Elm və Təhsil Nazirliyi və Azərbaycan Dillər Universitetinin birgə hazırladığı dəyərli salnaməyə qısa nəzər

Azərbaycan Respublikasının Elm və Təhsil Nazirliyinin və Azərbaycan Dillər Universitetinin Ulu öndər Heydər Əliyevin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş “Müstəqillik illərində ingilisdilli mətbuatda Azərbaycan obrazı (1993-2003)” kitabı, sözün əsl mənasında, yüksək çəkiyə malik vəsaitdir. Ön söz müəllifi və layihə rəhbəri ADU-nun rektoru, akademik Kamal Abdulla olan nəşr Heydər Əliyevli müstəqil Azərbaycanın xaricdən görünüşünün aynasıdır. Məqalələr toplusundan ibarət kitab respublikamızın 1993-2003-cü illər dövrünü əhatə edən, kifayət qədər, faydalı və sanballı mənbədir. 

Toplunun faydalılığını bir neçə cəhət­dən əsaslandırmaq mümkündür. İlk növbədə, həmin illərdəki obyektiv duru­mun öyrənilməsinə dəstək amili vurğu­lanmalıdır. İkincisi, hesab edirik ki, kitab Heydər Əliyev şəxsiyyətinin nəhəng obrazını fərqli çalarlarla vurğulamaqda­dır. Üçüncüsü, nəşr yaşadığımız zaman kəsiyini bizə ibrət götürülməli dövr kimi xatırladır. Dördüncüsü, bu vəsaitdə köv­rək qədəmlərə malik Azərbaycan dövləti və dövlətçiliyinin inkişaf trayektoriyasın­dakı qlobal siyasi mahiyyət vurğulanır. Beşinci məqam isə ondan ibarətdir ki, kitabda toplanmış məqalələr o dövr üçün bizə məlum olmayan, yaxud məlum olub kluar söhbəti təsiri bağışlayan, hazırda müəyyən mənada, unutduğumuz epi­zodları yaddaşlara qaytarır, onları tarix kimi görməyimizə imkan yaradır. Axı, yaxşı deyiblər ki, tarixdə baş verənlərin özünə vətəndaşlıq hüququ qazanması üçün əlahəzrət zamana ehtiyac var. Artıq zaman ötüb. Yenicə çapdan çıxmış nəşr isə ötən zamanın salnaməli böyüklüyünü vurğulamaqdadır.

Əlbəttə, yeni nəşrin məziyyətləri baxı­mından digər məqamları da ayırd edib qruplaşdırmaq mümkündür. Amma bu yazıda daha çox kitabın bir keçmiş ya­şantılı təqdimat məhsulu olması üzərində dayanmaq istərdik. Oradakı məqalələrə həyəcansız nəzər salmaq mümkün­süzdür. Bəzən həyəcan ağrı-acılarla və üzüntülərlə əvəzlənir. Məsələn, ABŞ-ın “The Gazette” nəşrinin 28 iyun 1993-cü il tarixli sayında qələmə alınmış, müəllifi Nyu Jonson olan “Erməni qoşunlarının Azərbaycan ərazisinə basqını” məqalə­sinin sərlövhəsi hər şeyi deyir. Ermənis­tan-Azərbaycan ixtilafının keçmiş Sovet İttifaqında ən dəhşətli etnik münaqişə kimi qələmə verildiyi məqalənin, belə demək mümkünsə, basqın yükü ermə­ni silahlılarının Ağdama hücumu və 120 min rayon sakininin öz doğma yurd-yu­vasını tərk etməsidir. Təsəvvür edin ki, mövcud fonda “erməni silahlıları Dağlıq Qarabağda bufer zona yaratmağa çalı­şırlar”, “Seçkidə qələbə qazanan prezi­dent Əbülfəz Elçibəyə qarşı qiyamdan sonra hakimiyyətə gələn Azərbaycanın yeni baş naziri Sürət Hüseynov işğal olunmuş əraziləri geri alacağına söz ve­rib” kimi fikirlər diqqət çəkməkdədir. O dövrdə Azərbaycan xalqı neçə belə po­pulistlərdən yalan vədlər görmüşdü. Hələ biri var idi, Şuşanın işğal olunacağı təq­dirdə, başına güllə vuracağını deyirdi...

Vədlərdən söz düşmüşkən, kitab­da “Nyu-York Tayms”ın 9 iyul 1993-cü il tarixdəki “Müharibə və siyasət Azərbay­canın zənginliyə gedən yolunu bağlayır” məqaləsində (müəllifi Serge Şmeman) Vətənimiz belə təsvir edilir: “Xəzərin sahilindəki bu kiçik ölkə iki ildən də az müstəqillik dövründə müharibə, seçkilər, çevrilişlər, qırğınlar, korrupsiya, İslam dirçəlişi, kommunistlərin yenidən fəallaş­ması, beynəlxalq intriqalar, iqtisadi xaos və zənginlik vədlərinin nə olduğunu bilir – böyük neft sərvətləri var və əgər digər məsələlər həll olunarsa, onlardan istifadə etmək olar”. 

Bəli, bütün özbaşınalıqlara Ulu öndər Heydər Əliyev son qoydu. Yeri gəlmiş­kən, məqalədə Heydər Əliyevin təsvir edilən qarışıqlığı aradan qaldırmaq üçün təcrübəyə və cəsarətə malik şəxs olaraq rəhbərliyə çağırıldığı vurğulanır. Ancaq bunun fonunda yazıda Azərbaycanın Ermənistan qarşısında cəbhə məğlubiy­yətləri ilə bağlı ağrılı fikirlər də yer alır ki, əslində, detallarını təsvir etmək istəmə­diyimiz bu cür sərt yanaşmanın özü də keçmişin ibrət dərsidir. 

“Dağlıq Qarabağın etnik erməniləri son bir ildə Azərbaycanın 10 faizini ələ keçiriblər. Anklavı artıq əsas dəstəkçisi olan Ermənistanla iki quru dəhliz birləşdi­rir. Bu necə ola bilər?”, – deyə sual verən ABŞ nəşri “Deyli Herald”ın müxbiri M.Le­derer “Qələbəsinə ümidini üzən Ermənis­tan Azərbaycandan uzaqlaşır” sərlövhəli məqaləsində təəccüb içərisində 100 min­lik erməninin 7 milyonluq Azərbaycanla müharibədə necə qalib gələ bilməsindən söz açır. Müəllif bu baxımdan əfsanədəki Davudun Goliata ilə qeyri-bərabər müba­rizəsini təsvir etsə də, məqalədəki digər məqamlar, əslində, Qarabağ separatçı­larına kənardan dəstək motivlərinin qa­bardılmasını rəhbər tutur. Əlbəttə, möv­cud gedişatda əsas vurğu Azərbaycanın daxili-siyasi vəziyyətinin gərginliyinə, özbaşınalığın və hərc-mərcliyin təsvi­rinə qoyulur: “London institutuna görə, Ermənistan ordusunda 50000 əsgər var və Rusiyanın 7-ci Ordusunun təxminən 23000 əsgəri Ermənistanın Leninakan şəhərindədir. Ermənistan və Rusiya rəs­miləri heç bir əsgərin münaqişədə iştirak etmədiyini israr edirlər. İnstitut bildirir ki, yalnız bir il əvvəl ordu qurmağa başlayan Azərbaycan 40000 nəfərlik qüvvə topla­yıb”. 

Kitabda erməni işğalının doğurduğu məşəqqətləri vurğulayan yazılardan biri də “Nyu-York Tayms”ın 28 avqust 1993-cü il tarixli sayında yayımlanmış “Azər­baycandakı müharibə köçə təkan verib” sərlövhəli məqaləsidir. Məqalədə Zəngi­lanın və Füzulinin işğalının doğurduğu ağır humanitar vəziyyət təsvir edilir. Bu təsvir səhnələrini nəzərdən keçirəndə, istər-istəməz, Qarabağ ermənilərinin böl­gəni tərk edərkən yola salınması ilə bağlı epizodları xatırlayırsan. Düşünürsən ki, azərbaycanlılar ermənilərlə necə xoş rəf­tar etmişdilər, bəs ermənilər necə etdilər? Məqalədəki ən təsirli yer isə ABŞ-ın o za­mankı müvəqqəti işlər vəkili Robert Fin­nin qəzetə bildirdikləridir: “Mən dünyanın müxtəlif hissələrində çox qaçqının vəziy­yətini görmüşəm. Bu gördüyüm ən pis­lərdən biridir”. Yaxud: “Birləşmiş Millətlər Təşkilatı ağır döyüşlərin getdiyi bölgəni o dərəcədə təhlükəli elan edib ki, Qaçqın­ların İşi üzrə Agentliyin orada işləməsinə icazə verilmir”. Görəsən, xalqımız bütün bunları necə yaşayıb?

Kitabda toplanmış məqalələrə nəzərən qardaş Türkiyənin Azərbaycan­la bağlı həssaslıq nümayişinin, torpaq­larımızın işğalını ağrı ilə qarşılamasının ayrı-ayrı epizodlarının ingilisdilli mət­buatda geniş əksini tapdığını görmək fərqli hisslər yaşadır. Bu baxımdan Bir­ləşmiş Ştatların “Press Demokrat” nəş­rində yer almış “Türk qoşunları sərhəd­də” (4 sentyabr 1993-cü il) və “Pitsburq Post-Gazetta” nəşrindəki “Türkiyə lideri Qafqaz müharibəsini müzakirə etmək üçün Rusiyada” sərlövhəli (9 sentybar 1993-cü il) məqalələri vurğulamaq müm­kündür. Bu yazılarda Türkiyənin o za­mankı baş naziri Tansu Çillərin nə qədər canfəşanlıq etdiyi aşkar duyulmaqdadır. Eyni zamanda, bu məqalələrdə dövrün qlobal siyasi mahiyyətinin ayrı-ayrı səh­nələri açıqlanır ki, həmin təqdimatlar fo­nunda Heydər Əliyev şəxsiyyətinin necə böyük fədakarlıq və siyasi səriştə göstər­diyi, hansı çətinlikləri aradan qaldırdığı bir daha dolğun təsdiqini tapmaqdadır. Məqalələrdəki Heydər Əliyev obrazı döv­rün mürəkkəbliklərinə və ziddiyyətlərinə qarşı Azərbaycan naminə son dərəcə düşünülmüş siyasi addımlar atan müdrik­lik nümunəsi kimi parlamaqdadır. Bu ob­raz həm də Vətənə sevginin örnəyi kimi çıxış etməkdədir. Təsəvvür edin ki, “so­vet idarəçiliyinin şinelindən çıxmış” Hey­dər Əliyev Sovetlər Birliyinə zidd mövqeyi ilə seçilən Qərb mediasının sanki rəğbət simvoludur. O, ağır məhrumiyyətlər içəri­sində canı ilə əlləşən ölkənin tək ümididir. Kitabda toplanmış digər məqalələrə xro­noloji ardıcıllıqla nəzər salanda, kövrək ümidin tədricən qığılcıma çevrildiyini gör­mək mümkündür.

Bəli, Ulu öndər Heydər Əliyev, necə deyərlər, iki cəbhədə vuruşmağa başla­yır. Birincisi, o, bütün dünyaya Ermənis­tanın təcavüzkar mahiyyətini usanmadan anladır, ikincisi isə Azərbaycanın inkişafı üçün qətiyyətli addımlar atmağa başlayır. Paralel olaraq, daxildəki antimilli, pozucu qüvvələri zərərsizləşdirir. Bütün bunlar kitabdakı ayrı-ayrı məqalələrdə yazılan­ların fonunda, sanki kino lenti kimi insa­nın gözünün önündən keçir. Nəhayət, təcavüz layiqli qiymətini almalı idi və dahi liderin yorulmaz əməyi bəhrəsini verir. ABŞ-ın “EBSCO” nəşrinin 1993-cü ildə­ki məqaləsinin başlığına diqqət yetirək: “Qurban zorakıya çevriləndə”. Məqalədə bildirilir: “Ermənilər ənənəvi olaraq tarixin qurbanları sayılırlar, lakin görünür, onlar ssenarini yenidən yazmaq niyyətində­dirlər. Son yeddi ayda erməni qoşunları və tankları Azərbaycan torpaqlarını işğal edərkən, serblərin Bosniyada etdiklərini də üstələdilər”. 

Kitabda toplanmış ayrı-ayrı məqalələrdə Azərbaycanın haqq səsi ifadəsini tapır, Qarabağ reallıqları görün­məyə başlayır. Bu, Heydər Əliyev şəxsiy­yətinin fədakarlığının məhsulu kimi mey­dana çıxır. Heydər Əliyev dünya mediası üçün obrazlı şəkildə desək, Qafqazda çayın axarını tamamilə başqa istiqamətə çevirmiş liderdir. Ulu öndər bunu nəhəng neft kontraktlarının imzalanması, Qərb kapitalını tarixən Rusiyanın təsir dairəsi olan Qafqaza gətirməsi ilə gerçəkləşdir­məkdədir. İngilisdilli mediada mövcud məqam müxtəlif təqdimat çalarları ilə ək­sini tapmaqdadır. Əlbəttə, görülən tədbir­lər ölkədə asayiş və əmin-amanlıq mühiti formalaşmadan mümkünsüz olardı. Ona görə də “Europe Journal”ın 18 fevral 1994-cü il tarixli məqaləsi belə adlanır: “Xaos içində nizam: Respublikada kim kimdir?”.

“Müstəqillik illərində ingilisdilli mət­buatda Azərbaycan obrazı (1993-2003)” kitabının məqalələrindəki Heydər Əliyevli Azərbaycan 1994-cü ildə Ermənistan­la atəşkəsdən və “Əsrin müqaviləsi”nin imzalanmasından sonra sürətli inkişaf yoluna çıxır. Bu yoldakı başlıca hədəfin Qarabağ amalı olduğu özünü Ümummilli liderin fəaliyyətinin qayəsi kimi göstər­məkdədir. Sanki dünya Azərbaycandan neft istəyir, Azərbaycan isə dünyaya “Qa­rabağa ədalət!” hayqırır. Bu hayqırtı illər keçdikcə daha da güclənir. Heydər Əliyev ölkəmizi mötəbər tribunalara çıxarır. 

Əlbəttə, dünya riyakardır, ermə­nipərəstdir və ikili standartlar siyasəti­nin əsiridir. Ulu öndər bu siyasətə qarşı məhdud imkanlarla mübarizə aparması­na rəğmən qalib ayrılmaqdadır. Bu mə­nada, 1996–1997-ci illərə aid müxtəlif məqalələrdəki “Dağlıq Qarabağ məsələ­sinin həlli yaxındır” və “Qafqazda sülhə doğru” sərlövhələri çox şey deyir. Amma topludakı digər yazılara diqqət yetirən­də görürsən ki, dünya başqa havadadır və bu hava əsasən haqq və ədalətin təntənəsi deyil, neft maraqları üçün əs­məkdədir. Belə dolaşıq labirintdə Heydər Əliyev obrazı əlində çıraq atıldığı dərin quyudan ədaləti tapıb çıxaran və dünya­ya nümayiş etdirən liderdir. Elə bir lider ki, Azərbaycanın milli maraqlarını dövlət­çilik mənafelərini hər fürsətdəcə irəliyə çəkir, mövcud istiqamətdə prinsipiallıq və qətiyyət göstərir. Ayrı-ayrı məqalələrdə, həmçinin Heydər Əliyev dühasının necə böyük ustalıqla bir-birinə zidd qüvvələr arasında manevr etdiyini görmək müm­kündür. Bu baxımdan “Vaşinqton post”da 1998-ci il oktyabrın 4-də dərc olunmuş “Sərvət ovçuları ABŞ-ı qeyri-sabit regi­ona cəlb etdilər” adlı məqalənin təkcə başlığı çox şeydən xəbər verir. Əlbəttə, məsələ yalnız sərlövhədə deyil: “Azər­baycan Dövlət Neft Şirkətinin vitse-pre­zidenti, ölkə Prezidentinin oğlu İlham Əliyev deyib: “Biz neftdən əsas məqsə­dimiz üçün... əsl ölkə olmaq üçün istifadə etdik”. 

Bəli, o zaman Azərbaycan Respubli­kasının Dövlət Neft Şirkətinin vitse-prezi­denti vəzifəsində işləyən Prezident İlham Əliyev “Vaşinqton post”un diqqətə çatdır­dığımız sitatında son dərəcə doğru ifadə etmişdi: Azərbaycan neftdən əsl ölkə ol­maq üçün istifadə etdi. Bu istifadənin ide­oloqu Ulu öndər Heydər Əliyev idi. 

“Müstəqillik illərində ingilisdilli mətbu­atda Azərbaycan obrazı (1993-2003)” ki­tabı bu dahi şəxsiyyətin Azərbaycan üçün etdiyi misilsiz fədakarlıqlara dünyanın nəzər salnaməsini özündə birləşdirmək baxımından son dərəcə dəyərli vəsaitdir. Belə bir toplunun işıq üzü görməsi, heç şübhəsiz, Heydər Əliyev şəxsiyyətinin 100 illik yubileyinə respublika miqyaslı ən böyük töhfələrdən biridir. Bu kitab yüksək qədirbilənlik nümunəsi yaratmaq yolun­dakı zəhmət kimi də qiymətlidir. Ona görə də onu ərsəyə gətirənlərə təşəkkürümü­zü bildirir, hər bir oxucunu kitabla ətraflı tanışlığa dəvət edirik. 

Əvəz CAHANGİROĞLU
XQ