­rixi razılaşma olacaqdır. Ölkə başçısının da qeyd etdiyi kimi, beynəlxalq hüquqa əsasla­nan şərtləri razılaşdırmaq daha çox Ermənis­tanın marağındadır və rəsmi İrəvan Bakının ədalətli təkliflərinə uyğun olmayan subyektiv iddialarından çəkilməlidir. 

Quru yolla Azərbaycanın əsas hissəsini Naxçıvanla birləşdirən “Zəngəzur dəhlizi”nə gəlincə isə, bildiyiniz kimi, əslində, bununla bağlı konkret müddəa 2020-ci il 10 noyabr tarixli üçtərəfli Moskva Bəyanatında öz ək­sini tapmışdır. Digər tərəfdən, həm Avropa-Asiya ticari əlaqələri, həm də region ölkələ­rinin qarşılıqlı fayda əsasında əməkdaşlıq imkanlarından bəhrələnmək baxımından bu məsələnin müsbət həlli bütün tərəflərə böyük siyasi və iqtisadi dividentlər vəd edə bilər. Ona görə də Çin də daxil olmaqla Avrasiya məkanına daxil olan, demək olar ki, bütün ölkələrin maraqları bu layihədə uzlaşır. Bu baxımdan gözləmək olar ki, dəhlizi Avropa ilə Asiyanı birləşdirən dəhlizi inadla tıxac kimi saxlamaqla yalnız öz milli maraqlarına zidd addım atmış olan Ermənistan Şimaldan, Şərqdən və Qərbdən gələn təzyiqlərə davam gətirə bilməyəcək. Başqa sözlə, “Zəngəzur dəhlizi”nin açılması labüddür. Azərbaycan Prezidenti bununla bağlı rəsmi İrəvana is­marıc ünvanlanmış və məhz bu məsələnin müsbət həllinin məhz Bakının dəstəyi ilə İrəvanı transmilli layihələrə cəlb etməklə Ermənistanı təcriddən xilas etməyin yeganə yolu olduğuna işarə vurmuşdur. Baş nazir Nikol Paşinyan, revanşist qüvvələr və onun xarici havadarları da praqmatik düşüncə tər­zinə üstünlük verməli, öz öhdəliklərinə əməl etməli və bu yolun alternativ olmadığını an­lamalıdırlar. Cənab İlham Əliyevin dediyi kimi, “…onlar bunu özləri imzalayıblar və öz imzalarına hörmət etməlidirlər. Beləliklə, aydındır ki, onlar tranzit ölkə olmaq imkanını itirəcəklər. Onlar heç vaxt tranzit ölkə olma­yıblar, mən müstəqil ölkə kimi nəzərdə tutu­ram və heç vaxt olmayacaqlar. Çünki “sülh qovşağı” ilə bağlı bütün bu fərziyyələr Azər­baycan olmadan qətiyyən real deyil… Söz­süz ki, Azərbaycan dünya okeanına birbaşa çıxışı olmadan regional nəqliyyat mərkəzi kimi öz mövqeyini gücləndirəcək. Ermənis­tan isə 30 ildən çox müddətdə olduğu kimi, dalan olaraq qalacaq”.

Prezident İlham Əliyev hesab edir ki, sülh və əmin-amanlıq şəraitində regional əməkdaşlıq bölgə ölkələri ilə yaxşı münasi­bətlərə əsaslanmalıdır və bu, Cənubi Qafqaz üçün ən yaxşı ssenaridir. Bu kontekstdə Ru­siya – Azərbaycan əlaqələrini nümunə kimi önə çəkən dövlətimizin başçısı hətta həlli mümkün görünməyən məsələləri qarşılıqlı xoş niyyət və mehriban qonşuluq şəraitin­də reallaşdırmaq mümkündür. Cənab İlham Əliyev Rusiya sülhməramlılarının vaxtından xeyli əvvəl Qarabağdan çıxarılması barədə qərarı Azərbaycanın suverenliyinə hörmət, sülh prosesinə dəstək və məhz tərəflərin hər bir məsələyə praqmatik düşüncə üzərindən yanaşma kimi dəyərləndirir: “Əminəm ki, bu qərar bizim əlaqələrimizi, həmçinin ikitərəfli əlaqələrin ictimaiyyət tərəfindən qəbulunu və qiymətləndirilməsini gücləndirdi. Çünki bu onu göstərir ki, ölkələrin normal kom­munikasiya kanalları olanda, onlar bir-bi­rinə hörmət bəsləyəndə, əməkdaşlıq edəndə, bir-birinə qarşı heç nə etməyəndə ən həssas məsələlərlə bağlı razılığa gələ bilərlər və bu nümunə bunun bariz göstəricisidir. Dünən biz Rusiya ilə Azərbaycan arasında əlaqələ­rin strateji məzmununu bir daha təsdiqlədik və əminəm ki, bu, bizim ölkəmizin, Rusiya­nın və regionun xeyrinədir”. 

Prezident bu fikri daha da inkişaf et­dirərək xüsusi vurğuladı ki, Qafqazın müəy­yən hissəsinin Rusiya hüdudları daxilindədə yerləşməsi baxımından Rusiya bu regionu heç zaman tərk etməyəcək. Bu geosiyasi re­allığı ilk növbədə, yumşaq desək, dəyişkən mövqe sərgiləyən Ermənistan rəhbərliyi dərk etməlidir: “Düşünürəm ki, Cənubi Qafqazın bütün ölkələri Rusiya ilə qarşılıqlı hörmət, suverenlik, ərazi bütövlüyü və qarşılıqlı ma­raq əsasında yaxşı münasibətlərin qurulma­sında maraqlı olmalıdırlar”. Bu kontekstdə Azərbaycanın bütün ölçülərdə qardaş Tür­kiyə ilə müttəfiqlik münasibətləri, Rusiya ilə mehriban qonşuluq və əməkdaşlıq əlaqələri, İran ilə stabil siyasi və iqtisadi anlaşmalar, Gürcüstanın, demək olar ki, nəhəng trans­milli neft-qaz və loqistika layihələrinə cəlb edilməsi ibrətamiz nümunələrdir. Bəzən Cə­nubi Qafqazdan uzaqda yerləşən xarici ermə­nipərəst və azərbaycanofob ölkələrin bizim siyasətimizi və addımlarımızı yanlış təqdim etmələri yalnız acı təəssüf doğurur. Onların davranışları Azərbaycanın yalnız praqmatiz­mə əsaslanan mövqeyinə heç bir halda təsir göstərə bilməz. Azərbaycanı silahlanmada ittiham edən və Ermənistanı bütövlükdə türk dünyasına və qonşu dövlətlərə qarşı səfərbər etmək istəyənlərə Prezident İlham Əliyevin cavabı çox aydın və sərtdir: “Buraya gəlmək istəyən digər qüvvələrə gəldikdə, biz buna, əlbəttə ki, xüsusi diqqət yetirməliyik və öz resurslarımızı lazımi qaydada ölçməliyik… Biz heç vaxt heç bir ölkənin daxili işinə qa­rışmırıq və bunu bütün qonşularımız bilir. Amma bu, bizim milli təhlükəsizliyimizlə bağlı bir məsələdir. Biz Fransanın, Hindis­tanın və Yunanıstanın Ermənistanı bizə qarşı necə silahlandırdığını və bunu açıq, nüma­yişkaranə şəkildə etdiyini, sanki bizə nəyisə sübut etməyə çalışdığını görüb, sakit oturub gözləyə bilmərik… Bilmirəm, bəlkə beş il­dən sonra öldürücü silahlarla təmin olunanda yenə deyəcəklər ki, “Qarabağ Ermənistan­dır”. Biz nə edək? Biz gözləyə bilmərik”.

Lakin bununla belə, qeyd etdiyimiz kimi, hazırda Azərbaycanla Ermənistan arasında sülhyaratma prosesi aktiv fazaya keçib. An­kara-İrəvan münasibətlərinin normallaşması istiqamətində mühüm təşəbbüsllər irəli sü­rülür, nəqliyyat dəhlizlərinin və sərhədlərin açılması məsələsi müzakirə mövzusudur. Rəsmi Bakı bu pozitiv prosesləri yüksək dəyərləndirir və qarşılıqlı münasibətlərdə yalnız sülhə töhfə verən meyllərə köklənmə­yin vacibliyini önə çəkir. Ona görə də Azər­baycanın Ermənistandan əsas tələbi dövləti­mizin ərazi bütövlüyünə zidd müddəaların konstitusiyadan çıxarılmasıdır. Türkiyəyə məxsus Ağrıdağı erməni rəmzi kimi istifadə olunması da qəbuledilməzdir, dinc, sivil qon­şuluq prinsiplərinə uyğun deyil və sülhə ma­neədir. Bu məsələlərə həm də Türkiyə-Azər­baycan münasibətləri prizmasından yanaşan cənab İlham Əliyevin mövqeyi birmənalıdır: “Yaxşı, konstitusiyada belə bir istinad ol­duqda biz necə sülh müqaviləsini imzalaya bilərik?... Düşünürəm ki, bu milli rəmzi, Ağ­rıdağı dəyişdirmək lazımdır. Onların Ermə­nistanda çoxlu dağları var, başqasını bəyənib seçə bilərlər. Belə ki, Azərbaycanla Türkiyə arasında bu məsələdə olduğu kimi, bir çox digər məsələlərdə də əlaqələndirmə var. Çün­ki Türkiyə və Azərbaycan qlobal miqyasda, dünyada bir-birinə ən yaxın iki ölkədir. Bizi birləşdirən təkcə Müttəfiqlik Bəyannaməsi deyil, bizi birləşdirən çox şey var. Yəni, Tür­kiyə-Azərbaycan birliyi regional təhlükəsiz­liyin və sabitliyin mühüm amilidir”. 

Beləliklə, Azərbaycanın və Türkiyənin hər iki proseslə – Türkiyə–Ermənistan yaxın­laşması və Ermənistan–Azərbaycan normal­laşmasının paralel getməsi ilə bağlı birgə mövqeləri bəllidir: “İdeal vəziyyət o ola bilər ki, bir gündə iki saziş imzalanar - Azərbay­canla Ermənistan arasında sülh sazişi və Er­mənistanla Türkiyə arasında bütün kommu­nikasiyaların açılması ilə normallaşma sazişi. Bu, onilliklər boyu davam edən nifrətə son qoyan və səhifəni çevirərək normal inkişa­fa başlamaq imkanı olacaq”. Heç şübhəsiz, Azərbaycan Prezidentinin bu təşəbbüsü Cə­nubi Qafqaz bölgəsində dayanıqlı sülhün təmin olunması üçün və faydalı əməkdaşlığı təşviq edən müstəsna əhəmiyyətli stimul­dur. Ümid edirik ki, COP29 da məhz bu is­tiqamətdə vacib irəliləyişlərin əldə olunması üçün mühüm vasitəyəyə çevriləcəkdir.

Cənab İlham Əliyev aprelin 26-da Ber­lində təşkil edilən “15-ci Petersberq İqlim Dialoqu”nun Yüksək Səviyyəli Seqmentin­də çıxışında BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Konfransının Bakıda keçiriləcək 29-cu sessiyasını COP29-a gedən yol adlandırmış və onu za­manda Azərbaycanın Qlobal Cənub ölkələri ilə təmaslarının gücləndirilməsinə və Avropa ölkələri ilə əlaqələrinin uğurla inkişafına təkan verəcək yüksək nüfuzlu beynəlxalq platforma kimi dəyərləndirmişdir. Aprelin 28-də isə ABŞ Dövlət Departamentinin rəhbəri Entoni Blin­kenlə telefon danışığı əsnasında sülh müqa­viləsinin və onun əsasını təşkil edən 5 prinsi­pin təşəbbüskarının Azərbaycan Respublikası olduğunu xatırladan Prezident İlham Əliyev Azərbaycanın bu xüsusda qəti siyasi iradəyə malik olduğunu qeyd edərək vurğulamışdır ki, Azərbaycan bölgədə hər hansı ayırici xətlər olmadan inteqrasiya olunmuş Cənubi Qafqaz regional əməkdaşlıq modelinin qurulmasının tərəfdarıdır. Məntiqi ardıcıllıqla mərhələli şə­kildə bir-birini tamamlayan bu proseslər belə bir əminlik yaradır ki, cənab İlham Əliyevin praqmatik xarici siyasət kursu və müdrik diplomatiyası sayəsində COP29 tarixə eyni zamanda regionda sülhə dəstək baxımından uğurlu nəticələrə malik çox əhəmiyyətli bey­nəlxalq tədbir kimi düşəcək.

Əli HÜSEYNLİ,
Milli Məclis Sədrinin birinci müavini,
parlamentin Hüquq siyasəti və dövlət quruculuğu komitəsinin sədri