Ulu öndər Heydər Əliyevin mənim haqqımda, ayrı-ayrı əsərlərim haqqında, 60 illiyimlə bağlı dediyi xoş sözlər, mənim onun haqqında dediklərimdən və yazdıqlarımdan az deyil. Yalnız bir dəfə 75 illiyində “Oqonyok” jurnalının sifarişi ilə onun barəsində “Şəxsiyyətin miqyası” adlı ayrıca bir məqalə yazmışdım.
İndi bu böyük şəxsiyyətin miqyasının o vaxt mənim yazdığımdan da böyük olduğunu etiraf edirəm. Və şübhə etmirəm ki, illər ötdükcə bu miqyasların çox-çox daha böyük olduğunu da dərk edəcəyik.
O mənim həyanım idi. Atamı, anamı itirəndən sonra mən bunu daha dərindən duyurdum. Ona həmişə arxalana bilərdim. Yazıçılar Birliyinin problemləriylə bağlı hər hansı bir təklifi Heydər Əliyev həssaslıqla qəbul edir, bütün məsələlərin həllində köməyini əsirgəmirdi.
Bu sözləri tam səmimiyyətlə deyirəm. Heydər Əliyevə nə qohumluğum çatırdı, nə də yaş fərqi, ictimai mövqe etibarı ilə dost ola bilərdik. Amma ömrüm boyu onun diqqətini və qayğısını, isti münasibətini duymuşdum. Bilirdim ki, istər sovet dönəmində, istərsə də müstəqillik dövründə məndən ona pis niyyətlə deyənlər də az olmayıb. Yazıçıların XX qurultayında çıxış edərkən özü bu barədə danışdı. Amma onu da bilirəm ki, bütün bu danoslar mənə olan münasibətinə zərrə qədər də təsir etmirdi və edə də bilməzdi. Çünki insan sərrafı idi. Və kimin kim olduğunu da yaxşı bilirdi. Boğazdan yuxarı təmənnalı sözləri də gerçək əməllərdən seçib ayırırdı.
Heydər Əliyevi tanıyanda çox gənc idim. Sonrakı illərdə Azərbaycan rayonlarına səfərlər zamanı, müxtəlif vaxtlarda Gəncədə, Naxçıvanda, Şuşada, habelə İstanbulda və Ankarada, Moskvada, Romada, Pekində və Şanxayda, Alma-atıda, Bişkəkdə, dövlət başçılarıyla söhbətlərində, sənətçilərlə ünsiyyətində, tarlalarda ya küçələrdə adi adamlarla görüşlərində onu yaxından müşahidə etmək imkanım olub.
Saysız-hesabsız toplantılarda, yubileylərdə onu dinləmişəm, yazıçılarla, sənət adamlarıyla görüşlərində iştirak etmişəm, iki-üç dəfə isə təkbətək çox ətraflı, məhrəm söhbətlərimiz olub. 1997-ci ilin payızında İtaliyadan qayıdarkən təyyarədə ta Romadan Bakıyacan üç saatdan artıq ikilikdə danışmışıq. Bu söhbətləri gündəliyimdə bütün ayrıntılarıyla və tam dəqiqliklə isti-isti qeyd etmişəm.
Əgər Sovet dönəmində Heydər Əliyev rayonlara yola düşəndə özü ilə mütləq yazıçıları da aparırdısa, müstəqil Azərbaycanın Prezidenti kimi fəaliyyətə başlayandan sonra bu adətinə sadiq qalmışdı, xarici səfərlərinə ziyalıları dəvət edirdi. Mən Rusiya, Çin, İtaliya, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan səfərlərində onu müşayiət edən nümayəndə heyətinin üzvü olmuşam. Heydər Əliyevin Çinin rəhbəri Tzyan Tzeminlə, İtaliya Prezidenti Oskar Luici Skalforo ilə, Roma Papası II İohann Pavellə, Türkiyə Prezidenti Süleyman Dəmirəllə görüşlərində iştirak etmək imkanım olub. Prezidentin böyük dövlətlərin başçıları ilə necə təmkinlə, ləyaqətlə söhbət aparmasını, Qarabağ münaqişəsinin mahiyyətini necə səylə izah etməsini, əlini xəritənin üstündə gəzdirərək işğal olunmuş Azərbaycan rayonlarını göstərməsini müşahidə edirdim və qürur hissi keçirirdim.
“Manas” eposunun 1000 illik təntənələrində iştirak etmək üçün Türk Dövlətlərinin sammitinə Heydər Əliyev Yusif Səmədoğlu ilə məni də dəvət etmişdi. Bu görüşlərdə türkdilli ölkələrin yaşca nisbətən cavan Prezidentlərinin Heydər Əliyevə necə hörmətlə yanaşmalarını, onun rəylərilə hesablaşmalarını görmək çox xoş idi.
Heydər Əliyevlə bağlı epizodlar bir-bir xəyalımda canlanır. Yenidən hakimiyyətə qayıdandan sonra onun ilk görüşü ziyalılarla oldu. Heydər Əliyevin çoxlu məziyyətlərindən biri də bunda idi – həmişə ictimai proseslərdə mədəniyyət, elm xadimləriylə hesablaşardı, onların rolunu dəyərləndirərdi. Görüş 1993-cü ilin 21 sentyabrında Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin binasında keçirildi. Görüşdə mən də çıxış etdim və iri həcminə görə onu məruzə hesab edənlər də oldu.
O da yaxşı yadımdadır ki,ulu öndər bir dəfə söhbət əsnasında dedi ki, hələ sovet vaxtı Siyasi Büronun üzvü olanda, ölkə rəhbərliyi tərəfindən Azərbaycana münasibətdə ikili standartlarla üzləşib. Və indi, Azərbaycanın Prezidenti olanda da, dünya dövlətləri tərəfindən Azərbaycana və Ermənistana münasibətdə ikili standartların olmasını müşahidə edir.
Heydər Əliyevin son dərəcə zəngin hadisələrlə dolu taleyində bir məqam xüsusilə ibrətamizdir. Adətən, siyasi xadimləri onlar tarixin malı olandan sonra dəyərləndirirlər, onların şəxsiyyətinin həqiqi miqyası, gördükləri işlərin əhəmiyyəti zaman keçdikcə daha dəqiq qavranılır. O, heç bir vaxt qarşısına çıxan heç bir çətinliyin qabağından qaçmazdı. Ən qorxulu vəziyyətlərdən belə zəfər çalaraq çıxardı. Xalq Cəbhəsi hakimiyyətdə olan vaxt rus qoşunlarının Azərbaycandan çıxarılmasını böyük tarixi uğur hesab edirlər. Razıyam. Amma çıxarılan ordunun yerini tutacaq milli zabitlər korpusunun əsasını axı Heydər Əliyev çox-çox qabaqlar sovet dönəmində Naxçıvanski hərbi məktəbini yaratmaqla, neçə-neçə gənci SSRİ-nin ali hərbi məktəblərinə göndərməklə qoymuşdu.
Sirr deyil ki, sovet dövründə Azərbaycanın hərbi çağırışçıları orduda ya tikinti batalyonunda, ya mətbəxdə işlədilirdilər. Böyük əhəmiyyətini yalnız 15–20 il sonra Qarabağ davası başlananda – tam dərk etdiyimiz bu iş – milli hərbi kadrların yetişdirilməsi – sovet ehkamları üzərində qələbə idi. Azərbaycanı yalnız xammal ərazisi kimi görmək istəyənlərə qarşı – ən yeni sənaye ocaqlarının qurulması – SSRİ-nin iqtisadi ətalət siyasətinə qalib gəlməkdi.
37-ci ilin milyonlarla repressiya qurbanlarından yalnız birinin – böyük Hüseyn Cavidin nəşinin tapılıb vətənə gətirilməsi hələ də zehinlərdə hökm sürən Stalin buzlaqlarının əridilməsi deməkdi. Azərbaycanın görkəmli sənətkarlarının yüksək ümumittifaq mükafatlarına, təltiflərinə nail olmaq yalnız o konkret şəxslərin deyil, ümumən ədəbiyyatımızın, sənətimizin və deməli, Azərbaycanın nüfuzunu ucaltmaqdı. Bütün bunlar – Heydər Əliyev vətənsevərliyinin, Heydər Əliyev zəkasının, iradəsinin, uzaqgörənliyinin qələbəsi idi.
Və bütün bunlar bədnam qonşularımızı qıcıqlandırır, qızışdırır, qəzəbləndirir, yuxularını qaçırırdı. Moskvaya, mərkəzi dairələrə danos-danos dalınca gedirdi. – “Heydər Əliyev Naxçıvanı ermənilərdən təmizlədi, indi də Qarabağı təmizləmək niyyətindədir” – danosların əsas mövzusu bu idi.
Heydər Əliyev bunu bilirdi. Və bunu bilə-bilə məhəl qoymurdu. Brejnevlə xoş münasibətlərinin bir səbəbi də özünü və xalqını, respublikasını mikoyanlardan, baqramyanlardan və onların tör-töküntülərindən siğorta etmək idi.
Şuşada əzəmətli Vaqif məqbərəsini, Natəvan heykəlini ucaltmaqla, Üzeyir Hacıbəyli, Bülbül muzeylərini açmaqla, Şuşada təntənəli beynəlxalq sənət tədbirləri keçirməklə Heydər Əliyev bu qədim Azərbaycan şəhərinin milli simasını müəyyənləşdirirdi. Axı 50-ci illərdə Şuşada yeganə iki heykəlin Nelson Stepanyanın və Tevosyanın büstləri olduğunu mən yaxşı xatırlayıram. Heydər Əliyev Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi olduğu illərdə Dağlıq Qarabağda erməni millətçiliyi meyllərinə qarşı çıxarılmış partiya qərarı da yadımdadır. Nə bundan əvvəl, nə sonra erməni millətçiliyi meyllərinə qarşı bu kəskinlikdə partiya qərarı qəbul olunmayıb.
Bütün bunlara rəğmən Heydər Əliyev iki dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına da layiq görülür, Siyasi Büronun tərkibinə düşür. Ermənilər yanıb-yaxılmasın neyləsinlər? Məni isə yandırıb-yaxan odur ki, Heydər Əliyev haqqında Moskvaya gedən danosların böyük bir qismi elə onun öz vətənindən, Azərbaycandan gedirdi. Onun öz soydaşları, azərbaycanlılar verirdilər bu danosları.
Səd heyif ki, yalnız ermənilərin deyil, bəzi “özümüzünkülərin” də Heydər Əliyevə bu bədxah münasibəti bizim günlərdə, müstəqillik dövründə də davam edir. Heydər Əliyev ermənilərlə mübarizə aparırdı, “Özümüzünkülər” isə onun özüylə. Bu nə milli şakərimizdir belə, anlaya bilmirəm. Azərbaycanın hər hansı bir görkəmli övladı – istər siyasət sahəsində olsun, istər elm, sənət, ədəbiyyat – xalqına şöhrət gətirirsə, ölkəmizin sərhədlərindən kənarda ad qazanırsa, millətin beynəlxalq aləmdə layiqincə təmsil edirsə – həmin elə bu xalqın, bu millətin bir para insanları ona qənim kəsilir.
1987-ci ildə ermənilərin, erməni dairələrinin güclü təsiri altında olan Qorbaçovun birgə səyləri ilə Heydər Əliyev SSRİ-nin siyasi Olimpindən uzaqlaşdırıldı. Düz bir həftə sonra isə adıbədnam akademik Aqanbekyan Parisdə Qarabağ kampaniyasına start verdi.
Heydər Əliyev istefaya göndərildi, ailə üzvləri basqılara məruz qaldı, Moskva qəzetlərində böhtanlar, iftiralar dərc olundu, barəsində cinayət işi açmaq üçün qurdalanmağa başladılar. Təkləndiyi, yaxşılıq etdiyi adamların çoxunun dönük çıxdığı (bu da milli şakərimizdi?) bir məqamda Heydər Əliyev heç nədən və heç kəsdən qorxub-çəkinmədən Moskvadakı Azərbaycan nümayəndəliyinə gəlir, 90-cı ilin qara Yanvarını lənətlə damğalayır, bütün dünya mətbuatı qarşısında Qorbaçovu ittiham edirdi. Bu da onun qələbəsi idi.
O vaxt Moskvada Heydər Əliyevə telefon etmişdim. Moskva mətbuatındakı iftira dolu yazılardan ürək ağrısıyla danışırdı. – Belə yazılara fikir verməyin – dedim – Siz tarixi şəxsiyyətsiniz və bunu hamı bilir. Bu telefon söhbətinin bir başqa vacib məqamı və nəticələri haqqında gələcəkdə ətraflı yazacam. İndi isə ancaq onu deyim ki, bu söhbətdən Heydər Əliyevin daha Moskvada qalmaq, orada yaşamaq istəmədiyini başa düşdüm.
Əfsuslar olsun ki, Heydər Əliyevə nəinki Moskvada, heç Bakıda da yaşamağa imkan vermədilər. Tikilib qurulmasında bu qədər böyük zəhməti olan adama Bakıda bir mənzil də tapılmadı, doğulduğu yerə Naxçıvana getməli oldu. Soyuq, şaxtalı, yanacaqsız Naxçıvan qışında ətrafındakı etibarlı insanlara – “ölsək də bir yerdə öləcəyik, qalsaq da bir yerdə qalacayıq” – dedi. İlk baxışda belə görünə bilərdi ki, siyasi karyerası bitmiş Heydər Əliyev axır ki, məğlub edilib. Belə amansızlıqlarla üzləşmiş, belə dözülməz şəraitə düşmüş başqa birisi, bəlkə də, məğlub olardı. Hər hansı başqa birisi. Heydər Əliyev yox.
Cəmisi bir-iki il keçdi, Qorbaçovun özü də, ölkəsi də yerlə-yeksan oldu, indi SSRİ-nin ilk və son prezidenti vaxtını öldürmək üçün radioda uşaq nağıllarını səsləndirir və cibini doldurmaq üçün Makdonaldsı reklam edir. Heydər Əliyev isə XX əsrdə müstəqilliyini ikinci dəfə qazanmış milli dövlətinin düz on il ərzində Prezidenti oldu. Özü də elə bir Prezident ki, ərazisi və əhalisi baxımından kiçik ölkənin dövlət başçısıyla ən böyük məmləkətlərin rəhbərləri hesablaşırdı. Kim qalib çıxdı? Nəinki öz hakimiyyətini qoruya bilən, başçılıq etdiyi dövləti belə bada verən Qorbaçovmu, ya parçalanmaqda olan ölkəsini xilas edən, sonrakı çeviriliş cəhdlərinin qarşısını alan, bir gecə yarısı televiziya çıxışı ilə Prezident sarayı ətrafına minlərlə insanı toplaya bilən Heydər Əliyevmi?
Bəziləri Heydər Əliyevi atəşkəs sazişinə görə suçlayır, Qarabağ problemini həll etməməkdə təqsirləndirirlər. Azərbaycanın hələ güclü ordusu olmadığı bir vaxtda Bişkək protokolu imzalanmasaydı, rus ordusunun açıq və gizli dəstəyilə ermənilər gəlib Yevlaxa çatsaydılar, Azərbaycan və Gürcüstan arasında yeni bir işğal zonası yaransaydı və neft boru kəməri əbədi olaraq gündəmdən çıxsaydı, bu ittihamçılar görən onda nə deyəcəkdilər?
Qarabağ probleminin gec-tez həll olunacağına, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpasına, işğal edilmiş torpaqlarımızın qaytarılacağına qəti inamım var, amma bu problemin nə qədər çətin olduğunu da aydın dərk edirəm. Postsovet məkanının bu səpkili hansı problemi həll olunub – Moldova–Dnestrbasar problemi? Gürcüstanın Abxaziya, Cənubi Osetiya indi də Acarıstan problemi? Və nəhayət Rusiyanın Çeçenistan problemi? Hələ yarım əsrdən artıq sürən İsrail–Fələstin qarşıdurmasını demirəm. – Siyasət mümkün olana əsaslanmaq sənətidir – deyiblər. Hər halda Qarabağla bağlı danışıqlarda, hər yöndən güclü təzyiqlər altında Heydər Əliyev Azərbaycanın mənafeyinə zidd olan heç bir güzəştə getmədi. Və siyasətin mümkün olan əsasları baxımından bu da qələbə idi.
Sonuncu dəfə Heydər Əliyevi Rəsul Rzanın yubileyində, indi Prezidentin adını daşıyan sarayda görmüşəm. O, böyük maraqla teatrlaşdırılmış tamaşaya baxırdı, Rəsul Rzanın, Nigar Rəfibəylinin sözlərinə bəstələnmiş mahnıları diqqətlə dinləyirdi. Gənc müğənnilərin ifalarını xüsusilə qeyd edirdi:
–Bizim necə də istedadlı xalqımız var, – deyirdi, – hər dövrdə meydana yeni-yeni istedadlar çıxır, elə bil bulaqdılar, torpağın təkindən qaynayırlar.
Tamaşadan sonra səhnəyə qalxdı, ifaçılarla səmimi söhbət etdi. Heydər Əliyevin bu söhbətindəki incəlikləri mən təfsilatı ilə “Unudulmaz görüşlər” xatirə kitabımda yazıya almışam, çalışmışam ki, kağız üzərində olsa da o nostalji duyğuları yenidən canlandırım, o gecənin təkrarolunmaz anlarını yenidən yaşayım. Heyif, bu mənim böyük şəxsiyyətlə son görüşüm oldu. Tale belə insanları xalqa yüz ildə, bəlkə də üç yüz il, beş yüz ildə bir dəfə bəxş edir.
Arxivimdə Heydər Əliyevin bir foto-şəkli də var – Rəsul Rzanın 90 illik yubileyində çəkilib. Bu şəklə baxanda mənə elə gəlir ki, Heydər Əliyev bizim hamımızla vidalaşır. Və o cümlədən, mənimlə də vidalaşır...
2003-cü ili – ömrünün son ilini də Heydər Əliyev qalib kimi başa vurur. Geniş infakt keçirmiş, gecəsi-gündüzü olmayan, nə şənbə, nə bazar, nə məzuniyyət, nə istirahət bilən, yaşı səksənə çatmış insan çıxış edərkən qəlb böhranı keçirir, yıxılır, yeddi qabırğası sınır və dözülməz ağrılara tab gətirərək yenidən səhnəyə qayıdır, sözünə davam edir. Bir də yıxılır və yenə görünməmiş, inanılmaz bir iradə ilə səhnəyə dönür, xalqı ilə vidalaşmağa özündə güc tapır. Bu da onun yıxılması haqqında hərzə-hərzə danışan və yazan mənəviyyatsız düşüklər üzərində qələbə idi.
Ucuz mətbuat şoularına Heydər Əliyev bu mənhus xəbərlərin bazara çıxarılmasından sonra neçə ay yaşamasıyla, xəstə-xəstə belə Azərbaycanı idarə etməsiylə, prezident seçkilərində iştirakı və vaxtlı-vaxtında namizədlikdən imtina etməsiylə, seçkiləri izləməsi və nəticələrindən arxayın olmasıyla qələbə çaldı. Bəlkə də bu gün yeganə təsəllimiz odur ki, Prezidentimiz dövlətinin taleyindən arxayın getdi.
İlham Əliyev Prezident seçiləndən sonra tez-tez çıxış edərkən Azərbaycan dilində belə səlis danışması məni heyrətə gətirirdi. Məsələ ondadır ki, orta məktəbdə də, institutda da rus dilində təhsil almışdı. Rusca təhsil alanlar, sonradan ana dilini nə qədər mənimsəsələr də, adətən fikirlərini ifadə edəndə çətinlik çəkirlər. Bu zaman məhdud söz ehtiyatı da, cümlələrin, sözlərin uzlaşmaması da, rusca düşündüyü fikri Azərbaycan dilində ifadə etmək cəhdi də hiss olunur.
İlham Əliyevin nitqində bu kəsirlərdən heç biri yoxdur. Onun ana dilində zəngin söz ehtiyatı var, o az işlənən ibarələrdən, sözlərdən belə yerində istifadə edir. Rus və ingilis dillərində də beləcə sərbəst danışır, amma bu - orta və ali təhsilin nəticəsidir. Azərbaycan dilini o sonra işlətməyə başlayıb, ancaq elə bil ki, doğulandan bu dilin təmiz axarında yetişib, ömrü boyu bu dildə danışıb. Məlum olur ki, xüsusi dil qabiliyyətindən başqa, Heydər Əliyev oğlunu məqsədyönlü şəkildə mühüm dövlət missiyasına da mükəmməl hazırlayıbmış.
Məhz elə buna görə də gənc Prezidentimiz bu çox çətin və təhlükəli dövrdə ölkəmizi açıq ya gizli şəkildə təhdid edən qüvvələr qarşısından geri çəkilmir, tarazlaşmış, müstəqil siyasət aparır, Qərbdən və Şərqdən, Şimaldan və Cənubdan çeşidli təzyiqlərə baxmayaraq Azərbaycanın ərazi bütövlüyü, işğal olunmuş torpaqlarımızın qaytarılması yolunda bir addım güzəştə getmir.
Dünyaya qalib kimi gəldi, dünyadan qalib kimi getdi. Heç kəsin xidmətini danmadan müstəqil Azərbaycanın qorunmasında, qurulmasında və yaşamasında Heydər Əliyevin müstəsna rolu insafı olanların hamısına açıq-aşkardır. Bir jurnalist doğru yazıb ki, Heydər Əliyev Qulliver, ona çirkab atanlar isə liliputlardır.
Bütün keçəri, ötücü narazılıqlar, umu-küsülər, giley-güzar unudulub gedəcək, Heydər Əliyevin möhkəmləndirdiyi, inkişaf etdirdiyi ölkə-sabit, istiqrarlı, söz, mətbuat azadlığı təmin olunmuş, müxtəlif siyasi qurumların, o cümlədən müxalifət partiyalarının fəaliyyət göstərdiyi, senzurasız, ölüm hökmsüz, sivil dünya ailəsində layiqli yer tutan demokratik Azərbaycan qalacaq. Əlbəttə, Azərbaycan, yaxın gələcəyin Azərbaycanı daha da gözəl, firavan, daha əzəmətli və daha ədalətli olacaq. Amma bu xoşbəxt gələcəyin təməlini bütün şər qüvvələriylə mübarizədə qalib çıxan Heydər Əliyev qurdu, əl-ayağa dolaşanlara rəğmən çətin doğulan əsər kimi yaratdı.
Çağdaş Azərbaycan, doğrudan da, Heydər Əliyevin əsəridir. Bizim borcumuz bu əsəri yaşatmaq, qorumaq, cilalamaq və gələcək nəsillərə yetirməkdir. Bütün siyasi çəkişmələr, dartışmalar, toqquşmalar – Xalqın taleyi qarşısında çox cılız görünür, böyük Tarix önündə çox kiçik həvəslər, hərisliklər, hikkələrdir.
Heydər Əliyev hər xalqa bəlkə də, əsrdə bir dəfə qismət olan nadir şəxsiyyət idi. Həyata qalib kimi gəlmişdi. Xalqı ölümüylə sarsıdan, sarsındıraraq birləşdirən, kədərləndirərək bütövləşdirən Heydər Əliyev ölümüylə də zəfər çaldı. Kim nə deyir-desin, nə yazır-yazsın, qalib gəldi, qalib getdi.
Azərbaycanımızın əbədi müstəqilliyi, ərazi bütovlüyünün bərpa olunması ulu öndər Heydər Əliyevin ölməz ruhunun hamımıza əmanətidir.
ANAR,
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri, Xalq yazıçısı