III yazı

“Xristian türklər” silsiləsindən növbəti yazımız yakutlar – saxalar haqqındadır. Qədim türk xalqların­dan olan saxalar (yakutlar) əsasən Rusiya Federasiyasının tərkibindəki Saxa Respublikasında yaşayırlar. Saxa dili türk dillərinin şimali Sibir qrupuna aiddir. Rusiyada bu dildə danışan insanların sayı, təxminən, 500 mindən çoxdur. 

Yakut dili, həmçinin Maqadan və Saxalin bölgələrində, eləcə də Tay­mir və Evenk muxtar vilayətlərində də qorunub saxlanılır. Hakim rus dili ictimai həyatda saxa dilini sıxışdırsa da, 1960-70-ci illərdə bütün SSRİ məkanında başlayan mədəni-mənə­vi dirçəliş saxa dili və ədəbiyyatının da nisbətən canlanmasına səbəb ol­muşdur.

Hazırda Rusiya Federasiyası əra­zisinin beşdə birini təşkil edən Saxa Respublikasının əhalisinin ümumi sayı 1 milyondan artıqdır. Saxaların bu ərazidəki sayında xüsusi çəkisi, təqribən, 50 faiz təşkil edir.

Qısa tarixçə 

Saxalar XIII-XIV əsrlərdə monqol əsilli buryatların basqınları nəticə­sində Sibirin Baykal gölü bölgəsin­dən şimala köçmüş türkdilli xalqların törəmələridir. O vaxtdan bölgənin yerli əhalisi, türklərlə müqayisədə sayları dəfələrlə az olan monqollar, even (lamut), tunqus və Qədim Asi­ya xalqları da saxalarla birləşərək qaynayıb qarışıblar. Hər bir etno­sun özünəxas milli fərqləri, özəllikləri ümumi Saxa kültürünün yaranması­na səbəb olub. Bugünkü saxalar 3 fərqli dini inanca sahibdirlər: pravos­lavlıq, şamanizm və tenqriçilik. 

Şamançılıq və gök tenqri dinləri saxaların ən qədim, pravoslav xristi­anlıq isə çox sonralar qəbul etdikləri dindir. 

Sibir xanlığını darmadağın edərək şərqə doğru irəliləyən çar Rusiyasının missionerlik fəaliyyə­ti nəticəsində saxaların bir hissəsi xristianlığı qəbul edib. Ancaq məlum rus işğalından sonra da davam edən xristianlığın güclü təbliğatına baxma­yaraq, qədim türk dininin izləri saxa xalqının yaddaşının dərinliklərindən hələ də silinməyib. Xalqın bir qismi qədim türk dininin göy tanrının (tenq­riizm) adət-ənənələrindən, ibadətin­dən əl çəkməmiş və bu ənənələri bu günə qədər davam etdirməkdədir. Beləliklə, xalqın hazırkı inancı şərqi pravoslav kilsəsi ilə şaman inancla­rının sintezi kimi davam etməkdədir. 

Gök tenqri dini saxa türklərinin həyatında mühüm rol oynamışdır. Bu gün də ölkədə şamançılıqla bağ­lı inanclar, mərasimlər davam edir. Bir vaxtlar repressiyalardan çəkin­məyərək şamançılığı yaşadan saxa türk şamanları, artıq şamançılığı peşəyə çevirməkdədirlər. Saxa alim­lərinin fikrincə, bugünkü şamanizm qədim türk dininin fəlsəfi, bədii və tibbi cəhətlərini özündə əks etdirir. Saxa şamanizmi haqqında ilk məlumatın XIII əsrə aid olduğu güman edilir.

Fantastik sərvət 

Saxa Respublikası faydalı qazın­tıların çeşidi, miqdarı və keyfiyyəti baxımından bənzərsiz bir coğrafiya­dır. Burada 58 faydalı qazıntı növünə aid 1823 qiymətli metal yataqları rəs­mi qeydiyyata alınmışdır. Bu yataqlar əsasən almaz (Rusiyanın almaz eh­tiyatlarının 82 faizi), stibium (stibium ehtiyatlarının 86 faizi) və uran (uran ehtiyatlarının 61 faizi) yataqlarıdır. Bundan başqa Rusiyanın Şərqi Sibir və Uzaq Şərqdə tədqiq edilmiş kö­mür ehtiyatlarının 47 faizi, təbii qaz və neftin 35 faizi Yakutiyanın payına düşür. Ən maraqlısı isə odur ki, Saxa torpaqlarında 16 mindən çox poten­sial faydalı qazıntı yatağı hələ də az tədqiq edilmiş və ya tədqiq edilmə­miş qalır. 

Mədəniyyət və dil 

Qədim türk mədəniyyəti izlərinin geniş anlamda hiss olunduğu saxa türklərinin milli-mədəni xüsusiyyətlə­ri bölgədəki digər türk toplumlarının mənəvi irsi, yaşam və kültür tərzi ilə demək olar, eynidir. Saxa türkləri bu günə qədər qədim türk geyim for­malarını və həyat tərzini yaşatmağı bacarıblar. Məsələn, həddən artıq soyuq iqlimə malik ərazidə yaşadıq­ları üçün saxalar qış aylarında maral dərisindən hazırlanmış ayaqqabı ge­yinirlər. 

Saxa bir çox türk dilləri ilə paylaş­dığı aqlütinasiya və sait harmoniyası kimi qrammatik xüsusiyyətləri ilə se­çilir. Saxa dili cümlə quruluşuna görə, ümumiyyətlə, subyekt-obyekt-predi­kat sırasına malikdir. Hind-Avropa və Hami-Semit kimi böyük dil ailələrinə məxsus dillərdən fərqli olaraq, qram­matik cinsin (sözlərdə kişi və qadın cinsi fərqi) olmadığı klassik Altay di­lidir. Alınma sözlərin bir hissəsi rus, ingilis, fransız, monqol, tunqus, çin kimi xarici dillərdən, eləcə də müxtəlif Paleo-Sibir dillərindən saxa dilinə ke­çib. Bu dil digər türk dillərindən fərqli olaraq, ərəb və fars dillərinin təsirinə məruz qalmamışdır. 

Saxa mətbəxi

Yakut mətbəxinin ənənəvi içkisi kumısdır. Əsas yeməkləri inək, mad­yan və maral südündən hazırlanmış süd məhsulları, dilimlənmiş, don­durulmuş duzlu balıq – stroqanina, xəmirli ət yeməkləri - oyoqos, geyik ətindən müxtəlif yeməklər, dondurul­muş balıq və darı sıyığıdır. Kuerçex və ya kierçex adlanan desert inək südündən və ya müxtəlif meyvələrlə qarışdırılmış qaymaqdan hazırlanır. Ümumilikdə isə saxa süfrəsini, bir qayda olaraq, müxtəlif balıq növün­dən hazırlanmış çeşidli balıq yemək­ləri bəzəyir. 

Murad KÖHNƏQALA,
şair-publisist