Uşaqlıq illərimin unudulmaz xatirələrindən biri də analarımızı qayğılandıran qızların, gəlinlərin cehizlik qeydinə qalması idi. Bilmirəm, indi anaların cehizlik qeydinə qalması nə səviyyədədir. Amma anamın gəvə, kilim, xalı toxuyan əllərinin şanı-şöhrəti elimizlə bir idi. Ömrünün sonunadək taqəti dizində, odu, hərarəti gözündə oldu xalı toxuyan anamın. O xalılar evimizin ruhuydu... O xalılara anamın üzünün qırışları, dilinin yalvarışları əriş-arğac kimi toxunurdu.
Anamın ev-eşik qayğısının önündə oğul-qız qayğısı gəlirdi. Ömrüboyu anamın əllərini işdən-gücdən qalan görməzdik. Necə deyərlər, bir əli istidə, bir əli tüstüdə olurdu. Anam balalarını oddan- sudan keçirib böyüdürdü. O ötən günlərdən yaddaşımda nələr qalmayıb ki?!
Laylalar, bayatılar rəng-rəng ilmə salırdı anamın toxuduğu xalılara. Anamın səsində həm rəng vardı, həm su vardı, həm də od vardı. Xalı toxuya-toxuya ürəyinin odunu cilalayırdı. O əlvan xalılarda odun, suyun öz hikməti vardı.
Ruhu şad olsun. Laylalarla böyüdürdü anam məni. Bir daha anam kimi mənə layla çalan, könlümü alan tapılmaz. Həyətimizdəki xar tutun şah budağından yüyrük asıb, mənə layla çalıb anam. Yüyrüyümü yırğalaya-yırğalaya ağlayanda məni kiridib. Gümüldənə-gümüldənə ağı deyib, bayatı çağırıb, kiriyəndən yerə qoyub, oxşayıb, əzizləyib:
Day dur, day dur, dayın gəlsin,
Ciblərində payın gəlsin...
Anam məni kürəyinə alıb ki, mən də böyüyəndə onu çiynimdə gəzdirim. Yun şalı ilə məni kürəyinə bərk-bərk sarıyıb. Canımın canısan deyib.
Güllü yorğanımı gecələr üstümə çəkəndə layla umardım. Anam istəyimi duyub başlardı laylalarını. Yorğanımı quzubala kimi imsiləyib başıma çəkər, üzümü örtərdim ki, anam gözlərimin yaşını görməsin. Doluxsunmuş, yaşlı gözlərimi görsəydi dərdi təzələnərdi, yaralarının qaysağı qopardı yazıq anamın. Duyğularını zil pərdədə kökləyib Kərəm sazı kimi ötərdi. Davada itkin düşmüş dayım eşitsin deyə...
Day dur, day dur, dayın gəlsin,
Ciblərində payın gəlsin...
Dayım payımı gecələr “gətirərdi”. Gecələr məni şirin yuxu tutandan sonra dayım payımı “gətirib” balıncımın altına qoyardı. Mən yorğanı başıma çəkib şirin-şirin payımı yeyərdim, anam da ürəyini. Gözlərimdən süzülən yaş damcıları yanaqlarımdan diyirlənib ağzıma dolardı.
... Qızıl inəyimizin yelinini eydirə-eydirə, sığallaya- sığallaya gümüldənərdi anam. Mis sərnicə qızıl inəyimizin südü sağıldıqca, anamın dilindən süd qoxulu bəstələr “sağılardı”. Anamın o həzin bəstələrinin səsi sərnicə sağılan südün səsinə qarışıb qəribə bir melodiya yaradardı.
Evimizin bir küncündə ayağı yerə basdırılmış, başı evimizin tavanına dəyən xana ağaclarına vaxtaşırı əriş tökərdi anam. Onda mənə dedi ki, bu xananın ağaclarını dayın təzəcə yonub düzəltmişdi. Onu davaya apardılar... Sonra da anamın fristlə əlbəyaxa davası başlayardı. Əlindəki toppuzlu kirkidi zərblə qaldırıb elə çırpırdı ki, deyirdim indicə fristi gəbərdəcəkdir.
Xanada ərişlər tez-tez dəyişirdi. Kilimi kəsdimi, xurcuna başlayardı. Sonra da balçaxlı kilim və marfaş. Toxuduğu xalçalara “el gəvəsi” deyirdilər. Bir dəfə o el gəvələrindən birinin üstünə dayımın adını yazmışdı – Murtuzəli. Dayımın adı anamın and yerinə dönmüşdü.
Gəvəni kəsib qurtaran kimi anam dedi:
– Yağının ömrü də belə kəsik qalsın, a yolları odlanıb, cığırları daşlanan qardaşım, heey!..
Xananın vərəngalan ağacını axırıncı əriş-arğacın arasından çıxarıb verərdi mənə. Di min atını. Doqqazımızın həndəvərində sür, bax, gör dayın gəlirmi... Muştuluğun məndə,- deyərdi anam.
Həmin “arıq yabı”nı ora-bura çapmaqdan qıçlarım lap yağır olmuşdu. Həyətimizdəki ot tayasının üstünə çıxıb, Til dağının yaxasından aşıb o üzə gedən sarı yola baxmaqdan gözlərimin kökü saralmışdı.
O dağın o üzündən tez-tez gurultu səsləri gəlirdi. O gurultu səsinin təsirindən evimiz də, ayağım altındakı taya da silkələnirdi. O dağın o üzündə davamı gedirdi, yoxsa?! O sarı yola baxa- baxa anamın bəstələri üstündə bülbül kimi cəh-cəh vurardım.
Elə bilirdim dayım bu an o dağın arxasından səsimi eşidib gələcək. Məni bağrına basacaq. Barıt qoxulu nəfəsini nəfəsimə qatacaq. Dayım döşündəki ulduzlu nişanlardan birini yaxama taxanda qaça-qaça anamı muştuluqlamağa gedəcəm...
... Ulduzlu gecələrdə yenə məni şirin yuxu tutardı. Yenə anamın güllü yorğanını başıma çəkərdim. Anamın allı-güllü laylaları ilə sabah çiçəyi çırtlayan şirin yuxu yatardım...
Həsrətdən ürəyinin başı köz-köz olan anamın oğullarının, nəvələrinin yaşı dayımın yaşını çoxdan ötüb keçmişdi. Oğulları böyüyüb ata oldular, nəvələri əsgər getdilər. Vətən borclarını verib geri qayıtdılar. Anam özü də 90 yaşın qapısını döyürdü. Amma hələ də ötən hərbdə ölüm-dirim savaşında itgin düşən əsgər qardaşının yolunu gözləyirdi. Dərdli duyğularla dilləşir, yerlə-göylə əlləşirdi.
Anam yenə fikirliydi, yenə gözləri yol çəkirdi. Əli üzündə, dirsəyi dizində televizorun qabağında oturmuşdu. Televizorda “Tütək səsi” filmini seyr edirdi.
... Ayaqyalın, başıaçıq qız uşağı yüyürüb kəndi haraylayırdı:
– Əsgər gəlir, ay camaat, əsgər gəlir.
Doğrudan da kinoda əsgərin gəldiyi görünürdü. Anamın əlləri, üzü qırış- qırış, ömrünün sonu yaxınlaşırdı addım-addım, qarış-qarış. Əlini gözünün üstünə qoyub ekrandakı əsgəri diqqətlə seyr etdi və hürkək səslə dedi:
– Gəlir, eey! Qardaşım gəlir. Özüdür ki, var- ucaboylu, qamçı kimi nərmənazik bədənli, qartal baxışlı igid qardaşım gəlir.
Sonra da durub toxuduğu el gəvəsinin birini döşəməyə sərib naxışlarını, çeşnilərini qırışmış əlləriylə sığallayıb halallıq verirmiş kimi dedi:
– Bilirəm ki, o qız gəlib muştuluq istəyəcək. Bu el gəvəsini o şad xəbəri gətirən qoşa hörüklü qıza muştuluq əvəzi verərsiniz, - dedi və el gəvəsinin üstündə tərpənməz qaldı. Nəbzi vurmurdu, nitqi laldı. Sevincdən ürəyi partlamışdı. Öz əlləri ilə toxuduğu el gəvəsinin üstündə can verdi yazıq anam.
Filmin sonuna yaxın aşığın sazı isə hələ də “Ruhani” üstündə yanıqlı-yanıqlı ötürdü. Anamın ruhuna layla çalırdı “Ruhani”...
Həzi HƏSƏNLİ,
şair-publisist
